J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

4 .2 . Xalqaro Valuta Fondining maqsadi va faoliyatining mohiyati
X alqaro Valuta fondi, X V F (ing. International M onetary 
F und, IM F ) — Birlashgan M illatlar T ashkilotining (B M T) ix- 
tisoslashgan ta sh k ilotlaridan bo‘lib, shtab-kvartirasi A Q SH ning 
V ashington shahrida joylashgan. 1944-yil 22-iyulda B M Tning 
valuta-m oliya m asalalari b o ‘yicha Bretton-V udsdagi konferensi- 
yasida X V F b itim ining asosi ishlab chiqildi. X V F tashkil topgan 
rasm iy sana — 1945-yil 27-dekabr bo‘lib, bunda bitim ning oxirgi 
varianti 29 ta davlat tom onidan im zolandi. X V F o‘z faoliyatini 
1947-yil 1-m artdan Bretton-Vuds tizim in in g bir qismi sifatida 
boshladi. Shu yili Fransiya birinchi kreditni oldi. Flozirgi kunda 
X V F 186 davlatni birlashtirib, u ning tuzilm asida 133 m am lakat- 
d an 2500 m utaxassis ishlaydi.
X V F — a ’zo davlatlar o ‘rtasida valuta-kredit m unosabatlari- 
ni tartibga solish va ularga to'lov balansining kam om adi bilan 
bog‘liq valutaviy qiyinchiliklar paytida chet el valutasida qisqa 
va o ‘rta m uddatli kreditlar berish yo‘li bilan moliyaviy yordam
ko‘rsatish uchun m o‘ljallangan h u k u m atlararo tashkilotdir.
X V F K elishuvlar m od dalarining birinchi m oddasiga muvofiq, 
u n in g m aqsadlari qatoriga quyidagilar kiradi:
— xalqaro valutaviy m u am m o larn i b a rta ra f etish borasida 
n iaslahatlar va ham jihatlik m exanizm ini ta ’m inlovchi doim iy 
in stitu t orqali xalqaro valutaviy ham korlikni rag‘batlantirish;
— xalqaro savdoning kengayishi va m uvozanatli o ‘sishini 
q o ‘llab-quvvatlash va shu orqali bandlik h am da real darom ad- 
larn in g yetarlicha yuqori darajasini ushlab turish va iqtisodiy si- 
yosatning bosh m aqsadi sifatida b arch a a ’zo davlatlar resurslari- 
n in g sam aradorligini oshirishga hissa qo‘shish;
58

