Jahon tarixida soxibqiron amir temurning savdo-sotiq va pul siyosati

1.3. Amir Temur davridagi savdo-pul munosabatlari.

XIV-XV asrlarda Movarunnahrning iqtisodiy muhiti. Bu davrda Movarunnahr tarkibiga kiruvchi Samarqand, Buxoro, Andijon, Termiz, Shahrisabz, Qarshi, Toshkent va boshqa koʻplab shaharlarning topografik qiyofasi tubdan oʻzgardi, ular aholisining kasbiy, ichki va tashqi aloqalari ham tez rivojlandi. Turli mamlakatlar bilan jadal savdo, iqtisodiy va madaniy aloqalar natijasida hunarmandchilikning yangi turlari paydo bo'ldi. Xususan, Samarqand shahridagi ixtisoslashtirilgan bozorlar peshtaxtalarida yakka tartibdagi tovarlar sotila boshlandi. Ushbu bozorlarning o'ziga xos xususiyatlari hammani hayratda qoldirgan. Zahiriddin Muhammad Bobur o’z xotiralarida Amir Temur davrida Samarqandda maxsus savdo inshootlari bo’lganligini alohida ta’kidlagan. U shunday yozadi: “...bu shaharning shunday xususiyati borki, bu boshqa joyda uchramaydi. Har bir hunarmandning ixtisoslashgan bozori bor va u bir-birining kayfiyati va munosabatiga tayanadi”1 . Amirning davlat boshqaruvida “buzurg” (bosh vazir) dan tashqari har bir viloyatda “devon” deb ataladigan bo’limlar bo’lgan. Ular davlat ishlarini, ya'ni soliq yig'ish, tartibni saqlash, binolarni, bozorlarni, hammomlarni, yo'llarni va suv punktlarini nazorat qilish kabi ishlarni boshqargan. Devon amaldorlari odamlarning osoyishta hayoti uchun mas'ul bo’lganlar. Shu bois, ular bozorlardagi tarozilarning to’g’riligi, narxning adolatliligini o’rganganganlar. Markaziy bozorda joylashgan valyuta ayirboshlash shoxobchasida tovarlarning narxlari hisoblab chiqilgan. Narxni oshirib yuborgan yetkazib beruvchilarga nisbatan qattiq choralar ko’rilgan,

iste’molchilarning manfaatlari himoya qilingan2 . O’sha davrda bozorda, jamiyat oldida firibgarlar va firibgarlik qilgan savdogarlar to’xtatilib jazolangan. Amir Temur davridagi savdo-pul munosabatlari Amir Temur davridan boshlab oshkoralik tamoyillari, sivilizatsiyalashgan demokratiya asoslari namoyon bo’la boshlagan desak noto’g’ri bo’lmaydi. Aholini ijtimoiy himoya qilish va bozordagi monopoliyadan himoya qilish maqsadida import qiluvchilarga tovarlar narxini o’n foizgacha oshirishga ruxsat berilgan. Binobarin, ichki iste'mol bozorlari eng sifatli, eng yorqin va eng muhimi, eng arzon mahsulotlar bilan to'ldirilgan edi.
