«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

Dzyomon davri sopol haykalchalari - dogular
Yapon sivilizatsiyasi taraqqiyotidagi Yamato davrining IV asrdan VI asrgacha bo’lgan davri tuzilishi va buyumlarida Koreya va Xitoyning kuchli ta’siri sezilib turadigan dafn qo’rg’onlari tufayli “qo’rg’onlar davri” (“kofun dziday”) deb ham ataladi. Bugungi kungacha 10 mingdan ortiq qo’rg’onlar topilgan bo’lib, ehtimol ular genetik jihatdan Kyusyu orolidagi dolmenlar bilan bog’liq bo’lgan. Shu bilan birga IV-VIII asrlar madaniyatini o’tgan davrlar madaniyatidan ajratib turadigan yana bir xususiyat mavjud. Bu davrda suvoriylik, otda yurish san’ati bilan bog’liq o’ziga xos an’analar yapon orollariga kirib keladi.
Qo’rg’ondan topilgan buyumlar orasida qadimgi ritual san’at namunasi – xaniva sopol haykalchalar alohida ahamiyatga ega. Qo’rg’on tipidagi inshootlarni barpo etish ajdodlarga sig’inish va Quyoshga topinish bilan bog’liq bo’lgan, bu bizgacha yetib kelgan ilk yapon yozuvi yodgorliklarida (“Kodziki”, “Nixon syoki”) ham o’z aksini topgan.
Ajdodlarga sig’inish haqiqiy yapon dini – sintoizm uchun ham, demakki, butun Yaponiya madaniyati uchun katta ahamiyatga ega. Ajdodlarga sig’inish yapon sivilizatsiyasining tarixiy evolyutsiya jarayonida merosiylikni ta’minlaydigan yana bir qudratli harakatlantiruvchi kuchini tashkil etadi.
Davlat miqyosida ajdodlarga sig’inish hukmdor urug’ning ajdodi sanalgan Quyosh ilohasi Amaterasuga e’tiqod qilishda o’z aksini topgan. Ilk sintoizm panteoniga o’sha davrda yapon jamiyatining ijtimoiy tuzilmasida yetakchi o’rin egallagan urug’lar ajdodlari ham kirgan. Ulardan tashqari yaponlar mahalliy ahamiyatga ega turli tabiat ilohalariga sig’inishgan.
VI asrda “tenno”imperator hokimiyati rasmiylashtirila boshlangan Yamato davlatida mustaqillikka intiluvchi kuchlar mavjudligiga qaramasdan birmuncha siyosiy barqarorlikka erishilgan. Mafkuraviy tarqoqlikka barham berish uchun Yapon hukmdorlari buddizmga murojaat etganlar. Umumdavlat mafkurasining yaratilishiga qo’shgan hissasidan tashqari buddizm ta’limoti urug’ an’analariga bog’lanmagan va shu tufayli davlat munosabatlari tizimida faoliyat ko’rsatish uchun munosibroq bo’lgan shaxsning yangi tipini shakllantirdi. Buddizmning ijobiy ahloq me’yorlarining kuchayishida ham roli katta.
Buddizmning ashaddiy muxlisi bo’lgan imperator Setoku (474-622 yy.) davrida Xitoy ta’siridan chiqishga harakat boshlangan. Yaponiyaning yaponcha Nixon (Nippon) - “quyosh chiqadigan mamlakat” degan nomi aynan Setoku nomi bilan bog’liq. 604 yilda konfutsiylik davlatning mafkuraviy asosi qilib olinadi.
710 yilga kelib doimiy poytaxt Naraning qurilishi yakunlangan. Taxminan 200 ming kishi istiqomat qilgan Nara o’sha vaqtda yagona shahar bo’lgan. Qishloq xo’jaligi, hunurmandchilik va ijtimoiy munosabatlarning taraqqiyot darajasi shaharlarning yuzaga kelishini talab qiluvchi bosqichda emas edi. VIII asrga kelib Yaponiyada tanga zarb qilina boshlangan.
VII asrning o’rtalarida boshlangan islohotlar Yaponiyani yarimyovvoyi qirollikdan “imperiya” ga aylantirishga xizmat qilishi lozim edi. 646 yilgi to’rt moddadan iborat farmonga ko’ra yerga davlatning egalik qilishi, mamlakat viloyatlar va uezdlarga bo’linishi, yerni qayta taqsimlash uchun xo’jaliklarning ro’yxatga olinishi, ilgarigi mehnat majburiyati bekor qilinishi va qishloq xo’jaligi hamda hunarmandchilik mahsulotlari bilan to’lanadigan soliq hajmining belgilanishi e’lon qilingan edi.
VII asrning ikknchi yarmida davlatning qonunchilik sohasidagi faol siyosatini kuzatish mumkin. Keyinchalik alohida farmonlar birlashtirilib, ularning asosida 701 yilda birinchi universal “Tayxoryo” qonunlari tuzildi. U bir qancha o’zgartirishlar va qo’shimchalar bilan butun o’rta asr davomida feodal qonunchilikka asos bo’lib xizmat qildi. “Tayxoryo” va “Yororyo” (757 y.) ga ko’ra, yapon davlatining ma’muriy – amaldorlar apparati murakkab va keng tarmoqli iyerarxik tizimni tashkil etgan.
Yaponiya davlat tuzimining yana bir o’ziga xos xususiyati X asrda shakllangan harbiy-xizmatchilar tabaqasi - samuraylar edi. Samuraylarning alohida or-nomus kodeksi mavjud edi. Samuray jangchi (busido) yo’lidan borishi kerak bo’lgan. Maxsus mashqlar yordamida u o’zini to’liq boshqarishga erishgan. Samuray uch narsaga ont ichgan: uy haqida, rafiqasi haqida va o’z hayoti haqida unutish. Uning yagona jinoyati xo’jayiniga xiyonat bo’lgan va bunday holatda samuray o’z joniga qasd qilishi (xarakiri) lozim bo’lgan. Samuraylarning tepasida syogun turgan. XII asrdan Yaponiyani rasman imperator boshqarsa-da, haqiqiy hokimiyat syogun qo’lida bo’lgan.
Yapon sivilizatsiyasining ajralgan (yakka)lik xususiyati tufayli Meydzi inqilobiga qadar deyarli o’zgarmasdan qolaverdi.