Jas ayirmashiliq ped psix uzb

Takrorlash va muhokama qilshp uchun savollar. 
1. Ilk o`spirinlik davrida psixologik jarayonlarning shakllanish xususiyataari. 
2. O`spirinlikdagi aqliy rivojlanish bilan etakchi faoliyatlar o`rtasidagi bog`liqlik.
3.Umumiy va maxsus layoqatlarning rivojlanishi. 
4. O`spirinlik davrida kasb tanlashning o`ziga xos xususiyatlari. 
Tayanch so`z va iboralar: 
Uspirinlik. Kasb tanlash. Kasbga yullash. Urtoklik. Do`stlik. Oila xakida kayg`urish. Jamiyatga 
foyda keltirish orzusi. 
 
TALABALARNING PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI. 

---

56 
Reja: 
•
TALABALARDA MUTSAQIL BILIM OLISHNI SHAKLLANTIRISH 
•
TALABALARDA BILIM OLISHNI SHAKLLANTIRISH YUZASIDAN OLIB 
BORILGAN TADQIQOTLAR. 
•
TALABALAR TAFAKKURINING XUSUSIYaTLARI 
•
O`QITUVChI VA TALABALANING HAMKORLIGI – TA’LIM 
SAMARADORLIGINING MUHIM OMILI. 
Tadqiqotlarda talabalar deganda moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishda ijtimoiy hayotga 
mutaxassislikka oid rollarni muyyan qoida va maxsus datsur asosida bajarishga tayyorlayotgan ijtimoiy 
guruhi tushuniladi.
Oliy o`quv yurtidagi ta’limning o`ziga xos xususiyatlari talabalarning boshqa ijtimoiy guruhlar 
bilan (ular xoh rasmiy, xoh norasmiy bo`lishidan qat’iy nazar) muloqotga kirishi uchun muhim 
imkoniyat yaratadi. Talabalik davrinint asosiy xususiyatlaridan biri ijtimoiy etuklikning jadal surat bilan 
ro`yobga chiqishidir. Talabalik davri o`spirinlikning ikkinchi bosqichidan iborat bo`lib, 17—22-25 
yoshni o`z ichiga oladi va o`zining qator betakror xususiyatlari va qarama-qarshiliklari bilan 
xarakterlanadi. Shu boisdan o` o`spirinlik davri shaxsning ijtimoiy hamda kasb mavqeini anglashidan 
boshlanadi. Mazkur pallada o`o`spirinlik o`ziga xos ruhiy inqiroz yoki tanglikni boshidAn kechiradi, 
jumladan
kattalarning har xil ko`rinishdagi (unga yoqish yoki yoqmasligidan qat’iy nazar) rollaRini te’z sur’atlar 
bilan bajarib ko`rishga intiladi, turmush tarzining yangi jihatlariga {opnyka boshlaydi. Katta 
odamlarning tUrmush tarzIga o`tish jarayoni shaxsning kamol topish xususiyatlariga bog’lik ichki 
qarshiliklarni keltirib chiqaradi.
PedAgogik psixoloGiya fanida ma’lumki, O`rta maktab o`quvchilarni har (bIologik, fiziologik, 
pedagogik; psixologik) jixatdan oliy maktab ta’limiga tayyorlAydi va ularda umumlashtirish, 
mavhumlashtirish, sitsemalaShtirish kabi qobiliyatlarda ko`rinadigaN fazilatlar namoyon bo`ladi. Shu 
bilan 
birga 
o`o`spirinda 
aqliy, 
axloqiy
etsetik va g’oyaviy-siyosiy jihatdan muayan darajada o`sish ro`y beradi. Shunga qaramay, ular oldida 
