«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

G’arb industrialoldi sivilizatsiyasi.
Jahon tarixida XVI-XVIII asrlarni o’zi ichiga olgan industrialoldi sivilizatsiyasi alohida o’rin tutadi. Jadal tarixiy rivojlanish, eski va yangi an’analar, ma’naviy hayotning turli shakllari o’rtasidagi kurash, beqarorlik, o’sib borayotgan tartibsizliklar, inqirozlar va inqiloblar davri bo’lgan bu davr Yevropaga siyosiy va iqtisodiy yetakchilik rolini qaytarib berdi. Industrialoldi davri bozor chegaralarini kengaytirdi, kapitalizmga yo’l ochdi, insonga tanlash imkoniyatini berdi, tevarak olam va uni bilish imkoniyatlari haqidagi tasavvurlarni o’zgartirdi.
Uyg’onish davri (XIV-XVII aa.) industrialoldi sivilizatsiyasi taraqqiyotini boshlab berdi. Industrialoldi sivilizatsiyasi davrida buyuk fan inqilobi sodir bo’ldi. Bu inqilob umumtexnik inqilob bilan bog’liq edi. Bozor chegaralari kengaydi va mustahkamlandi, kapitalning jamlanish jarayoni boshlandi, savdo, sanoat, dengiz transporti, qisman qishloq xo’jaligida kapitaliktik munosabatlar yuzaga kela boshladi.
Gumanizm davrini boshlab bergan Uyg’onish (XIV-XVII aa.) Industrialoldi sivilizatsiyasining o’ziga xos debochasi bo’ldi. Industrialoldi sivilizatsiyasi davrida zamonaviy fan asoslarini yaratgan Buyuk fan inqilobi sodir bo’ldi. Fandagi to’ntarish amaliyotdan oziq olgan va unga xizmat qilgan umumtexnik inqilob bilan ham bog’liq edi. Bozor chegaralari mustahkamlandi va kengaydi, kapitalning dastlabki jamlanishi, savdo, sanoat, denngiz transporti, qisman qishloq xo’jaligida (Angliyadagi g’ov tutish) kapitalizmning vujudga kelish boshlandi.
Bu davr milliy davlatlar shakllangan barqaror-absolyutizm davridir. Buyuk geografik kashfiyotlar va dengiz sayohatlari Ispaniya, Angliya kabi jahon mustamlakachilik imperiyalarining (Ispaniya, Angliya) shakllanishiga olib keldi. Moddiy madaniyat ustunligi o’rnatila boshlandi, jamiyatning ijtimoiy tuzilmasi o’zgara boshladi, erkin xususiy mulk egasi va tadbirkor paydo bo’la boshladi, raqobat va musobaqa ruhi yuzaga keldi, yangi mafkura tug’ila boshladi.
Industrialoldi sivilizatsiyasi taraqqiyotiga asos solgan bosh omillardan biri modernizatsiya, ya’ni an’anaviy sivilizatsiya asoslarining vayron etilishi bo’ldi. Modernizatsiya, urbanizatsiya (shaharlarning va shahar aholisining o’sishi), industrializatsiya (Angliyadagi sanoat inqilobi), siyosiy tuzilmalarning demokratlashuvi, tabiat va jamiyat haqidagi bilimlarning o’sishi, sekulilyarizatsiyani, ya’ni tafakkurning
Mazkur davrda insonning o’rni va roli haqidagi tasavvurlarning yangi tizimi shakllandi. O’rta asr kishisi o’zini o’rab turgan tabiat va jamiyatning barqarorligiga ishonchi komil edi, bular o’zgarmas, ilohiy qonunlar asosida mavjud bo’lgan narsalar edi. Industrialoldi kishisi jamiyat va tabiatni nazorat qilish mumkin va hatto uni o’zgartirish kerak, deb hisoblagan.
Davlat hokimiyatiga bo’lgan munosabat o’zgardi, uning ilohiyligi haqidagi tushuncha yo’qoldi. Industrialoldi sivilizatsiyasining inqiloblar, dunyoni kuch bilan o’zgartirishga ongli ravishda urinishlar davri bo’lganligi bejiz emas. Industrialoldi davri kishisi sharoitga moslashuvchan bo’lib, o’zini qandaydir bir toifa, birlashmaga mansub emas, biror bir sinf yoki millatning bir qismi deb hisoblagan.
