«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

Kichik Osiyo va Sharqiy O’rta yer dengiz bo’yi sivilizatsiyalarining yutuqlari
Xettlar madaniy tarqqiyotida Misr va Mesopotamiyaning yuksak madaniyatlari ta’siri yaqqol seziladi. Xett dini o’ziga xos belgilarga ega bo’lib, manbalarda xettlarning ming ma’bud va ma’budalari eslanadi. Amalda esa, cheklangan miqdorda ilohlarga sig’inilgan. Ko’plab xalqlarda bo’lgani kabi, podsho quyoshga o’xshatilib ilohiylashtirilgan.
Xett podsholigining boshqa xalqlar bilan yaqin aloqasi mavjudligidan dalolat beradigan yana bir madaniy yutuq uch tilli shumer-bobil-xett lug’atlaridir.
Xett haykal va relyeflari vazmin va ulug’vorligi bilan ajralib turadi. Mamlakatda ayniqsa, mudofaa inshootlari qal’a devorlari qurish yuqori darajada bo’lgan. Xett madaniyati ko’p asrlik shimoliy Mesopotamiyada va unga yaqin boshqa hududlarda yashagan qabila va xalqlarning madaniyatini o’zida aks ettirgan va boshqa madaniyatlarga xam o’z ta’sirini o’tkazgan. Xettlarning madaniy merosi Xett davlati halokatidan keyingi asrlarda ham boshqa qo’shni mamlakatlar madaniyatiga ijobiy ta’sir o’tkazadi.
M isr va Mesopotamiyaning daryo sivilizatsiyalaridan farqli ravishda qadimda Sharqiy O’rta Yer dengizi bo’yida Finikiya, Suriya va Qadimgi Falastinning o’ziga xos shahar sivilizatsiyalari shakllandi, bu shaharlarda me’morchilik yuksak darajada taraqqiy etdi. Ugarit va Ebla shaharlarida hashamatli me’morchilik inshootlari, saroylar bunyod qilingan. Ebla saroy devorlarini bezalishida Mesopotamiya me’morchiligi bilan aloqa yaqqol ko’rinadi. Haykaltaroshlikda yog’och va toshdan podsho va ma’budalar haykallari yasalgan.

Yoziliqoya relyefi
Dengizchilik, kemasozlik sohalari ayniqsa Finikiyada yuksak darajaga ko’tariladi. M.a. 600-yillar atrofida fir’avn Nexo buyrug’i bilan finikiyaliklarning dengizchilik tarixida ilk bor Gibraltar orqali Atalantika okeaniga chiqib, Afrikani aylanib o’tishlari buyuk kashfiyot edi. Mohir kemasoz bo’lgan finikiyaliklarning kemalaridan misrliklar va boshqa Old Osiyo xalqlari keng foydalandilar. Finikiyaliklar uchun savdo nafaqat tirikchilik manbai bo’ldi, balki o’ziga xos eslub hamda turmush tarzini shakllntirdi. Yanada boyish va daromadning yangi manbalarini topishga intilish m.a. I ming yillikdayoq kommunikatsiya sohasidagi ilk yutuqlarga erishganlar. Ulfr o’z faktoriyalari uchun strategik jihatdan juda muhim, savdo va harbiy yo’llar kesishgan, geografik jihatdan manfatli hamda tabiiy boyliklarga ega joylarni tanlaganlar. Finikiya kaloniyalaridan biri bo’lgan, Shimoliy Afrikada joylashgan Karfagen hatto Rim bilan raqobatlashgan qudratli davlatga aylangan.
Karfagen Misr, Xett, Bobil va Osuriya madaniyatlarini doimiy ta’siri ostida bo’lgan va shu sababli uning madaniyati sinkretik (madaniyatlar qo’shilmasi hosilasi) xususiyatiga ega edi. Karfagenliklar qadimda Afrika, O’rtayer dengizi, Atlantika qirg’og’i, Kanar va Azor orollarining eng aniq geografik xaritasiga ega bo’lganlar. Karfagen madaniyati G’arbiy O’rta yer dengiz bo’yi va Shimoliy Afrika tarixida muhim iz qoldirdi.
Sharqiy o’rtayer dengizi hududining madaniy sohadagi eng katta yutug’i alifboli yozuvning yaratilishi edi. M.a. XV-XII asrlardayoq Ugaritda o’ttiz belgili mixxat alifbosi qo’llanilgan. Finikiya alifbosi yanada takomillashgan tizim bo’lib, yunonlar tomonidan qabul qilinib, keyinchalik barcha zamonaviy alfavitlarga asos bo’ldi.
Sharqiy O’rtayer dengizi xudolar panteoni tabiat kuchlarini aks ettiradi. Har bir shaharni o’z homiy ma’budi bor edi. Falastinda m.a. VIII-VI asrlarda monoteistik ta’limot keng tarqaldi. Yahudiyada vujudga kelgan monoteistik ta’limot Yaxvani yagona xudo deb e’lon qiladi. Yaxva dastlab iuda qabilasining xudosi edi. Keyinchalik Isroil-Yahudiy davlatining bosh xudo­si deb e’lon qilingan. Yahudiy manbalariga ko’ra, Sulaymon payg’ambar Quddusda unga atab ibodatxona qurdirgan. Yaxudo dini insoniyat tarixidagi birinchi yakka xudolikka asoslangan dindir.
Yahudiylik va xristianlikda muqaddas hisoblangan diniy kitoblar va risolalar majmuasi bo’lmish Bibliyaning “Qadimgi ahd” qismi o’sha davrda yaratila boshlangan. “Bibliya” eng qadimgi adabiy yodgorliklardan biri bo’lib, diniy pand-nasihatlar, aqidalar, bashoratlar, duolar, solnomalar, masallar, ishqiy va falsafiy dostonlar, hikoyat, rivoyat va maktublardan iborat. Bibliya jahon bo’yicha keng tarqalgan, asrlar mobaynida ko’pgina xalqlarning ahloqi, ma’naviyati, madaniyati, adabiyoti, musiqa va rangtasvir san’atiga barakali ta’sir ko’rsatgan.