oliy o`quv yurtida mutaxassislikni egallashga bog’liq yangi vazifAlar paydo bo`ladi. 
Talabalarga mutsaqil bilim olish, o`z faoliyatini o`zi tashkil qilish, o`zini o`zi boshqarpsh, yangi 
g’oyalarni ishlab chiqish va hokazolarni o`rgatiladi. Bu vazifalarni amalga oshirishnint asosiy omili — 
monologik ma’ruzadan dialogik (talaba va o`qituvchining muloqotiga asoslangan) ma’ruzaga o`tishdir. 
Psixologlardan B. G. Anan’ev, N. V. Kuz’mina, N. F. Talizina, V.Ya.Lyaudis, I S. Kon, V. T: 
Lisovskiy, A. A. Bodalev, A. V. Petrovskiy, M. G Davletshin, I. I. Ilqyasov, A. V. Dmitrieva, Z: F: 
Esareva, A: A. Verbiqkiy, V. A. Tokareva va boshqalarning tadqiqotlariga ko`ra, olIy o`quv yurtlarida 
ta’lim olish talabaLAr uchun juda oG’ir kechadi, chUnki bu davrda shaxsinIg murakkab fazilatlaRi, 
xislatlari, sifatlari takomillashish bosqichida bo`ladi. MAzkur yosh davRidagi ijtimoiy-psixologik 
o`sishning xususiyatlaridan biri o`Qish faoliyatining ongli motivlari kuchayishidir Talabalarda axloqiy 
jArayonlarning o`sishi suts amalga oshsada, lekin xulqining eng muhim sifatlari — mutsaqqiLlik, 
tashabbuskorlik, topqirlik, farosatlilik va hokazolar takomillashib boradi. Shuningdek ularda ijtimoiy 
hholatlarga, voqelikka, axloqiy qoidalarga qiziqish, ularni amalga oshirishga intilish tobora kuchayadi. 
Psixologlarimizning tadihotlari shaxs hayot tajribasini egallashda unda o`zligini anglash vujudga 
kelishini ko`rsatadi. Shaxsiy hayotning mazmunini anglash, aniq Turmush rejalarini tuzishi, kelajak 
hayot yu’lini belgilash shular jumlasidandir. Talaba atsa sekin mikroguruhhning notanish sharoitlariga 
ko`nikib boradi, o`zining va majburiyatlarini bila boshlaydi, shaxslaRaro munosabatniig yangicha 
ko`rinishini o`rnatadi, turmushdagi ijtimoiy rollarni amalda shaxsan sinab ko`rishga intiladi. Ulardagi 
rolning xis-tuygular voqelikka muayyan yundashishga birmuncha xalaqit beradi. ChunKi ular 
turmushdagi yutuqlar va muvoffatsiyatlArning ijtimoiy-psixologik ildizLari nimadan iborat 
ekanligi tO`g’risida aniq tasavvurga ega bo`lmAydilar. 
YOsh fiziologiyasi va psIxologiyasi fanlarida turejagan materiallar taxlilidan ko`rinadiki, talaba 
17—19 yoshda xam o`z xulqi va bilish qobiliyatini ongli boshqarish imkoniyatiga ega bo`lmaydi va 
shunga ko`ra xulq motivlarining asoslanmagani, uzoqni ko`ra olmaslik, ehtiyotsizlik kabi fllar ro`y 
beradi. V. T. Lisovskiyning fikricha, 18—20 yoshlarda ayrim salbiy xatti-harakatlar kega tashlanadi. 
Mazkur yoshda xoish va vvtilishning rivojlaNishi iroda va xarakterdan ancha ilgarilab ketadi. Bunda 
odamyaing hayotiy tajribasi alhida rolq ynaydi, chunki talaba shu tajriba etishmasligi natijasida nazariya 

