«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

Qadimgi yunon madaniyati
Antik yunon madaniyati uzoq vaqt davomida rivojlanib bordi. Yunon madaniyatining eng qadimgi tarixi “Egey” yoki “Krit-Miken” madaniyati bilan boshlanadi. Kritda o’ziga xos chiziqli yozuv bo’lgan.
Bu davrda hashamatli me’morchilik kompozitsiyalari, podsho saroylari, tasviriy va amaliy-dekorativ san’at namunalari yaratilgan. Shunday nodir yodgorliklardan biri ingliz arxeologi A.Evans tomonidan Kritdan topilgan Knoss saroyining qoldiqlaridir. Knoss saroyida ustunlardan keng foydalanilgan. Saroy devorlariga suratlar ishlangan, pollari esa bejirim naqshlar bilan bezatilgan. “Parijlik ayol” deb nom olgan tasvirda shaffof materiallardan to’qilgan libos kiyib olgan ayol tasvirlangan. Monumental haykaltaroshlik belgisi bu yerda uchramaydi. Lekin amaliy-dekorativ haykaltaroshlik va zargarlik san’ati borasida kritliklar nodir yodgorliklar qoldirganlar.
Krit madaniyati inqirozga yuz tutgach, Egey madaniyatining markazi yunon materigiga - Peloponnes yarim oroliga ko’chdi. Bizgacha Mikena va Tirinfdagi baland tepaliklar ustiga m.a. XIV-XIII asrlarda qurilgan qal’alar, qo’rg’onlar yetib kelgan. Bu qo’rg’onlarning devorlari og’irligi 12 tonnagacha keladigan toshlardan qurilgan bo’lib, devorning qalinligi 6-10 m. hatto undan ham ortiq bo’lgan. Masalan, Tirinf qo’rg’oni devorining saqlanib qolgan qismining qalinligi -4,5 m, balandligi -7,5 m. Mikena qo’rg’onining markaziy darvozasi “Sherlar darvozasi” deb nomlangan. Darvoza atrofi yaxlit katta toshlardan qurilgan, tepasiga ustunlarni ushlab turgan ikki sherning bo’rtma tasviri ishlangan. Bu ustun Mikena podsholari qudrati va birligining ramzi bo’lgan.
Eramizdan avvalgi XII asr o’rtalarida Bolqon yarim orollarining shimolidan janubga tomon siljiy boshlagan doriy qabilalarining Egey orollaridagi davlatlarni bosib olishi Peloponesdagi Egey madaniyatini tugashiga sabab bo’ldi. Lekin uning keyingi ellin madaniyatiga ta’siri kuchli bo’ldi.
Elladaliklar Egey madaniyatining eng yaxshi yutuqlarini o’zlashtirdilar. Ular Krit-Miken diniy-mifologik tushunchalarini qabul qildilar. Kulolchilik, mayda plastika san’ati an’analari Ellada san’ati taraqqiyotida davom ettirildi.
Qadimgi Yunoniston tarixining Gomer davri san’ati va madaniyatini o’rganishda “Iliada” va “Odisseya” dostonlari qimmatli manba hisoblanadi. Mikena yozuvlarining o’qilishi shu davrga oid ma’lumotlarning kengayishiga yordam berdi. Gomer davrida hunarmandchilik, ayniqsa, kulolchilik va u bilan bog’liq bo’lgan ko’zaga gul solish san’ati ravnaq topgan. Dastlabki ishlangan kulochilik buyumlari - ko’zalarda qadimgi yunon amaliy-dekorativ san’atining o’ziga xos xususiyatlari namoyon bo’ladi. Bu ko’zalar yuzasiga geometrik naqshlar, o’simliklardan ishlangan naqshlar, hayotiy voqealarni sxematik talqin etuvchi tasvirlar ishlangan bo’lib, ularning shakli ko’rkam, naqshlar kompozitsiyasi aniq (“Dipilon ko’zalari”).
