Jahon adabiyoti: mod е rnizm va postmod

Umarali NORMATOV:
Milliy adabiyotimizdagi, xu-
susan, she’riyatdagi noan’anaviy yo‘nalish, modern she’-
riyat tadqiqi ko‘ngildagidek emas degan gapingizga 
qo‘shilaman. Biroq noumid shayton deydilar, mana shu 
yo‘nalishdagi asarlarni teran his qiladigan, chuqur tah-
lil eta oladigan navqiron kenja adabiyotshunoslar avlo-
di yetishib kelayotganligi ko‘ngilga taskin beradi. Jahon 
ada biyoti tajribasidan ma’lum: yangi adabiy hodisa, erta-
dir-kechdir, albatta, o‘z tadqiqotchilarini yetishtiradi. Mil-
liy universitetda o‘tkazilgan adabiy anjumanlarda, jum-
ladan, Shavkat Rahmon, Faxriyor, Iqbol Mirzo, Tursun Ali 
she’rlari muhokamasiga bag‘ishlangan anjumanlardagi 
chiqishlarni, o‘ta murakkab, noan’anaviy she’rlar xusu-
sida yoshlar topib aytgan mulohazalarni tinglab ko‘ngil 
yayraydi. 2001-yili o‘zbek filologiyasida Muhayyo Yo‘l-
dosheva degan qizimiz bugungi modern she’riyat haqida 
magistrlik dissertatsiyasini himoya qildi. Yosh tadqiqot-
chining eng yangi she’riyatimiz ruhiga mos noan’anaviy 
yo‘nalishdagi nozik kuzatish, ilmiy tahlillari himoya qat-
nashchilarini lol qoldirdi. Bu ish kitob holida chop etish-
ga, uni nomzodlik dissertatsiyasi tarzida himoya qilishga 
tavsiya etildi. Muhayyoxonga o‘xshagan yosh she’rshu-
noslar yakka-yolg‘iz emas. Ular matbuotda ham ko‘rina 
boshlashdi. Aminmanki, erta-indin ular katta maydonga, 
yuksak minbarga dadil chiqadilar. Ko‘rasiz, yaqin kelajak-
da modern she’riyat tadqiqi siz-u biz kutgan manzillarni 
albatta zabt etajak.
Umuman olganda, modern she’riyat tilini uqish, ang-
lash oson emas. Bu she’riyat dunyosini teran anglash 
uchun ayni shu dunyo ichida yashash, bu olamning oda-
mi bo‘lish lozim. Modern she’riyatning, umuman, modern 
adabiyot, san’atning hayot, jamiyat bilan aloqasi an’ana-
viy realistik adabiyot, san’atnikidan tubdan farq qiladi. 
Modern she’ riyatda «odamlarning tili uchida turgan so‘z-
ni aytish», odamlar zamondoshlar kayfiyatini ifodalashga 
intilish yo‘q hisob. Modern adabiyot, she’riyat namuna-
larini o‘qiganda realistik musavvirlar yaratgan hayotni 
ayni o‘zidek gavdalantirgan suratlar ko‘rgazmasiga emas, 
avangard san’atkorlar suratlaridan iborat g‘aroyib, darhol 
tushu nish, anglash mushkul bo‘lgan «ayqash-uyqash» 
manzaralar galereyasiga kirib qolgandek bo‘lasiz, o‘zga-
cha ranglar jilosiga duch kelasiz, avval eshitmagan na-
volarni tinglaysiz. Ular sizda kayfiyatlar uyg‘otadi, hayot-
ga, narsa va hodisalarga o‘zgacha nigoh bilan qarashga 
undaydi... An’anaviy realistik asarlar ruhida tarbiyalan-
gan o‘quvchi, realizm estetikasi, nazariyasi bilan qurol-
langan tanqidchi adabiyotshunos buni oson hazm qila 
olmasligi tabiiy bir hol. Bu g‘aroyib, tushuniksiz olamga 
chuqur kirib borganingiz sari sekin-asta uning asiri, mux-
lisi bo‘lib qolganligingizni o‘zingiz ham sezmay qolasiz. 
Men oliy o‘quv yurtida talabalar bilan ishlash jarayoni-
da bunga amin bo‘lganman. Umumta’lim maktablarida 
modern adabiyot, she’riyat, ayniqsa, san’at namunalari 

---

180
181
bilan deyarli tanishtirilmaydi. O‘quv dasturlarida mavjud 
yangicha yo‘nalishdagi ayrim she’rlar tabiatini tushunti-
rib bera oladigan adabiyot muallimlari nihoyatda kam. 
O‘zbek filologiyasi fakultetlari 1-kursida «Hozirgi adabiy 
jarayon» fani orqali talabalar modern adabiyot dunyosi 
bilan bevosita tanisha boshlaydilar, mana shu tanishuv 
jarayoni da atigi 3-4 oy davomida ular tamomila boshqa-
cha odam – modern she’riyatning «ashaddiy muxlisi» 
bo‘lib qoladilar... Ta’lim-tarbiyada ham gap ko‘p-da!..