---

57 
bilan amaliyotni, fantaziya bilak reallikni, romantika bilan ekzotikani, haqiqat bilan illyuziyani, orzu 
bilan xohishni, optimizm bilan qat’iylikni aralashtirib yuboradi.
TaLabalik 9illarida yoshlarning hayoti va faoliyatida o`zini O`zi kamolotga etkazish jarayoni 
muhim rol o`ynaydi, lekin o`zini boshkarishning tarkibiy qismlari (o`zini – o`zi tahlil qilish, nazorat 
yotish, baholash, tekshirish va boshqalar) ham alOhida ahamiyat kasb etadi. Ideal (yuksak, bartaror, 
barkamol) «mEnni rEal (anik voqEa) «men» biLan taqqoslash orqali O`zini – o`zi boshqarishning 
tarkibiy qismlari amaliy ifodaga ega bo`ladi. Talabaning nuqTai nazaricha, ideal «Men» ham muayyan 
me’zon asosida etarli darajada tekshirib kurilmagan, shuning uchun ular goho tasodifiy, gayritabiiy his 
etilishi muqarrar, binobarin, real «Men» ham shaxsning aqliy bahosidan ancha yirokdir, talaba 
shaxsining0tqk millashuvida bunday oB’EktiV qarama- qarshiliqo`lar o`z shaXsiyatiga nnsbatan ichkI 
ishonchsizlikni, ishga nisbatan salbiy munosabatni vujudga keltiradi. Jumladan, o`quv yili boshida 
talabada ko`tarinki kayfiyat, oliy o`quv yurtiga kio`rganidan zavq-shavq tuygusi kuzatilsa, ta’limning 
shart-sharoiti, mazmuni, mohiyati, kun tartibi, muayyan qonun va qoidalari bilan yaqindan tanishish 
natijasIda uning ruhiyatida keskin tushkunlik ro`y beradi.
Yuqorida aytilgan ichki va tashti vositalar, omillar ta’siri oqibatida uning ruhiy dunyosida 
umidsizlik, ruhiy parokandalik kayfiyati, ya`ni itsiqlolga ishonchsizlik, ikkilanish, adiksirash kabi salbiy 
is-tuygular namoyon bo`ladi. Bizningcha, oliy maktabda tarbiya ishlarini rejalashtirishda, ta’lim 
jarayonida talabaga o`ziga xos munosabatda bo`lish mazkur davrning muxim sharoitlaridan biridir.
Yuqorida aytilganlardan qat’iy nazar, yigit va qizlarni oliy o`quv yurtiga qabul kilishda ularda 
o`z kuchlari, qobiliyatlari, aql-zakovatlari, ichki imkoniyatlari va irodalariga qat’iy ishonch bildiradi. 
Ana shu ishonch o`z navbatida to`laqonli hayot va faoliyatni uyushtirishga umid his-tuygusini vujudga 
keltiradi. O’spirinlikning ikkinchi davri hulqqa, vOqelikka baho bo`qishda imkoniyatidan tashqari 
talab qo`yish va qat’iylik xUsusiyati bilan farqlanadi. Shuning uchun talabalar har doim prinqipial bo`la 
olmaydilar. Ba’zan qat’iyatlilik kattalarga salbiy munosabatga haM aylanadi. Talabalarning o`qituvchi 
tavsiyalarinI inkor qilishi ko`pincha nizolarni keltirib chiqaradi.
B. G. Anan’ev rahbarligida o`tkazilgan ilmiy-tadqiqot ishlarida ma’lum bo`liShicha, TalabalAr 
kamolot topishinIng jinsiy va neyrodinamik xususiyatlari ularning aqliy imkoniyatlarini to`la ishga 
solish va sermahsul o`quv faoliyatini tashkil qilish uchun muhim imkoniyat, shart-sharoit yaratadi.
Yu. A. Samarinning ta’kidlashicha, yoshlarning kamol topishida har xil ijtimoiy-psixologik 
xususiyatli o`ziga xos qarama-qarshiliklar, ichki ziddiyatlar mavjud bo`ladi. Ularning moddiy jihatdan 
ota-onaga, oliy o`quv yurti ma’muriyatiga bogliqligi iqtisodiy ziddiyatni keltirib chiqaradi. Bu xol 
talabalarning xoxishlari bilan mavjud imkoniyatning nomutanosibligi tufayli sodir bo`ladi.
Odatda talabalar 2 Va 3 kurslarda olii o`quv yurti va mutaxassiSlikni nima uchun tanlagani 
haqida yana jIddiy o`ylaydilar. Mazkur yosh davriDa o`zini boshqarIshning tarkibiy qismlari, ijodiy 
tafakkur, muayyan hayotiy tajriba o`lashtirilgan bIlimlarni tartibga solish asosida his tuygular, qarashlar, 
axloqiy qadriyatlar, o`zligini anglash va barqaror e’tiqod shakllanAdi. Talaba xukm va xulosa 
chiqargach, o`z xatti-harAkatida qat’iy turib ularni himoya qiladi, u hayotning turli sohalari bo`yicha har 
xil darajadagi ko`nikma va malakalarga nazariy bilimlar ijtimoiy-psixologik tushunchalarini amaliy 
faoliyata tatbiq etish imkoniyatiga ega bo`ladi.
B. G. Anan’ev rahbarligidagi tadqiqotchilar jamoasining fikricha, 18—20 yosh pallasida 
fiziologik imkoniyatlar yuksak darajada rivojlanadi. Organizmning tashqi ta’sirga javobi, qon bosim 
optimal darajasi ortadi, qon kislorod bilan to`yinadi va hokazo. Insonda o`quvlilikning qulay imkoniyati 
vujudga keladi. O’quv insonning axborotlarni qabul qilish, eslab qolish va xotirada saqlash qobiliyatini 
bildiradi. Keyinchalik insonda psixik funktsiyalarning dinamikasi, o`quvlilik imkoniyatlara sira 
pasaymaydi. Odamning etuklik davri quyidagi qonuniyatlar bilan farqlanadi: 1) turli funktsiyalarning 
rivojlanishi bir tekis va bir vaqtda amalga oshmaydi (bir bosqichda xotira, boshqa bir bosqichda 
tafakkur); jadal sur’at bilan o`sadi; 2) yoshga qarab turli funktsiyalar o`zaro bogliq muvofiqlashgan 
xususiyat kashf eta boshlaydi; 3) etuk inson aqlining funktsional o`sish darajasi yosh evolyutsiyasining 
har xil bosqichida etarli darajada yuqori bo`ladi; 4) mazkur funktsiyalar dinamikasida hech qanday 
keskin pasayish bo`lmaydi; 5) etuklik davrida o`quvlilik kamaymaydi. 
TALABALAR TAFAKKURINING XUSUSIYaTLARI 
Talabalik yillarida yoshlar biologik jihatdan barkamollik, ijtimoiy nuqtai nazardan etuklik, 
jismoniy baquvvatlik bosqichiga ko`tariladi. Ammo ilk o`spirinlik (16—17 yoshli)ning ayrim bolalarga 