---

— a’zo davlatlar o ‘rtasida joriy bitim larga d oir ko‘p to m o n - 
lam a to ‘lovlar tiz im in i ta sh k il etish va ja h o n savdosi rivojlanishiga 
to ‘sq inlik qiluvchi valuta ayirboshlashdagi cheklovlarni bekor qi- 
lishga ko'm aklashish;
— a ’zo larn in g um urniy resurslari hisobidan yetarlicha xavf- 
siz asosda m ablag‘ bilan ta ’m in lash orqali u larn in g ishonchini 
qozonish va shu ning asosida ularga to ‘lov balansidagi nom uvo- 
fiqliklar (tartibsizliklar)ni m illiy yoki xalqaro taraqqiyotga g‘ov 
b o ‘ladigan chora-tad b irlarsiz to ‘g‘rilash im k o n in i berish;
— yuqoridagilarga m uvofiq a ’zo davlatlarning xalqaro to ‘lovlar 
balanslaridagi nom uvofiqlik (m uvozanatsizlik)larning davom iy- 
ligini qisqartirish va u n in g darajasini pasaytirish.
X V F ni tash k il etish m obaynida q a t’iy belgilangan paritet 
tizim in in g tam oyillari shakllantirilgan b o ‘lib, ularga valu talarning
oltin paritetiga m uvofiq tarzd a u la rn in g rasm iy alm ashuv k u rsin i 
o ‘rnatish, a ’zo m am lak atlar to m o n id an alm ashuv ku rslarin in g
valuta yo‘lakchasi (1945—1971 -yillarda — ±1%, 1971—1973-yillarda
— ±2,25%) doirasida bo‘lishi ta ’m in lan ish i, o ltin n in g ja h o n puli 
funksiyasi saqlanishi b ilan birga, AQSH doliariga uslibu funk- 
siyani bajaruvchi valuta m aqom in in g berilishi kabilarni kiritish 
m um kin.
Bretton-V uds tizim i tanazzulga uchragach, m ajburiy valuta 
yo‘lakchalari bekor qilindi va valuta kursining erkin suzish tizim iga 
o ‘tildi. Shuningdek, oltin dem onetizatsiya qilindi, ya’ni oltin stan - 
darti, xalqaro hisob-kitoblarda va M arkaziy b an k n in g zaxiralarini 
shakllantirishda oltindan m ajburiy foydalanish am aliyoti, AQSH 
d o llarin ing oltinga erkin ayirboshlanishi bekor qilindi. B u ndan 
tashqari, h ar bir m am lakat valuta kursi rejim ini m ustaqil ta n lash
huquqiga ega b o ‘ldi. Shunday bo‘lsada, X V F nizom iga m uvofiq,
a) m am lakatd a moliyaviy va valuta siyosati barqarorligini qo‘llab- 
quvvatlash h am d a M arkaziy b an k to m onidan valuta k u rsin ing
kuchli tebranishi yuz berganda intervensiyadan foydalanilishi;
b) bir to m o n lam a u stu n lik k a ega b o ‘lishga qaratilgan valuta k u r­
sining m anipulyatsiyasidan voz kechish; d) valutani tartibga so-
59

---

lish va valuta kursi m exanizm ida ko‘zda tutilayotgan o ‘zgarishlar 
haqida X V Fni zudlik bilan xabardor qilish; e) valutalarni oltinga 
bog‘lab qo‘yish tartibidan voz kechish talab etiladi.
X V F bu taraqqiyot instituti em as, Kelishuvlar m oddasiga m u- 
vofiq, qashshoq m am lak atlard a infratuzilm an i shakllantirish, 
eksport va boshqa sektorlarni diversifikatsiya qilish yoki ta ’lim va 
sog‘liqni saqlash tizim ini rivojlantirish m aqsadida kreditlar ajrat- 
rnaydi.
Flar qanday m am lakat xoh u rivojlangan b o ‘lsin, xoh u sust 
rivojlangan, agar u kapitallar bozorida qulay shartlarda xalqaro 
to ‘lovlarni am alga oshirish va zax iralarn ing muvofiq darajasini 
ta ’m inlash uchun yetarlicha m oliyalashtirish m anbasini topa ol- 
m asa, to ‘lov balansi bilan bog‘liq m uam m o larni b a rta ra f etish 
uchun moliyaviy yordam so‘rab X VFga m urojaat qilishi m um kin. 
X V F Jahon banki va boshqa taraqqiyot agentliklaridan farqli ra- 
vishda loyihalarni m oliyalashtirm aydi.
X V F faoliyatining asosiy yo 'n alish lari b o ‘lib quyidagilar hisob- 
lanadi:
— jah o n valuta tizim ini nazorat qilish;
— pul siyosatidagi xalqaro ham korlikka yordam berish;
— ja h o n savdosini kengaytirish;
— X V F a ’zolarini kreditlash;
— valuta ayirboshlash kurslarin i barqarorlashtirish;
— debitor m am lakatlarga m aslahatlar berish;
— SD R chiqarish orqali likvid m ablag‘larni yaratish;
— iqtisodiy siyosat va texnik yordam sohasida tavsiyalar ishlab 
chiqish.
— xalqaro moliya statistikasi stan d artlarin i ishlab chiqish;
— xalqaro moliya statistikasi to ‘p lam larin i e ’lon qilish.
X V F Kelishuv m oddalariga muvofiq fondning vazifalari qa-
toriga xalqaro valuta tizim in i nazorat qilish va u n in g sam arali 
faoliyat ko‘rsatishini ta ’m in lash kiradi. X V F ja h o n valuta tizim i 
ustidan, ju m lad an , a ’zo m am lak atla rn in g valuta kursi sohasidagi 
siyosati ustidan nazoratni am alga oshiradi.
60

