Jahon mamlakatlari iqtisodiy

6-MAVZU: SHARQIY YEVROPA MAMLAKATLARI
Reja:
Sharqiy Yevropa mamlakatlari tarkibi. Iqtisodiy geografik o’rni xususiyatlari. Sotsialistik tizimidagi sobiq mamlakatlar, ularning jahon taraqqiyotidagi ahamiyati va o’rni, tabiiy resurslari, aholisi, iqtisodiyot tarmoqlari. Transporti va tashqi iqtisodiy aloqlari.
Rossiya Federatsiyasi. Iqtisodiy geografik o’rnining xususiyatlari, siyosiy geografik vaziyati. Tabiiy resurslari ichida mineral resurslar bilan ta’mintanganligi, xilma-xilligi va ularning joylanishi. Demografik vaziyat. Rossiya sanoati tarmoqlari, qishloq xo’jaligi. Rossiyaning transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari. Rossiya iqtisodiy rayonlari. Rossiyaning iqtisodiy aloqalari eksport-import tarkibi.
Ukraina, Belorus’ va Moldava davlatlari mamlakatlarning iqtisodiy geografik o’rni. Tabiiy resurslari aholisi va mehnat resurslari. Davlat tuzumi va siyosiy partiyalari. Xo’jaligi, sanoati va qishloq xo’jaligi rivojlanishning asosiy omilari. Transporti va tashqi iqtisodiy aloqlari.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Sharqiy Evropa, O’tish iqtisodiyotidagi davlatlar, Bolqon davlatlari.


Bu subregionga qit’ada joylashgan sobiq Ittifoqdosh respublikalar (Rossiya Fe-
deratsiyasi, Ukraina, Belarus, Moldova) hamda sobiq sotsialistik mamlakatlar (Polsha, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya, Sloveniya, Serbiya, Xorvatiya, Bosniya va Gersegovina, Chemogoriya, Makedoniya, Albaniya) kiradi. Bu mamlakatlaming muhim umumiy jihatlaridan biri o‘tish iqtisodiyotidagi davlatlar blokiga mansubligidir.
Yettita davlati-Belarus, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Moldova, Serbiya, Makedoniya-dengizga chiqish imkoniyatiga ega emas. Bolgariya, Albaniya, Make­doniya, Serbiya, Bosniya va Gersegovina, Xorvatiya, Chemogoriya davlatlari Bolqon yarimorolida joylashganligi bois odatda Bolqon mam­lakatlari deb nomlanadi.
5-jadval. Sharqiy Yevropa davlatlari

№	Davlatlar	Maydoni, ming km^2	Boshqaruv shakli	Poytaxti
1	Rossiya	17075,5	Respublika	Moskva
2	Ukraina	603,7	Respublika	Kiyev
3	Belarus	207,6	Respublika	Minsk
4	Moldova	33,8	Respublika	Kishinyov
5	Polsha	312,7	Respublika	Varshava
6	Chexiya	78,9	Respublika	Praga
7	Slovakiya	49,0	Respublika	Bratislava
8	Vengriya	93,0	Respublika	Budapesht
9	Ruminiya	238,4	Respublika	Buxarest
10	Bolgariya	111,0	Respublika	Sofiya
11	Sloveniya	20,3	Respublika	Lyublyana
12	Xorvatiya	56,6	Respublika	Zagreb
13	Bosniya va Gersegovina	51,0	Respublika	Sarayevo
14	Serbiya	88,3	Respublika	Belgrad
15	Chemogoriya	13,8	Respublika	Podgoritsa
16	Makedoniya	25,7	Respublika	Skopye
17	Albaniya	28,7	Respublika	Tirana