Industrialoldi sivilizatsiyasi davrida Yevropada aholining o’sish sur’ati jadallashdi. Agar XV asrga kelib Yevropa aholisi 69 mln. dan 100 mln. kishiga o’sgan bo’lsa, XVI asrda aholi soni 115 mln. kishini tashkil etar edi. Ammo o’rtacha yosh 30-35 yoshni tashkil etardi. Aholining o’sishi tabiiy o’sishning yuqoriligidan tashqari, hayot darajasining yuksalishi va ovqatlanishning yaxshilanganligi bilan ham bog’liq edi.
Aholining ijtimoiy tarkibi ham turli-tuman bo’lib, uning katta qismini (80-90%) qishloq aholisi tashkil etardi. Shaharlarning o’sishi davom etdi. Yevropaning eng yirik shahri bo’lgan parij aholsi 300 ming kishidan iborat bo’lgan bo’lsa, Neapolda 270 ming, London va Amsterdamda 100 ming, Rim va Lissabonda 5 ming kishi istiqomat qilardi.
Etnik jarayonlar - yirik xalqlar va etnik guruhlarning, kapitalizmning o’sish barqaror bo’lgan joylarda esa millatlarning shakllanishi davom etdi.
XV asr Yevropaning boshqa sivilizatsiyalar bilan munosabatlarida burilish davri bo’ldi. Sharq bilan ilk to’qnashuv Salib yurishlari davrida sodir bo’ldi (XI-XIII aa.). Ikkinchi burilishni esa Buyuk geografik kashfiyotlar yasadi. Uning birinchi bosqichida (XV asr oxiri – XVI asr boshi) kashfiyotlarning ilk tashabbuschilari bo’lmish ispanlar va portugallar Yangi dunyoni ochdilar va dunyo bo’ylab birinchi sayohatni amalga oshirdilar, Hindiston boyliklarini topish ilinjida Afrika qirg’oqlari bo’ylab bir necha ekspeditsiyalar tashkil etdilar. B.Dias, X.Kolumb, Vasko da Gamalarning kashfiyotlari tufayli G’arbning dunyo haqidagi tasavvurlari kengaydi. Buyuk geografik kashfiyotlarning ikkinchi bosqichida (XVI asr o’rtalaridan XVIIasr o’rtalarigacha) tashabbusni gollandlar, inglizlar va fransuzlar o’z qo’liga oldilar.
Buyuk geografik kashfiyotlardan so’ng global okean sivilizatsiyasining shakllanish jarayoni boshlandi. Insonlarning mamlakatlar, boshqa xalqlar haqidagi tushunchalari kengaydi, sanoat, savdo, pul-moliya munosabatlari shiddat bilan o’sa boshladi. Jahon savdo yo’llarining O’rtayer dengizidan Atlantika okeaniga ko’chishi tufayli Yevropaning yetakchi savdo markazlari o’zgardi. O’rtayer dengizi bo’yi o’z o’rnini Gollandiyaga, keyinchalik Angliyaga bo’shatib berdi.
Yevropaga qimmatbaho metallarning oqib kelishi narx-navoning oshishiga sabab bo’ldi. Yevropa yangi qishloq xo’jaligi ekinlari bilan tanishdi. Shunday qilib, Buyuk geografik kashfiyotlar sanoat va savdoning rivojiga kuchli turtki berib, kapitalistik munosabatlarning shakllanishiga xizmat qildi. Ammo Yevropaning boshqa xalqlar bilan tanishuvi dramatik va ziddiyatli xarakterga ega edi. Boyishga, xristianlikni boshqa xalqlar orasida yoyishga intilish kashf etilgan dengizorti hududlaridagi o’ziga xos madaniyatlarning yo’q qilinishiga (inklar, atsteklar, mayyalar), qul savdosining yuzaga kelishiga olib keldi.
Buyuk geografik kashfiyotlar yangi ilmiy ixtirolar va kashfiyotlarning qudratli omiliga aylandi. Bu kashfiyotlarning ko’pchiligi hunarmandchilik va manufaktura ishlab chiqarishi bilan bog’liq edi. Texnika yutuqlari tsexlarning o’rniga yuzaga kelgan manufakturalar va qishloq xo’jaligidagi fermer xo’jaliklarida keng qo’llanilardi.
Ammo bu XVI asr va ayniqsa XVII asrning birinchi yarmida sodir bo’lgan Buyuk fan va umumtexnika inqilobi natijalaridan biri edi xalos. Tabiatshunoslik sohasida (tabiat falsafasi, astronomiya (Nikolay Kopernik, Djordano Bruno, Galileo Galiley, Tixo Brage, Iogann Kepler), matematika, fizika, mexanika (Galiley, Torrichelli, Dekart i Paskal), ximiya, biologiya, fiziologiya, meditsina) juda katta yutuqlar qo’lga kiritildi.