---

X V F nazorat funksiyasini am alga osh irish bilan birgalikda 
m a m lak atla rn in g u m um iy iqtisodiy holati va u n in g iqtisodiy si- 
yosat sohasidagi strategiyasi b o ‘yicha atroflicha ta h lil o ‘tkazadi. 
X V F nuqtayi nazariga ko‘ra m am lak atn in g sam arali va izchil 
iqtisodiy siyosati m illiy valuta ayirboshlash ku rslarin i va jah o n
valuta tiz im in i barqarorlashtirishga, ja h o n xo‘jalig id a iqtisodiy 
o ‘sishni ta ’m inlashga im kon yaratadi.
X V F ushbu sohada m am lak atlarn in g o ‘ziga tegishli bo'lgan 
m ajburiyatlarini bajarishini nazorat qiladi. Bu m ajburiyatlarga 
n arx lar barqarorligini saqlagan holda yuqori b andlik darajasini 
ushlab turuvchi va iqtisodiy o ‘sishga yordam beruvchi moliyaviy 
va iqtisodiy siyosat o ‘tkazish.
X V F n azoratni am alga oshirish uchun davriy va maxsus 
m aslah atlarn i tatbiq etadi. D avriy m aslahatlar barcha a ’zo m am - 
lakatlarga h a r yilda o ‘tkaziladi, bunda X V F a ’zo m am lak at­
la rn in g um um iy iqtisodiy holati va valuta siyosati to ‘g‘risidagi 
m a’lum otlarga ega b o ‘lishi lozim . A garda biro r-bir a ’zo m am - 
lakatda og‘ir iqtisodiy vaziyat yuzaga kelgan b o ‘lsa yoki bunga 
shubha sezilsa X V F darhol un d an chiqish yoki oldini olish yuza- 
sidan tegishlicha cho ra-tad birlarni am alga oshiradi.
D avriy m a slahatlar X V F ekspertlari g u ru h i tom o nidan
o ‘tkaziladi. U lar eksport va im port, ish haqi darajasi, narxlar, 
aholi bandligi, moliyaviy bozorlar ko nyunkturasi, investitsiya- 
lar h am d a valuta ayirboshlash k u rslarin i sh ak llan tirish g a ta ’sir 
ko‘rsatuvchi boshqa ko£rsatkichlar bo'yicha statistik m a ’ium otlarni 
to ‘playdi. K eyin esa, davlat tu z ilm ala rin in g vakillari bilan iqti­
sodiy siyosatni baholash m aqsadida m uhokam a tashkil etiladi, 
shuningdek, o ‘z valutasini ayirboshlashdagi chcklovlarni b a rta ra f 
ctish u ch u n m am lakat am alga oshirgan ch o ra -tad b irla rn in g nati- 
jasi o ‘rganiladi.
M uhokam a yakuni bo'yicha X V F ekspertlari batafsil m a ’lum ot 
tayyorlaydi va u keyinchalik B oshqaruv kengashida m uhokam a 
etiladi. M uh ok am a natijalari b o ‘yicha xulosa tayyorlanadi va 
m am lakat huk um atiga taqd im etiladi. U nda k o 'pin ch a m am lakat
61