Buyuk bobomiz Sohiqqiron Amir Temur va uning davomchilari mamlakatimizda savdo faoliyatini kengaytirishga katta e’tibor berganlar. Davlatning viloyat va viloyatlaridan oʻtgan barcha karvon yoʻllarida karvonsaroylar qurilgan. Amir Temur savdo aloqalarini rivojlantirish maqsadida bir kunlik karvon uchun barcha zarur shart-sharoitlarni, ya’ni otlar, yem-xashak, oziq-ovqat, karvonsaroylar va sardob (chanqog’ini qondiruvchi makon) qurishni, qaroqchilarni qattiq jazolashni va sotuvchilarga g'amxo'rlik qilish kerakligini buyurgan. Temurning “Temur tuzuklari” asarida quyidagi satrlarni o’qish mumkin: “Har bir yurtda savdogarlar va askarlarni tayinladim, Xo’tan, Chin Mochin (Xitoy), Hindiston, Arab mamlakatlari, Misr, Shom, Rum, Jazoirda, Farangiston (Fransiya), qayerga borsalar ham, o’zlarining nozik matolari va chiroyli sovg’alarini olib kelishsin. Bu mamlakatlarda yashovchi odamlarning ahvoli, har bir davlat hukmdorlarining o’z xalqiga, irqiga qanday munosabatda bo’lishlari haqida gapirib berishsin. “Shuningdek, men kuzatuvchilar va qonun vakillariga yo’llarni kuzatish, yo’lovchilar, savdogarlar, xorijliklarni kuzatib borish, ularning mol-mulki va boshqa
buyumlarini manzilga olib borishda yordam berishni buyurdim. Agar qotillik yoki boshqa hodisalar yuz bergan bo'lsa, ular yo'lda sodir bo'lgan voqea uchun javobgarlikni o'z zimmalariga olishlari kerak.”. “Yoʻqotib qoʻysa yoki boshqa holatlar boʻlsa, sotuvchilar oʻz mablag’larini davlat hisobidan toʻldirish uchun yetarli miqdorda oltin olib ketishlarini buyurdim”. Bu chora-tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida karvon yo’llari ko’payib, barqaror ichki va tashqi savdo rivojlandi.
Movarunnahr va Xurosonning markaziy shaharlarida karvonsaroylar va yangi yopiq bozorlar - chorsu (forscha Chor-toʻrt, suq-bozor, chorrahada bozor, savdo joyi) ko’paydi. Shaharlar aholisi, dehqonlar, shuningdek, ko'chmanchi chorvadorlar oʻrtasida doimiy savdo hamkorligi oʻrnatildi. Tovar ayirboshlash va savdosida markaziy shaharlar muhim rol oʻynay boshladi. Amir Temur sotuvchilar sharofati bilan dunyo obod bo’lishiga ishongan. Shunga ko’ra, yo’llar va savdo tarmoqlarini yaratishga katta mablag’ yo’naltirgan. Oʻz vaqtida Yaqin Sharq va Uzoq Sharq, shuningdek Yevropa ya’ni Ispaniya, Fransiya va Angliya kabi mamlakatlar bilan siyosiy va iqtisodiy aloqalar kengayib bordi. Xususan, Xitoy, Hindiston, Eron, Rossiya, Volga va Sibir bilan muntazam savdo-sotiq olib borilgan. Amir Temurning iqtisodiy islohotlariga aloqadorligi. Samarqanddan xorijiy davlatlarga, xususan, Rossiya, Tatariston, Sibirga arzon ip, ipak, paxta va tayyor iplardan tayyorlangan gazlamalar, qogʻoz, quritilgan mevalar, sholi joʻnatilgan. Ispaniya elchisi Ruy Gonsales de Klavixo o’z kundaligida Samarqand tashqi savdo sohasida yuqori o’rinni egallagani haqida shunday deydi: “Charm va bo’yalgan qo’lqoplar Russiya (Rossiya) va Tataristondan, Xitoydan eng chiroyli hashamatli matolari, atlas matolari, shuningdek, mushk, yoqut, olmos, xususan, faqat Xitoyda sotib olinishi mumkin bo'lgan bir nechta narsalar, marvaridlar, ravon va ko'plab turli xil aromatik va dorivor o'tlar olib kelingan. Hindistondan eng nozik xushbo'y ziravorlar, muskat yong'og'i, yalpiz, doljin bo'yoqlari va hatto Iskandariya qirolligiga berilmagan tovarlar Samarqandga olib kelingan”.
Klavixo Samarqandni dunyoning eng boy shaharlaridan biri deb ta’riflaydi: “Bu zamin hamma narsaga, donga, sharobga, meva-chevaga, parranda va hayvon go’shtiga boy, chorva juda katta edi. Ularning semiz dumlari qo’llarida ko’tarib yuradigan darajada og’ir edi, har bir qo’yning semiz dumi sakkiz-o’n kilogrammga yetardi. Ularning soni juda koʻp va ular juda arzon edi, podsho qoʻshini Samarqandda toʻplanganda, bu qoʻylarning bir juftining narxi “ducat” (Ispaniyada zarb qilingan oltin tangalar) edi. Boshqa tovarlar ham juda arzon edi, bir yarim “dara” (Ispaniyada ekinlarda ishlatiladigan donning og'irligi) uchun arpa “real” ning deyarli yarmini tashkil etardi (Ispan valyutasi). Non uchun suv tekin edi, guruch esa har bir bozorda topilardi. Bu yurtning qovuni serob va shirin edi. Har kuni qovun ortilgan ko’p sonli tuyalar kelardi, bu esa buncha qovunni qayerdan, qanday qilib sotib olish va iste’mol qilish mumkinligi haqida o’ylamaslik mumkin emas edi.