---

58 
xos xulq-atvorning tashqi ifodalari, romantikasi ma’lum davrgacha o`z ta’sirini o`tkazib turadi. Oliy 
maktabdagi datslabki sinov (birinchi sessiya) davridaek talaba turmush faqat romantikadan iborat 
emasligiga, balki izlanish, irodaviy zo`r bo`qish, aqliy mehnat zahmati orqali O’zgu niyatga etishish 
mumkinligiga iqror bo`ladi. Favquloddagi taassurotdan, ijtimoiy sinovdan keyin o`qishga, turmushga, 
insonlarga nisbatan munosabatni jiddiy ravishda o`zgaradi, narsa va hhodisalarga, ijtimoiy hholatlarga 
voyaga etgan katta kishilardek muomala qilishga, voqelikni to`g’ri, okilona (adekvat) aks ettirishga, 
tushunib etishga harakat qiladi. 
Yuqori sinf o`quvchisi davrida vujudga kela boshlagan tafakkurning mutsaqillik, teranlik, 
ixchamlik, tashabbuskorlik, tanqidiylik sifatlari kun sayin takomillashib, yangi-yangi belgi va alomatlar 
bilan boyib boradi. Talabalarda o`z-o`zini nazorat qilish, o`z-o`zini baholash, o`z-o`zini anglash, o`z-
o`zini boshqarish kabi aql-zakovatning muhim jihatlari taraqqiyotning yangi yuksak bosqichiga 
ko`tariladi. 
Talabalarda tafakkurning rivojlanishida, ilmiy dunyoqarashning shakllanishida umumta’lim va 
ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix, falsafa, mantiq, iqtisodiy nazariya asoslari, madaniyatshunoslik, 
adabiyot, etika, etsetika, psixologiya, pedagogika kabi o`quv predmetlari muhim rol o`ynaydi. Talabalar 
tafakkuri, asosan, o`qish, amaliy mashg’ulot va mutsaqil bilim olish faoliyatlarida jadal va uzluksiz 
ravishda rivojlanadi. Goho ma’ruza jarayoni ulardan reproduktiv (o`zlashtarilgan bilimlarga asoslangan) 
tafakkurni taqozo etsa ham, lekin seminar mashg’ulotlari, mutsakil topshiriqlar, laboratoriya praktikumi 
produktiv (ijodiy) fikr yuritish faoliyatini talab qiladi. Har ikkala ta’lim shakli ham talabalar aqliy 
mehnati, maqsadga yo’naltirilgan va muvofilashtirilgan diqqati yordami bilan amalga oshadi.
Oliy maktabdagi mutsaqil ishlarnng barchasi: konspekt tuzish, referat, annotatsiya, te’zis, 
seminarga hozirlik, kurs va diplom ishlari talabadan mutsaqillikni, ijodiy yondashashni, (kreativlikni) 
muammoli holatni, murakkab pedagogij vaziyatni hal qilishni taqozo qiladi. Davlat o`quv rejasida 
ko`rsatalgan, datsurda ko`zda tutilgan materiallar va ilmiy ma’lumotlarni o`o`zlashtirish bilim-saviyani 
kengaytirish bilan qanoat hosil qilmasdan, balki ularni tushunish, anglab etishni talab qiladi, bu esa 
bevosita tafakkurning funktsiyasidir. Xotira bisotidagi bilimlarni izchil ravishda tartibga keltirish, esga 
tushirish, ular ichidan eng muhim jihatlarni ajratish, o`zaro taqqoslash, turkumlarga kiritish, 
umumlashtirish bilish jarayonining aqliy yo’li bilan, ya’ni tafakkur yordami bilan amalga oshiriladi.
Ijtimoiy-falsafiy kurslarini o`rganish davomida moddiy borliqdagi narsa va hhodisalar o`rtasidagi 
murakkab ichki bog’lanishlar, aloqalar va ijtimoiy turmush konuniyatlari yuzasidan chuqur nazariy 