Sharqiy Yevropaning siyosiy xaritasida o‘tgan asming oxirida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. Sovet Ittifoqi tarqalib ketganligi natijasida Rossiya, Ukraina, Belarus va Moldova davlatlari tashkil topdi. Yugoslaviya Sotsialistik Federativ respublikasining parchalanishi chog‘ida birin-ketin Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya va Gersegovina, Makedoniya, Chemogoriya, Serbiya kabi davlatlar mustaqilligini e’lon qildi. Chexiya va Slovakiya respublikalari Chexoslovakiya davlati tarkibidan ajralib chiqdi. Jahon hamjamiyati tomonidan tolaligicha tan olingan oxirgi siyosiy-geografik o‘zgarish 2006-yildagi Serbiya va Chernogoriya federatsiyasining tarqalishi bo‘ldi.
Ahamiyatlisi shundaki, Bolqon yarimorolidagi ayrim davlatlarning mustaqillikka erishish jarayoni tinch ravishda kechmasdan, harbiy ziddiyat, millatlararo va dinlararo fuqarolik urushlami keltirib chiqardi. Bunday umshlaming eng qonlilari Bosniya va Gersegovina hamda Xorvatiya davlatlarida 1992-1995-yillarda so­dir bo‘ldi. Sobiq Yugoslaviya hududida, xususan Serbiya va Make­doniya davlatlarida, geosiyosiy vaziyat haligacha to‘liq barqarorlashgani yo‘q. Sharqiy Yevropa subregionining yana bir xususiyati bironta ham mG’marxiya davlati yo‘qligidan iborat. Rossiya hamda Bosniya va Gersegovina hududiy-davlat tuzilish jihatidan federativ, boshqa davlatlar esa unitar tuzilishga ega.
Subregion hududi asosan, ulkan Sharqiy Yevropa tekisligidan iborat bo’lsada, yirik tog‘ tizimlari ham mavjud. Tog‘lar Chexiya, Slovakiya, Ruminiya, Albaniya va sobiq Yugoslaviya davlatlari hududining katta qismini egallaydi. Foydali qazilmalardan neft va tabiiy gaz (Rossiya, Ruminiya), tosh va qo‘ng‘ir ko‘mir (Ukraina, Rossiya, Polsha, Chexiya, Slovakiya, Serbiya), temir rudalari (Rossiya, Ukraina, Polsha), rangli metallar (Albaniya, Serbiya, Bosniya va Gersegovina, Ruminiya), kaliy tuzlari (Belams, Rossiya), torf (Belams, Rossiya) zaxiralarini alohida ko‘rsatib o‘tish mumkin. Sharqiy Yevropaning tog‘li mamlakatlari gidroenergiya resurslariga boy bo‘lib, ulardan samarali ravishda foyda- lanilmoqda. Shuning uchun ham Slovakiya, Bosniya va Gersegovina, Ruminiya, Albaniyaning energetika balansida GES ulushi yuqori. Aholi daryo vodiylari, dengiz bo‘ylarida hamda yirik sanoat rayonlarida zich joylashgan.
Urbanizatsiya darajasi, Moldova, Bosniya va Gersegovina hamda Sloveniyadan
tashqari, 50 foizdan yuqori, ayrim davlatlarda esa 70 foizdan ham ortib ketadi. Lekin o‘rtacha olganda, boshqa subregionlarga nisbatan Sharqiy Yevropaning shaharlashuv darajasi biroz pastroq. Eng yirik shahar aglomeratsiyalari Moskva, Sankt-Peterburg, Praga, Kiyev, Budapesht negizida, Ukrainadagi Donetsk-Dneprbo‘yi va Polshadagi Sileziya sanoat rayonlarida, Rossiya hamda Bolgariyaning Qora dengizbo‘yi sohillarida shakllangan.
Sharqiy Yevropa davlatlarida oxirgi yillarda shakllangan demografik vaziyat inqirozli ko‘rinishga ega bo‘lib, tug‘ilishning o‘lim darajasidan pasayib ketganligi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun ham Sharqiy Yev­ropadagi aksariyat mamlakatlar aholi soni tez sur’atlar bilan kamayib borayotgan davlatlar qatoriga kiradi. Aholining milliy tarkibida slavyan xalqlari yetakchilik qiladi. Slavyan xalqlari guruhiga rus, ukrain, belarus, polyak, bolgar, serb, xorvat, chex, slovak, bosniyalik, sloven, make- doniyalik, chemogoriyaliklar kiradi.
Sharqiy Yevropa mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy darajasi bir-biridan ancha farq qiladi. Garchi bu yerdagi hamma mamlakatlar o‘tish iqtisodiyotidagi davlatlar safiga kiritilgan bo‘lsada, Sloveniya, Chexiya, Vengriya, Slovakiya, Xorvatiya, Polsha kabi davlatlaming aksariyat iqtisodiy ko‘rsatkichlari Yevropadagi rivojlangan davlatlar pog‘onasiga yaqinlashgan bo‘Isa, Albaniya, Makedoniya, Moldovaning ijtimoiy-iqti­sodiy ko‘rsatkichlari birmuncha past bo‘lib, ko‘proq rivojlanayotgan mamlakatlaming darajasiga tortadi.
Sharqiy Yevropa mamlakatlarining xalqaro ixtisoslashuvi asosan ko‘p tarmoqli sanoat, jumladan, yoqilg‘i-energetika (Rossiya, Polsha, Chexiya, Ruminiya), qora metallurgiya (Rossiya, Ukraina, Polsha, Serbiya, Chernogoriya), rangli metallurgiya (Serbiya, Chemogoriya, Albaniya), kimyo (Rossiya, Belarus, Ukraina, Polsha), mashinasozlik (Rossiya, Ukraina, Belarus, Polsha, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Sloveniya), yengil sano­ati (Rossiya, Polsha, Chexiya), oziq-ovqat (Chexiya, Ukraina, Bolgariya, Serbiya, Ruminiya, Makedoniya, Moldova) ishlab chiqarishlari bilan belgilanadi. Ba’zi davlatlar dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarining eksporti bilan ham ajralib turadi (Vengriya, Polsha, Serbiya, Bolgariya). Ko‘p davlatlari uchun turizm sohasi ham muhim daromad manbayi hi­soblanadi. Iqtisodiyotning bu tarmog‘i, ayniqsa, Bolgariya, Ruminiya, Chexiya, Slovakiya, Xorvatiya, Chemogoriya, Sloveniya, Vengriya kabi davlatlar uchun katta ahamiyat kasb etadi.