Samarqand va uning atrofidagi yerlar hayratlanarli darajada boy edi. Shahar boyligi tufayli “Semizkent” deb atalgan. Uning haqiqiy nomi “boy qishloq” degan ma'noni anglatadi. Samarqand shu nomdan kelib chiqqan. Shaharning boyligi nafaqat mo'lko'l va arzon oziq-ovqat, balkim, Atlas, ipak, sandal, tafta va mo'yna kabi shohona matolar, shuningdek, parfyumeriya va boshqa kosmetika, ziravorlar, qatronlar, ko'k bo'yoqlar va boshqalar kabi ko'plab boshqa narsalar bor edi”.7 Klavixoning sayohatlari haqidagi xotiralarida katta bog’lar va savdo maydonchalari haqida ko’plab faktlar keltiriladi: “Har yili Samarqand shahrida (Movaraunnahr poytaxti nazarda tutiladi) Hindiston, Xitoy, Oltin O’rdadan import qilinadigan tovarlar sotilgan. O'sha vaqtga qadar shaharga etkazib berilgan barcha tovarlarni sotish uchun ko'p joy yo'q edi. Podshoh ikki tomondan bozorlar joylashgan ko’cha qurishni buyurdi. Bu ko'cha bir chetidan boshlanib, shaharning
boshqa chetidan chiqish uchun o'rtani kesib o'tishi kerak edi. Hukmdor bu ishni ikki sarkardaga yukladi. Buning uchun kechayu kunduz tinmay mehnat qilishlari, o’z boshlari bilan javob berishlari kerakligini yaxshi bilishardi. Yo’lda turgan uylar vayron bo’ldi, haydab chiqarildi...
Ko’chalarning ikki tomonida har bir do’kon oldida marmar kursilar o’rnatilgan bozorlar bor edi. Do'konlar ikki xonadan iborat edi. Ko'chaning tepasi gumbazlar (tim) bilan qoplangan va u kun yorug'i kirib boradigan kichik teshiklardan iborat edi. Qurilish tugashi bilan bozor savdogarlar bilan to'lgan edi ... O'sha yili (1404) iyun oyida “Kambalek’ shahridan (Xanoy, Pekin) Samarqandga sakkiz yuz tuyadan iborat savdo karvonlari keldi”.
Ispaniya elchisi taʼkidlaganidek, “katta toʻy munosabati bilan hukmdor: “Samarqand shahrining savdo-sotiq bilan shugʻullanuvchi odamlari: valyuta (sarrof), paxta matolari (chitfurush) sotuvchilari, zargarlik buyumlari va turli xil tovarlar, boshqa shaharlarning oshpazlari, qassoblari, novvoylari va hunarmandlari hukmdorning markaziy maydoniga borishlariga va savdo qilish uchun chodirlar qurishga va yarmarkalarni tashkil etishga ruxsat berilgandiva shundan keyin shaharni tark etgan barcha savdogarlar va sotuvchilar markaziy maydonga kelishlari, har bir hunarmand odamlar uchun ko'ngilochar spektakllar uyushtirishi kerak edi” .
Aytish joizki, Eronning Sultoniya shahri arxiyepiskopi Yan (Ioann, baʼzi manbalarda Ioann de Galonifontibus deb ham ataladi) Amir Temur elchisi boʻlgan. Uning “Amir Temur va saroy xotiralari” (Memoires sur sur tamerlan et sa cour) nomli xotiralari so’nggi olti yuz yil davomida yaratilgan mingdan ortiq asarlar orasida ishonchli va xolis manba sifatida muhim o’rin tutgan. Bu eng nodir asarlardan biri hisoblanib Amir Temur bilan shaxsan va yaqin aloqada bo’lgan Ibn Arabshoh, Ibn Xaldun va Yevropa elchisi Klavixo kabi tarixiy mualliflar ijodi bilan bir qatorda ekanligi bilan qimmatlidir.
