«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

Timbuktu. Mali
Lualaba daryosining yuqori oqimlarida ham o’ziga xos qadimgi sivilizatsiyalar shakllangan. Bu hududda topilgan yirik Sanga (m.a. VII-IX asrlar) va Katoto (m.a. XII asr) dahmalaridagi boy arxeologik topilmalar - mis va temir buyumlar, fil suyagidan tayyorlangan buyumlar, sopol Buyumlar xarakteri buyumlar mahalliy hunarmandchilikning yuksak taraqqiyotidan dalolat beradi. Xronologik jihatdan Sanga Lualaba va Zambezi havzasi o’rtasidagi tovar ayirboshlash shakllangan davrga to’g’ri keladi.
Hozirgi Zambiya va Zimbabve hududlarida vujudga kelgan sivilizatsiyaning gullab-yashnashi XII-XIII asrlarga to’g’ri keladi. Ammo uning shakllanish omillari ancha oldingi davrlarga oid. Bu hududdagi Inyango platosidan topilgan mis buyumlar VIII-IX asrlar bilan belgilanadi.
Zimbabve davlatining Masvingo viloyatida joylashgan Katta Zimbabve qadimgi Afrika shahrining ulkan tosh xarobalarian iborat. U shona (bantu guruhiga kiruvchi xalq) xalqi ajdodlarining bosh ibodatxonasi va diniy markazi bo’lgan deb hisoblanadi. 1928-29 yillarda ingliz arxeologi G.Katon-Tompson tomonidan o’rganilgan ushbu yodgorlik taxminan 1130 yillarda barpo etilgan. Ushbu hududning o’zlashtirilishi esa III asrdan boshlangan. Qadimda ushbu shahar Monomotapa yoki Buyuk (Katta) Zimbabve, Muene, Mutapa, munxumutapa nomlari bilan mashhur davlatning markazi bo’lgan. U hozirgi Zimbabve (ushbu nom aynan shu shahar nomidan olingan bo’lib, “tosh uylar”, “ibodat uylari” ma’nosini anglatadi) va Mozambik hududlarini o’z ichiga olgan.
O’rta asr Afrika sivilizatsiyalariga yorqin misol sifatida Suaxili sivilizatsiyasini ko’rsatish mumkin. I-VIII asrlar davomida shakllangan ushbu sivilizatsiyaning gullab-yashnashi XII-XIII asrlarga to’g’ri keladi.
Milodimiz boshlariga kelib Sharqiy Afrika allaqachon Qizil dengiz va Fors qo’ltig’i, Janubiy va Janubi-sharqiy Osiyo bilan savdo va madaniy aloqalar bilan bog’langan edi. Suaxiliya sivilizatsiyasining ilk asoslari okean dengizchiligi va okean xo’jaligiga asoslangan. Bu hududda savdo va dengiz xo’jaligi bilan bog’liq holda paydo bo’lgan yirik manzilgohlar keyinchalik suaxiliya sivilizatsiyasi uchun xos bo’lgan Kilva, Mombasa kabi mashhur shahar-davlatlarga aylangan.
Sharqiy Afrikadagi turli arxeologik tadqiqotlar Suaxili sivilizatsiyasining gullab-yashnagan davri haqida ham, ya’ni hudud tarixining musulmon davriga oid ma’lumotlar beradi.
Shunady qilib VIII asrga kelib Tropik Afrika hududida ilk sivilizatsiyalarning bir qancha o’choqlari yuzaga kelgan va afrika madaniyatlarining keyingi taraqqiyoti uchun zamin bo’lib xizmat qilgan.