J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019
Global moliya bozoridagi moliyaviy innovatsiyalar
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.1. Global moliya bozoridagi moliyaviy innovatsiyalar. Aniq bir bozor sharoitida keng tarqalmagan, axborotlarni, likvidlikni, risklarni, daromadlarni va moliyaviy resurslarni samaraliroq qayta taqsimotini ta’minlovchi, bunday qayta taqsimlash orqali qo‘shimcha foyda olishni ko‘zlagan moliyaviy texnologiyalar - moliyaviy innovatsiyalar tushunchasida namoyon bo‘ladi. Moliyaviy innovatsiyalar ko‘pincha bozor orqali moliyalashtirish vositalari - qimmatli qog‘ozlar, ya’ni optsionlar, fyucherslar, shuningdek, qarzli obligatsiyalar, 140 aktivlar, uy-joy ipoteka bilan ta’minlangan qimmatli qog‘ozlar va boshqa qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishida standartlashgan bitimlar shaklida paydo bo‘ladi. Standartlashgan bitimlar ularni tuzishdagi vaqtni tejalishiga, xarajatlarni qisqarishiga, risklarni kamayishiga va bunday vositalar likvidligini oshishiga olib keladi. Ma’lumki, nazariy jihatdan moliyaviy innovatsiyalar moliyaviy mahsulotlar va xizmatlar turlarini ko‘paytirish hisobiga moliyaviy vositachilik samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Bunda bir tomondan, individual jamg‘armalarga bo‘lgan talab, ikkinchi tomondan, yangi mahsulotni ishlab chiqarishni kengaytirish uchun mablag‘ jalb qilishga bo‘lgan talab qondiriladi. Kapitalning jamg‘arilishining bunday jadallashuvi iqtisodiy o‘sishga olib keladi 15 . Moliyaviy innovatsiyalarning jadal rivojlanishiga asosiy sabab o‘tgan asrning 70-80 yillarida foiz stavkalar va valyuta kurslar tebranishi hamda inflyatsiya sur’atlarining tez oshib borishi bo‘lib hisoblanadi. Bunday sharoitda bozordagi risklarni xedjirlash imkonini beruvchi samarali vositalarga bo‘lgan talab ortdi va natijada ushbu muammoni bartaraf etuvchi yangi moliyaviy texnologiyalar, vositalar jadal rivojlandi. Hozirgi kunda derivativlar nominal qiymati global YaIMdan 10 marta ko‘pdir. Albatta moliyaviy innovatsiyalar rivojlanishini moliyaviy erkinlashtirishning samaradorligi bilan bog‘lash mumkin. Ta’kidlash joizki, moliyaviy erkinlashtirish natijasida resurslarni taqsimlash takomillashdi, iqtisodiy o‘sishning barqarorligi ortdi, moliyaviy vositachilikning tannarxi pasaydi, riskni baholash va undan himoyalanish imkoniyatlari kengaydi. Moliyaviy innovatsiyalar rivojlanishini texnologiyalarning taraqqiyotisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Moliya tizimiga innovatsion texnologiyalarning joriy etilishi texnik-iqtisodiy taraqqiyotning bir “to‘lqini”dan boshqasiga o‘tish uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirdi 16 . Yoppasiga moliyaviy innovatsiyalarni paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan boshqa asosiy omillardan biri milliy moliya bozorlariga ta’sir ko‘rsatuvchi hukumatning tartibga solish talablarini o‘zgarishi bo‘lib hisoblanadi, ya’ni bu milliy nazorat organlari tomonidan 15 Chou, Yuan K. Modeling Financial Innovation and Economic Growth: Why the Financial Sector Matters to the Real Economy // Journal of Economic Education. 2007. Vol. 38. № 1. Р. 78-91. 16 Сергиенко Я. О финансовом механизме длинноволновых технико-экономических изменений // Вопросы экономики. 2004. №1. 141 aktivlar sifatiga va kredit tashkilotlari kapitalining etarligiga ko‘yilgan talablarning kuchayganligi orqali namayon bo‘ldi. Bu aktivlar bilan ta’minlangan qimmatli qog‘ozlar kabi moliyaviy vositalarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. Bunday omillarning o‘zaro ta’siri risklarni kamaytiruvchi, ortiqcha likvidlikni paydo qiluvchi, moliya bozori faoliyatidagi yangi shartlarga javob beradigan kapital va qarz majburiyatlarini yuzaga keltiruvchi innovatsion moliyaviy vositalarga bo‘lgan talabni jadal o‘sishiga olib keldi. Biroq moliyaviy innovatsiyalarning baholar dinamikasiga nisbatan bir tekis ta’sirga ega bo‘lmasligini ham qayd etish joiz. Boshqacha aytganda, moliyaviy innovatsiyalar ta’siri natijasida baho mavjud shart-sharoitlarga nisbatan yanada ta’sirchan bo‘lib qoladi. Moliyaviy innovatsiyalarning sezilarli darajada noaniqligi sharoitida baholar tebranuvchanligining oshishi ehtimoli yuqori bo‘ladi 17 . Bugungi kunda investitsion banklar tomonidan taklif etilayotgan moliyaviy mahsulotlar turli-tumanligi va son jihatdan ko‘pligi bilan tavsiflanadi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, investitsion