Yan ushbu asarning “Temur saltanati va uning shahar hukmronligi” bo’limida savdo munosabatlariga oid quyidagi e’tiroflarni bayon qiladi: Uning saltanatida u ko'p hududlarda jon va tuz uchun soliqlarni bekor qildi va ularni faqat yirik shaharlarda undirishni buyurdi. O'z davlati hududida u savdogarlarning hayotiga tahdid solganlarni qattiq jazoladi: Targovlarga zarar yetkazgan mamlakatlar aholisi etkazilgan zararni ikki baravar ko'p miqdorda qoplashlari kerak edi yoki yo'qolgan mulkning besh baravari miqdorida jarima undirilardi.”10 Temuriylar davridagi savdo-pul munosabatlari. Xorijiy davlatlar bilan savdo-sotiqni kengaytirishda temuriylar tomonidan tashkil etilgan elchixonalar muhim rol o’ynadi. XV asrning birinchi choragida Amir Temurning o’g’li Shohrux va uning nabirasi Ulug’bek o’z mamlakatlari bilan Xitoy o’rtasida muntazam ravishda elchi almashib turdilar. Mirzo Ulug’bek Movarunnahr shahrini mukammal boshqardi, xususan, tashqi siyosatni buyuk yo’lboshchi xohlagandek olib bordi.
Tashqi va ichki siyosat bilan bog'liq har qanday savol bo'lsa, u doimo Sohibqiron Amir Temur bilan gaplashar va roziligini olardi. Tabiiyki, Xitoy temuriylar bilan savdo qilishdan manfaatdor edi. Bu mamlakatga otlar asosan Movarunnahr va Xurosondan olib kelingan. Oʻsha davrda savdo-vositachilik aloqalari, elchixonalar faoliyati juda rivojlangan. Ikki-uch yilda bir marta Samarqand savdogarlari va elchilari Xitoyga (Pekinga), Xitoy savdogarlari Samarqand va Hirotga muntazam ravishda borib turardilar. 1418-yilda Shohrux va Ardasher elchilari Xitoyda bo’lishgan edi. Keyingi yili Li Di va Chong-Ku Xitoydan elchi sifatida Samarqand va Hirotga kelishdi. Ular Shohrux va Ulug’bekka do’stona munosabatlarni mustahkamlash ramzi sifatida maktublar, qimmatbaho sovg’alar olib kelishgandi. 1420 yilda Shohrux va Ulugʻbek 530 kishilik elchilik karvoni bilan Xitoyga boradilar
Movarunnahrdan Xitoyga ikki karvon yoʻli ochilgan. Birinchisi, Toshkent, Sayram, Yettisuv, Turfon (Sharqiy Turkiston) va Qumul shaharlari orqali, ikkinchisi esa Xoʻjand, Qoʻqon, Margʻilon, Andijon, Oʻsh, Oloy vodiysi va Fargʻona vodiysidagi Qashqar, Xoʻtan va shaharlari orqali amalga oshirilgan. Bu yo’llarning xavfsizligiga alohida e’tibor qaratilgan. Shohrux va Ulugʻbek davrida Tibet va Hindiston bilan qoʻshnichilik aloqalariham oʻrnatildi. XV-asrning birinchi yarmida mamlakatning iqtisodiy gullab-yashnashi, ayniqsa, hunarmandchilik va ichki savdoning rivojlanishi ko’p jihatdan olib borilayotgan pul islohotlariga bog’liq edi. Amir Temur davrida qirqta shaharda, xususan, Samarqandda pul zarb qilingan, daromadning chorak qismi davlat xazinasiga ajratilgan. Tarixiy xronologiyada mablag’ yetishmagan taqdirda harbiylarga kvitansiyalar berilganligi qayd etilgan.11 Avval Amir Temur, keyin temuriylar mamlakatda pul birligini joriy qilganlar. Amir Temur olti grammlik “tanga” va yarim grammlik kumush tangalar zarb qilishni buyurib, “miri” deb atalgan. Ular “Suyugʻrgʻatmish” va “Sulton Mahmudxon” nomi bilan atalgan va Movarunnahr, Xuroson, Eron, Ozarbayjon va Iroqning 40 dan ortiq yirik shaharlarida zarb qilingan. Shohruh Mirzo Movarunnahr va Xuroson sarkardasi sifatida Astrobod, Buxoro, Domgon, Isfahon, Kushon, Kermon, Qum, Nishopur, Marv, Samarqand, Sabzavor, Sulton kabi shaharlarda kumush tangalar zarb qilishni buyurdi. Tabriz, Xorazm, Hirot, Sheroz va boshqa shaharlarda pul ishlab chiqarishga asos solgan, shu orqali ichki savdoni tartibga solgan. Ichki chakana savdoda mahalliy hokimlar tomonidan zarb qilingan mayda mis pullar “fulus” keng qoʻllanilgan.