Bu davrda vujudga kelgan yangi falsafa tabiiy va gumanitar fanlarni birlashtirgan bo’lib, uning yirik vakillari ingliz Frensis Bekon va fransuz Rene Dekart edi. Xuddi shu davrda sotsialistik utopiya ham vujudga keldi. Masaln, Tomas Mor o’zining «Davlatni yaxshi boshqarish, yangi Utopiya oroli haqida foydali va ajoyib oltin kitob» asarida (1516 y) ideal ijtimoiy tuzumni bayon qiladi. Bu tuzumda xususiy mulk yo’q, hamma mehnat qiladi, kambag’allar ham, boylar ham yo’q.
Italiyalik olim Nikolo Makiavelli (1469-1527 yy) o’zining “Hukmdor” asarida Italiyani kuchli markazlashgan davlatga aylantirish yo’lini izlagan. Makiavelli o’z qarashlarining mohiyati jihatidan Yevropa jamiyatida vujudga kelgan yangi mulqdor tabaqalarning mafkurachisi, «qattiqqo’l»lik tarafdori edi va u xalq ommasining noroziligini har qanday yo’llar bilan bostirishni, Italiyada yagona dunyoviy hokimiyat barpo qilishning tarafdori bo’lgan.
Gumanitar bilimlar sohasida ham sezilarli muvaffaqiyatlarga erishildi, yurisprudentsiya, tarixshunoslik, arxeologiya, numizmatika, pedagogika kabi yangi fanlar yuzaga keldi. Yan Amos Kamenskiy o’zining “Buyuk didaktika” asarida pedagogika fanining asoslarini yaratdi.
Fan taraqqiyoti, jamoatchilikning uning imkoniyatlariga e’tiborining oshishi yangi tipdagi ilk ilmiy jamiyatlarning yaratilishiga olib keldi. Ularning qatorida hozirga qadar faoliyat ko’rsatayotgan London qirollik jamiyati (1666 y), Fransiya fanlar qirollik akademiyasini sanab o’tish mumkin.
Industrialoldi sivilizatsiyasi davrida yagona umumevropa tarixiy hududining shakllanish jarayoni davom etdi. Biroq u o’rta asrlar davridagiga qaraganda ziddiyatli va og’riqli kechdi.
XVI-XVII asrlarda Angliya, Fransiya va Ispaniya Yevropaning siyosiy markazlariga aylandi. Chegara xususidagi bahslar, sulolaviy da’volar, savdo ziddiyatlari turli harbiy va siyosiy mojarolarni keltirib chiqarardi. Yevropada yetakchilik uchun Fransiya va Germaniya o’rtasidagi kurash Italiya urushlariga olib keldi (1494-1559 yy). XVI-XVII asrlarda Daniya va Shvetsiya o’rtasida Boltiq dengizi uchun borgan kurashda Shvetsiya g’alabaga erishdi. Butunjahon katolik imperiyasini yaratish ishtiyoqida bo’lgan Angliya va Ispaniya o’rtasida XVI asrda ziddiyatlar juda kuchaydi.
O’sha davrning eng kuchli ziddiyatlaridan biri bo’lgan feodal Ispaniya va tug’ilib kelayotgan burjuaziya vatani bo’lgan Niderlandiya o’rtasidagi kurash Yevropada 1566-1609 yillardagi birinchi burjua inqilobiga olib keldi. Aynan shu davrda birinchi umumevropa urushi – O’ttiz yillik (1618-1648 yy.) urush ham sodir bo’ldi.
Industrialoldi sivilizatsiyasi davrida eng keng tarqalgan boshqaruv shakli monarxiya bo’lib qolaverdi. Hukumat va jamiyat o’rtasidagi kuchlar muvozanati o’zgardi. Toifaviy monarxiya o’rnini absolyut monarxiya egalladi. Feodal jamiyati mavjud tartiblarni saqlab qolishga, tug’ilib kelayotgan burjuaziyaga yon bermaslikka intildi. XV asrdayoq vujudga kela boshlagan absolyutizm XVII asrda, markazlashgan milliy tuzilmalar doirasida gullab-yashnadi. Fransiya, Angliya va Ispaniya absolyut monarxiyalari bunga misoldir.