---

tom o n id an am alga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning sam ara- 
dorJjgini oshirish bo‘yicha fondning tavsiyalari o ‘rin oladi.
X V F maxsus m aslahatlarni ja h o n iqtisodiyotida yetakchi 
o ‘rin d a turuvchi, iqtisodiy siyosati ja h o n xo‘jaligi faoliyatiga 
sezilarli darajada ta ’sir ko‘rsatuvchi sanoati rivojlangan m arn- 
lakatlar bilan o‘tkazadi. M aslahatning m aqsadi bo‘lib, jahondagi 
iqtisodiy vaziyatni va iqtisodiy rivojlanishning istiqbollarini b ah o - 
lash hisoblanadi.
S D R chiqarish orqali likvid m ablag‘larni yaratish jah o n valuta 
tizim in i barqarorlashtirishga va xalqaro hisob-kitoblarni erkin 
am alga oshirishga im kon yaratishi kerak. X V F a ’zo m am lakat- 
larning oltin-valuta zaxiralari tarkibi va darajasiga ko‘ra xalqaro 
m iqyosda likvidlik holatiga alohida e ’tibor qaratadi. Bunga bog‘]iq 
holda X V F ning m u h im funksiyasi b o ‘lib qo‘shim cha xalqaro 
zaxira aktivlariga b o ‘lgan uzoq m uddatli ehtiyojni ta ’m inlash 
uchun emissiya qilingan S D R n i taqsim lash hisobiga o ‘zin ing
a’zolariga qo‘shim cha likvid m ablag‘la rn i taqd im etish hisoblana­
di. 0 ‘zin ing nizom iga muvofiq xalqaro valuta fondi S D R ni ja h o n
valuta tizim in in g asosiy zaxira aktivi b o ‘lishiga yordam berishi 
lozim.
Jam oa valutasi S D R zaxira m illiy valutalari va oltin bilan b ir 
qatorda zaxira aktivi funksiyasini bajaradi. U rasmiy aktiv b o ‘lib 
un dan foydalanish va egalik qilish huquqi faqat XVFga, u nin g
a ’zolariga va belgilangan rasm iy ishtirokchilarga berilgan.
X V F ishtirokchi m am lak atlar o‘rtasida S D R ni u larn in g kvota- 
lariga proporsional m iqdorda taqsim laydi. S D R ning jaho n valuta 
tizim id a z a ru r b o ‘lgan um um iy m iq do rin i belgilash va bu m iq- 
d o rn i oshirish m asalalari faqat X V F vakolatlariga kiradi. S D R ni 
taqsim lash to ‘g‘risidagi qaror besh yilgacha davom iylikdagi davrga 
qabul qilinadi va bu n d a inflyatsiya va o rtiqcha talabni, shuning- 
dek, iqtisodiy tu rg ‘u n lik n i o ldini olish uchun mavjud zaxira ak- 
tivlarini to ‘ldirishga bo‘lgan ja h o n iqtisodiyotining uzoq m uddatli 
ehtiyoji hisobga olinadi. S D R n i yangidan taqsim lash to ‘g‘risidagi 
ta k lif X F V nin g taqsim lovchi-direktorlari to m o n id an ljroiya ken-
62