Arxaika davrida Gretsiyada ilmiy fikrlar rivojlanadi. Tibbiyot, astronomiya, tarix, geografiya, matematika taraqqiy qildi, poeziya, adabiyot, teatr kamol topdi. Yunonlar o’zlaridan avvalgi xalqlar, Sharq mamlakatlari - Bobil, Misrning fan va madaniyat borasidagi yutuqlarini chuqur o’rganib, o’zlarining betakror san’at va madaniyatlarini yaratishga muyassar bo’ldilar.
Yunon dunyoqarashi uchun politeizm va tabiatning jonliligi haqidagi tasavvurlar xos. Arxaika davrida umumyunon xudolari panteoni shakllandi. Bunga misol-Gesiodning “Teogoniya” poemasi. Siyosiy tarqoqlik va kohinlar tabaqasining yo’qligi tufayli yunonlarda yagona din shakllanmadi. Ko’plab bir-biriga yaqin diniy tizimlar vujudga keldi.
Arxaika davri–me’morchilikning shakllanish davridir. Bu shaharlarning rivojlanishi va qurilishi bilan bog’liq. Bu davr uylari sodda va primitiv, asosiy e’tibor mahobatli me’morchilik, birinchi navbatda ibodatxonalarga qaratilgan. Yunon ibodatxonalari bir necha tipda bo’lib, bularning ichida eng keng tarqalgan tipi peripter hisoblangan. Bu tipda qurilgan binoning markaziy qismi muqaddas yer-sella bo’lib, atrofi esa ustunlar bilan o’ralgan. Yunon me’morchiligining o’zga xos xususiyati – orderlar tizimining qo’llanilishidir.
Arxaika davrida yunon monumental haykaltaroshligi kamol topa boshladi. Persey va Gerakl qahramonligiga, xudolar va gigantlar jangiga bag’ishlangan kompozitsiyalar shu davr haykaltaroshligi mahsulidir.
Arxaika davrining ko’zaga surat solish san’ati dastlab qora figurali vazalarda namoyon bo’ldi. Ayniqsa qora figurali vazalar ishlash san’ati m.a. VI asrning II-III choragida rivojlangan. Mashhur ustalardan biri, rassom Klitiy bo’lgan. U jahonga mashhur bo’lgan “Fransua vazasi”ni bezatgan. Keyinroq qizil figurali vazalar ishlash keng tarqaldi. Qizil figuralarda tasvirlangan obrazlar, tasvirlar ko’zaning tabiiy rangi - pishirilgan loy rangida (qizg’ish, qizg’ish jigarrang) qoldirib, fon, qolgan bo’shliq esa qora lak bilan bo’yab chiqilgan. Bu uslub voqelikni real tasvirlashda katta imkoniyatlarga ega bo’lib, m.a. VI asrning 3-choragidan IV asrgacha davom etdi.
Arxaika davrining eng katta yutug’i yunon yozuvining paydo bo’lishidir. Finikiya bo’g’inli tizimini o’zgartirgan holda yunonlar axborotni aks ettirishning oddiy usulini yaratdilar.
Yevropa madaniyati uchun ulkan ahamiyatga ega bo’lgan falsafaning vujudga kelishi ham arxaika davri bilan bog’liq. Yunon falsafasining ilk shakli - naturfilosofiya taraqqiyoti faylasuflar Fales, Anaksimen, Anaksimandr nomlari bilan bog’liq. Bu davrda pifagorchilar maktabi ham yuzaga keldi.
Eramizdan avvalgi V asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Gretsiya madaniy ravnaqining oltin davri boshlandi. Yangi an’analar dastlab shaharsozlikda ko’zga tashlandi. Bu davrda miletlik Gippodamaning shahar qurilishi borasidagi sistemasi muhim rol o’ynadi. Shu plan asosida qurilgan Milet, Olinf shaharlarining ko’chalari ochiq va keng prospektlardan tashkil topgan. V asrning birinchi yarmida doriy me’morchiligining mashhur namunasi bo’lgan Olimpdagi Zevs ibodatxonasi barpo etildi.