Industrialoldi sivilizatsiyasi davrida madaniyat sohasida ham jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. San’atdagi uslub va yo’nalish sifatida Fransiyada XVII asrda klassitsizm yuzaga keldi. Klassitsizm absolyut monarxiyaning o’rnatilishi va absolyutizmning mustahkamlanishi bilan bir vaqtda yuzaga keldi. Klassitsizmning mohiyatini antik an’analarani qayta tiklash, sipolik, uyg’unlik va ratsionalizmga qaytish tashkil etardi. Qirollar va saroy ahli san’atga homiylik qilishga intilardi, metsenatlik gullab-yashnadi. Klassitsizmning davomi va yakuniy bosqichi sifatida Fransiyada Napoleon hukmronligi davrida ampir uslubi shakllandi. XVII-XVIII asrlarda Yevropaning qator davlatlarida me’morchilikda barokko uslubi ustunlik qildi. Absolyutizmning inqirozi davrida esa rokoko uslubi paydo bo’ldi.
Yevropa industrialoldi sivilizatsiyasi davrida ishlab chiqarish kuchlarining, moddiy ishlab chiqarish darajasining o’sishi yangi mafkuraga, insonning o’ziga va atrof-muhitga yangicha munosabatiga ehtiyojni yuzaga keltiri. G’arbiy Yevropa ma’naviy hayotidagi bu inqilob Uyg’onish yoki Renessans deb nom oldi va Yevropa sivilizatsiyasi taraqqiyotidagi eng yorqin sahifalardan biriga aylandi. XVI asr va XVII asrning boshi Uyg’onish belgisi ostida o’tdi. Uyg’onish o’zining vatani bo’lgan Italiyada ayniqsa gullab-yashnadi. Italiya Renessansi xronologik jihatdan Protorenessans (XIII asrning ikkinchi yarmi —XIV asrlar), Ilk Renessans (XV asr), Yuqori Renessans (XV asrning oxiri — XVI asrning 20—30-yillari) va So’nggi Renessansni (XVI asr) o’z ichiga oladi.
Uyg’onish davri insoniyat taraqqiyotidagi muhim davr, muhim bosqich, ya’ni insoniyat o’z boshidan kechirgan o’zgarishlar ichida eng buyuk progressiv o’zgarish edi. Natijada ular chin ma’noda xalqchil asarlar yaratdilar, xalq ommasining orzu-istaklarini, his-tuyg’ularini ifodalab chiqdilar, ilg’or gumanistik g’oyalarni ko’tarib chiqdilar. Shu boisdan ham bu davr gumanizm asri, deb nom oldi. Go’zallik va garmoniyani real voqelikdan qidirish, real voqelikdan keng foydalanish shu davr taraqqiyotining mezonini belgiladi. Hayot real hodisa deb tan olindi. San’atkorlar real voqelikni tasvirlashda yangi qonun va qoidalar yaratdilar. Me’morchilik va amaliy san’atda yangi an’analar rivojlandi. Shu bilan birga qadimgi an’analar o’zlashtirilib, ular yangi mazmun bilan boyitildi.
O’zgarib borayotgan G’arb dunyosining cherkovga bo’lgan munosabati ham o’zgardi va bu o’zgarish reformatsiyada o’z aksini topdi. Vittenberg universitetida falsafa va teologiya professori Martin Lyuter (1483—1546) ta’limoti asosida Germaniyada vujudga kelgan reformatsiya cherkovning yangi davr talablariga moslab yangilanishi, ko’plab cherkov aqidalarining yakson qilinishi, xristianlikda uchinchi diniy oqim – protestantlikning yuzaga kelishidan iborat bo’ldi. Protestantlik o’z navbatida lyuterchilik, kalvinchilik va anglosakson cherkoviga bo’linardi. Umuman olganda reformatsiya aksilfeodal xarakterga ega edi.
Ma’rifatparvarlik Industrialoldi G’arb sivilizatsiyasi taraqqiyotidagi uchinchi ma’naviy omil bo’ldi. XVIII asr ma’rifatparvarlik asri sifatida tarixga kirdi. Immanuil Kantning “Agar biz ma’rifatlangan asrda yashayapmizmi, deb savol berilsa, javob shunday bo’ladi: yo’q, ammo biz ma’rifat asrida yashayappmiz”, degan so’zlari ushbu davr xususiyatini ochib bera oladi.
Uyg’onish va Reformatsiyadan so’ng Ma’rifatparvarlik o’rta asr qadriyatlari tizimini butunlay yakson qilib, yangi ma’naviy to’ntarish yasadi. Bu davrda insonning tabiatdagi o’rni haqidagi masala diqqat markazida bo’ldi. J. Lokk (1632-1704), J. J. Russo (1712-1778), D. Didro (1713-1784), Sh. Monteske (1689-1755), Volter (1694-1778) kabi ma’rifatparvarlar insonni hayotga, erkinlik va tenglikka bo’lgan huquqini himoya qildilar.