banklar yangi moliyaviy vositalarni yaratish jarayonini harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo‘lib hisoblanadi. Bunga sabab ularning asosiy faoliyati moliyaviy vositachilik, ya’ni moliyaviy xizmatlarni taklif etishdan iborat ekanligidir. Moliyaviy innovatsiyalarning asosiy qismi hosila moliyaviy vositalar guruhiga to‘g‘ri keladi. Dastlab ular xalqaro bozorlarda tarqalishadi, so‘ngra milliy bozorlarga kirib keladilar. Milliy bozorlarga moliyaviy innovatsiyalarni tarqalishi va kirib kelishi davlatning tartibga soluvchi organlari tomonidan bozor qatnashchilari ish tartibiga va ularga ko‘yilgan cheklovlarga to‘sqinlik qiladi. Xalqaro bozorlarda bunday tartiblar bo‘lmaydi va shuning uchun ular moliyaviy innovatsiyalar makonidir. Moliya bozorida amalga oshiriladigan innovatsiyalarni ikki guruhga bo‘lish mumkin: 1. Moliya bozorida yangi vositalarni joriy etilishi. Bunday innovatsiyalarga bugungi kunda odatiy tus olgan hosila moliyaviy vositalarni, ya’ni svoplar, fyucherslar, forvardlar 17 Citanna Alessandro. Financial Innovation and Price Volatility // HEC Department of Economics Working Paper № 685/1999. March 2000 (http://ssrn.com/abstract=260912). 142 va derivativlar bozorining innovatsion moliyaviy mahsulotlari – svoptsionlar, kredit derivativlar va boshqalarni keltirish mumkin. 2. Sub’ektlarning innovatsion faoliyatini moliyaviy ta’minlash, moliyaviy va innovatsion risklarni sug‘urtalash, savdo hajmini ko‘paytirish, investitsion resurslarni jalb etish, korxona daromadini oshirish maqsadlarida muddatli va kredit, valyuta va fond bozorlaridagi turli innovatsion moliyaviy mahsulotlarni tashkil etish imkonini beruvchi moliya bozoridagi vositalarning yangi (innovatsion) birikmalari. Bunday moliya bozoridagi innovatsion birikmalarga venchurli moliyalashtirish, forfeyting, franchayzing, maxsus qimmatli qog‘ozlarni chiqarilishi va boshqa shu kabilarni sanab o‘tish mumkin. Fikrimizcha, yuqoridagi innovatsion moliyaviy mahsulotlar iqtisodiyotda moliya injiniringgi sifatida faol yaratuvchilik faoliyatini olib boradi. Moliya bozorining barcha segmentlarida foydalaniladigan moliyaviy innovatsiyalarni asosan uch guruhga bo‘lish mumkin. - Svoplar; - Optsionlar; - Forvardlar. Yuqorida keltirilgan moliyaviy derivativlar hajmining jadal o‘sishiga va moliyaviy mahsulotlar turli-tumanligiga qaramasdan kredit derivativlar guruhi alohida ajralib turadi. Har bir vosita o‘zining shakli va amaliyotda qo‘llanilishiga ko‘ra turlicha bo‘lib, ular moliyaviy innovatsiyalar shaklida moliya bozorining barcha segmentlariga kirib borgan. Kredit derivativlar guruhi moliyaviy innovatsiyalarning muhim shakllaridan biridir. Jahon moliya bozori taraqqiyotining hozirgi bosqichida kredit derivativlari o‘z aktivlari va risklarni ajratib sotish imkonini beruvchi tarkibiy moliyaviy vosita sifatida aniqlashimiz mumkin. Kredit derivativlari ko‘p funktsiyali moliyaviy vosita hisoblanadi. Ular quyidagi vazifalarni bajarishadi: - kredit risklaridan xedjerlash; - risklarni deversifikatsiyalash; - qarz olish shartlarini yaxshilash; - daromadlilik darajasini oshirish; 143 - obligatsiyalarni qayta guruhlash; - trasaktsion xarajatlarni kamaytirish Kredit derivativlari o‘zining etarlicha murakkabligi bilan 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozini chuqurlashishiga hamda jadallashishiga olib kelgan asosiy sabablardan biri bo‘ldi. Fikrimizcha, kredit derivativlar bozorida inqirozni yuzaga kelishiga asosiy sabab quyidagilardan iborat. Birinchidan, berilgan kreditlar hajmiga nisbatan kredit derivativlar orqali tuzilgan bitimlar hajmi bir necha barobar ortiq bo‘lgan. Ikkinchidan, ushbu bozor shaffofligining mavjud emasligi, natijada mavjud risklar va bunday vositalar hajmini baholash imkonini yo‘qligi. Uchinchidan, kredit derivativlar bilan bog‘liq operatsiyalarga juda ko‘p sonli ishtirokchilar jalb etilganligi. Ko‘p bosqichli o‘zaro bog‘liq operatsiyalar chizmasi uning ishtirokchilariga bunday moliyaviy mahsulotni to‘liq anglab olish imkonini bermadi va ularni sotib oluvchilar to‘liq reyting agentliklari bahosiga ishonishga majbur bo‘ldilar. Moliyaviy innovatsiyalar vujudga kelishining asosiy yo‘nalishlaridan biri turli aktivlarni qimmatli qog‘ozlarga aylantirib, ularni qayta taqsimlash operatsiyalarini o‘zida mujassamlashtirigan sekyuritizatsiyalash jarayoni hisoblanadi. Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|