Mamlakatda yagona pul birligining joriy etilishi, pul muomalasining tartibga solinishi, shubhasiz, ichki va tashqi savdo aloqalarining yanada rivojlanishiga xizmat qildi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, 1428-yilda Ulug’bekning “fulus” pullari borasidagi islohoti katta ahamiyatga ega edi. Ulug’bek aholini ichki chakana savdoga jalb qilish maqsadida muomaladagi barcha yengil va mayda pullarni man qilgan. Kichik mis tangalarga boʻlgan talabni qondirish maqsadida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent, Shoxruxiya va Andijonda tanga zarb qilinadigan maxsus joylar ochilgandi. U erda bir xil og'irlikdagi “fuluslar” muomalaga kirdi. Qisqa vaqt ichida eski mayda pullar yangi fulus bilan almashtirildi, pul muomalasini markazlashtirish maqsadida tanga zarb qilish joylari toʻxtatildi, Buxoroda faqat bittasi qoldirildi. Mirzo Ulug’bek xalq orasida “fulusi adliya”, ya’ni “adolatli tanga” nomi bilan mashhur edi. Yana bir muhim ma’lumot: Ulug’bek tashqi savdo tushumlarini oshirish maqsadida savdo solig’ini “ko’tardi”. Bu usul davlat xazinasini boyitishga xizmat qiladi. Lekin bu har doim ham xorijiy savdogarlar uchun qulaylik yaratmagan, zamonaviy til bilan aytganda, “protektsionizm” siyosati qo'llanilgan.
Bugungi kunda ma'lum bo'lgan "odatlar" so'zi turkiy "tamga xudo" so'zidan kelib chiqqan. Bu o’sha davrlarda mamlakatimizda savdo aloqalari yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi13 . Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, XV-XVI asrlar barqarorlashuvning o'ziga xos iqtisodiy va siyosiy davri hisoblangan. Amir Temur va temuriylar davrida savdo munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy farovonlik omili sifatida e’tirof etilib, taraqqiyot davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Bu tarixiy manbalarda ham yaqqol ko’zga tashlanadi. Davriy pul islohotlari mamlakatda ichki va tashqi savdo, hunarmandchilik va ishlab chiqarishning o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Movarunnahr va Xurosonda markaziy hokimiyatning barqarorligi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga xizmat qildi.
Amir Temur va temuriylar tomonidan olib borilgan faol iqtisodiy siyosat tufayli ajdodlarimiz yaratgan va hukmronlik qilgan buyuk davlat bilan o’sha davrning rivojlangan davlatlari, jumladan, Yevropa davlatlari o’rtasida aloqalar yo’lga qo’yildi. Bu esa, o’z navbatida, dunyoning ko’plab davlatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalar va madaniy taraqqiyotning rivojlanishiga xizmat qildi. Va albatta, bu borada amalga oshirilgan islohotlar tarixan ildiz otgan va bugungi kunda ham o’z dolzarbligini yo’qotgani yo’q. Temur va temuriylar davridagi iqtisodiy islohotlarni o’rganishga asoslangan bilimlarimiz milliy iqtisodiy tafakkurimizni yanada rivojlantirishning fundamental asosi bo’lib, undan amaliy foydalanish mamlakatimiz iqtisodiy yuksalishiga salmoqli hissa qo’shadi deb bemalol aytishimiz mumkin.