Ma’rifatparvarlik davrida tug’ilayotgan tsiilizatsiyaning iqtisodiy nazariyasi paydo bo’ldi, uning muallifi Glazgo universitetining professori, shotland faylasufi va iqtisodchisi Adam Smit (1733-1790) edi. Uning fikricha, bir insonning boylik kabi mamlakat boyligining manbai ham pul emas, mehnatdir.
Industrialoldi davr kishilarining ongini ma’rifatlashtirishda 22 tom maqolalar va 13 tom illyustratsiyalardan iborat “Entsiklopediyalar yoki fan, san’at va din bo’yicha izohli lug’at” muhim o’rin tutdi. Entsiklopediyalarning asoschisi, muharriri va mualliflaridan biri Deni Didro edi.
Har bir Yevropa davlatida ma’rifatparvarlik o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ldi. Ma’rifatparvarlik davrida jamiyat hayotiga ta’sir ko’rsatuvchi qudratli omil – jamoatchilik fikri paydo bo’ldi. Jamoatchilik fikriga matbuot nashrlari, turli-tuman to’garaklar, salonlar katta ta’sir ko’rsatardi. Industrialoldi davrda gazeta va jurnallarning kishilar fikriga katta ta’siri oshdi. Agar XVII asr boshida bor-yo’g’i 2 ta davriy nashr chop etilgan bo’lsa, XVII asr oxirida ularning soni 68 taga yetdi, XVIII asrda 900 tadan oshdi. Bu davrini salonlar davri deb ham atash mumkin. XVIII asrda eng ommalashgan oqimlardan biri masonlik bo’ldi.
Shu tariqa ma’rifatparvarlik g’oyasi eski tuzumga qarshi chiqib, feodal tartiblarni tanqid qildi, fan va maorif taraqqiyotini qo’llab-quvvatladi, jamoatchilik ongini siyossiylashtirdi, jamiyat ijtimoiy tashkilotini moodernizatsiyalash lozimligini uqtirdi.
Inqilob - bu jamiyatni tezkor, kuch bilan, fundamental o’zgartirish demak. Bu Yevropa industrialoldi sivilizatsiyasi davriga xos bo’lgan an’anaviy jamiyatni modernizatsiyalash, yangilashning bir yo’lidir. XVI-XVIII asrlarda Yevropa uch inqilobni boshidan kechirdi: Niderlandiya inqilobi (1566-1609 yy.), Angliya inqilobi (1640-1660 yy.) va Buyuk fransuz inqilobi (1789-1794 yy.). Har uchchala inqilob o’xshash omillarga va xarakatlantiruvchi kuchlarga ega edi.
Yevropa Industrialoldi sivilizatsiyasiinng asosiy tarkibiy qismi bo’lgan modernizatsiya insoning yangi tipini yaratdi. Ijtimoiy kelib chiqish endi har doim ham inson taqdirini belgilamas edi. Shaxsiy faollik va shaxsiy muvaffaqiyat g’oyalari rivojlanayotgan burjuaziya sinfi vakillarining kayfiyatlariga mos kelardi. Boyishga intilishi bu davrda insonlar ongida birinchi o’ringa chiqdi va hayotning mazmuniga aylandi. Chunki pul nafaqat moddiy farovonlik manbai, balki mustaqillik garovi ham edi. Benjamin Franklinning mashhur “Vaqt – bu pul” degan iborasini Industrialoldi sivilizatsiyasining shiorlaridan biri deyish mumkin. Ammo pulni topish maqsadida hech narsadan tap tortmaslik, o’z shaxsiy manfaatini har narsadan ustun qo’yish kabi xislatlar ham shu davrdan shakllana boshladi.
Industrialoldi sivilizatsiyasi davrida mehnatsevarlik inson hayotining muhim printsipiga aylandi. Bunda protestant mehnat etikasi ham muhim o’rin tutdi.
Modernizatsiya jarayoni insonlarning kundalik hayotiga ham o’z ta’sirini o’tkazdi. Yevropa aholisining soni o’sib bordi. Urbanizatsiya jarayoni shahar aholisi sonining ko’payishiga olib keldi: Londonda bu davrda 675 ming, Parijda 600 ming, Madridda 160 ming kishi istiqomat qilardi. Insoning o’rtacha umr ko’rishi ham o’sdi.
Shu tariqa Industrialoldi sivilizatsiyasi davrida Yevropa yangi davrga qadam qo’ydi va uning taraqqiyoti tezlashdi.