---

gashning roziligi bilan kiritiladi va uni B oshqaruvchilar kengashi 
tasdiqlaydi.
X V F n in g oliy b oshqaruv organi b o ‘lib, h a r b ir a’zo m am - 
la k atd an boshqaruvchi vakil va lining o ‘rin b o sarid an iborat 
b o ‘lgan boshq aruv ch ilar K engashi h iso b lan adi. O d atd a, ular 
M oliya vazirlari yoki M arkaziy ban k b o sh qaru v ch ilari bo'ladi. 
K engash F ond faoliyatining asosiy m a sa lala rin i hal etadi, bu- 
larga: K elishuv m oddasiga o ‘zg a rtirish la r kiritish, a ’zolikka 
m a m lak a tla rn i qabul qilish va a ’zolik dan ch iq arish, u la rn in g
kapitaldagi u lush in i aniqlash va qayta ko‘rib chiqish, ijrochi di- 
rek to rlarn i saylash. B oshq aruv ch ilar o d a td a yilda b ir m arta ses- 
siyada to ‘planadilar.
U stav kapitali ta x m in an 217 rnlrd. S D R n i tashkil etadi. U 
a’zo m am lak atlarn in g b o ‘naklari hisobiga shakllanadi, odatda 
o ‘z kvotasining 25% SD R da yoki boshqa a ’zo larn ing valutasida, 
qolgan 75% o'zlarin in g m illiy valutasida to ‘lanadi. U larn in g kvo- 
tasi o ‘lcham idan kelib chiqib a ’zo m a m lak atlar o ‘rtasida ovozlar 
taqsim lanadi. X V Fda yuqori ovoz m iq do rin i quyidagi m am lakat­
lar egallagan (2011-yil holati b o ‘yicha): AQSH — 16,7%, G er- 
m aniya —5,82%, Yaponiya — 6,24%, B uyuk Britaniya — 4,30%, 
Fransiya — 4,30%, Saudiya A rabistoni — 2,81%, Xitoy — 3,82%, 
Rossiya — 2,39%. Yevropa lttifo q in in g 27 ta a ’zo m am lakati- 
n in g ulushi — 32,07%, X V Fda 29 ta sanoati rivojlangan davlat- 
lar (IH T T ga a ’zo m am lakatlar) 60,35% m iqdoridagi ovozga ega. 
F ond a ’zoligini 84% dan o rtig 'in i tashk il etuvchi qolgan m a m ­
lak atlarn in g ulushi atigi 39,65%ga to ‘g ‘ri keladi.
X alqaro Valuta F o nd in ing eng m u h im vazifalaridan biri a’zo 
m am lak atlarn in g to ‘lov balansida qiy in ch iliklar yuzaga kelganda 
k red itlar berish orqali yordam ko‘rsatish hisoblanadi. Bu moliyaviy 
yordam m am lakatlarga o ‘zining xalqaro zax iralarin i to ‘ldirishga, 
m illiy valutasini barqarorlashtirishga, im p o rt to ‘Iovlarini am alga 
o sh irish n i davom ettirishga h am da m avjud m u am m olarn i hal 
etish b o ‘yicha chora-tadbirlar qabul qilish orqali faol iqtisodiy 
o 'sish uchun sharoitni tiklashga im kon yaratadi.
63

---

X V F ning kreditlash d astu rlarin i quyidagi kalegoriyalarga 
ajratish m um kin:
1. Rezerv (Stand-By) kelishuvlari asosan qisqa m uddatli to'lov 
balansi m uam m olarini b a rta ra f etishga m o ‘ljallangan. X V F ­
ning eng y irik kreditlari ham m azk ur kategoriyaga tegishlidir. 
1997-yilda X V F Q o'shim cha rezerv dasturini am aliyotga joriy 
qildi. M azkur d astu r kapital hisobraqam i bilan bog‘liq inqiroz- 
larni boshdan kechirayotgan davlatlarga zudlik bilan ju d a qisqa 
m uddatli kred itlarn i ajratishni ko‘zda tutadi.
2. U zaytirilgan fond d astu ri X V F tom onidan to ‘lov b a la n ­
si qiy in ch iliklarig a yuz tu tg an m am lakatlarga ko‘m ak]ashish 
m aqsadida jo riy q ilin g an b o ‘lib, bunda m u am m o lar qism an 
strukturaviy m u am m o lar bilan bog‘liq va uni b a rta ra f etish 
m akroiqtisodiy nom uvofiqliklarga nisb atan uzoqroq m u d d atn i 
taqozo etadi.
3. Q ashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o ‘sish dastu ri aso- 
sida X V F yillik foiz stavkasi 0,5 foiz va so‘ndirish m uddati
10 yil bo‘lgan k reditlarni o 'zin in g eng qashshoq a ’zo davlatlariga 
taqdim etadi. Ta’kidlash lozim ki, X V F kreditlarining ko‘pchilik 
qismi shu kategoriyaga m ansubdir. 2005-yilda Ekzogen shok- 
lar dasturi ishlab chiqilib tasdiqlandi. Bu dastu r asosida Q ash ­
shoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o ‘sish dasturi orqali kredit ol- 
m aydigan sust rivojlangan davlatlarga ularning nazorat doirasidan 
tashqarida bo ‘lgan shoklar tufayli vujudga keladigan to ‘lov balansi 
m u am m olarin i b a rta ra f etish uchun kreditlar taqd im etiladi.