metodologik, ilmiy-uslubiy xususiyatdagi bilimlar o`o`zlashtiriladi. Ayniqsa, ushbu davrda diskursiv 
(ijodiyot va haqiqat me’zoni uchun bahsda yuzaga keluvchi) tafakkur turi talaba uchun omilkor aql-
zakovat quroli vazifasini bajaradi.
Ta’lim jarayonida fikr yuritish operatsiyalaridan unumli foydalanish evaziga har qanday 
murakkab bilimlarni egallash imkoniyati vujudga keladi. Talabalar tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, 
xulosa chiqarish)ning funktsional va operatsional jiqatlari bilan yaqindan tanishadilar, shuningdek 
ulardan mutsakil foydalanish uchun barcha itellektual re’zervlarni (aqliy zaxiralarini) ishga solishga 
harakat qiladilar. 
Щ
ukm chiqarishning barcha (yakka, xususiy, umumiy, ziddiyatli, faraziy, inkor) 
ko`rinishlardan o`quv va mutsaqil bilim olish faoliyatlarida foydalanish shart-sharoitlari tugiladi. Xulosa 
chiqarishning induktiv (xususiydan umumiyga fikrning yo’nalganligi) va deduktiv (umumiydan xususiy 
hollarga fikrning qaratilganligi) yo’llardan muayyan tarzda bilish faoliyatida qo`llashga intaladilar. 
Tushunchalar (yakka, xususiy, umumiy, yaqqol, mavqum, to`rejama) moxiyatini anglagan holda 
ma’lumotlarni egallash bilimlarning barqarorligini ta’minlaydi. Bu narsalarnang barchasi tafakkurni 
rivojlantirishga o`z ta’sirini o`tkazadi.
Oliy ta’lim uzluksiz ravishda ijodiy tafakkurni talab qiladigan, muammoli xususiyatdagi 
topshiriq va masalalar tizimidan iboratdar. Xar bir ma’ruza, seminar mashguloti, mutsakil topshiriqlar, 
labotoriya ishlari ham muammolli vaziyat, holatning tashkibiy qismlaridan tuzilgan bo`ladi. Ularni hal 
qilish (echish, bajarish) ijodiy izlanishni vujudga keltiradi. Chunki muammoli holatgacha davr, 
muammoli vaziyat, muammoli vaziyatdan keyingi aqliy jarayonlar ham talabadan ijodiy qidiruv, 
tadqiqot faoliyatni taqozo etadi. Shuni alohida ta’kidlab o`tish kerakki, odatda usullarning ko`pchiligi 
birdaniga asta-sekin, «buzib-tuzatab», qayta qurish, tarkibini yangidan tuzish, ko`rgazmali materialdan 
matnli (mantiqiy) materialga o`tishi kabi ko`rinishlari mavjuddir. Talabalarda o`quv faoliyatiniig usulini 
tarkib toptirish quyidagicha amalga oshiriladi.

---

59 
Xotira tushunchasini turli nuqtai nazardan qarash mumkin, chunonchi, u bilish jarayoni, 
produktiv yoki reproduktiv mnemik (lot. — xotira) faoliyat, amaliyotga zarur bilimlar majmuasi, xotira 
— bu ko`nikma, malaka va odatlar yigindisi; umumlashgan obrazlar tuplami, grammatik termin, 
fenominal xotiralilik shaxs sifati tariqasida va hokazo.
O`quv faoliyatining ushbu usulini mutsaqil topshiriq bajarishga, ya’ni «Tafakkur» tushunchasiga 
ko`chirish imkoniyati quyidagi tarzda namoyon bo`ladi: tafakkur— bu bilish jarayoni, fikr yuritish 
faoliyati, prognoz qilish, anglashilgan bilimlar, muloqot negizi, grammatik termin, aql sifati, zehni 
o`tkirlik, shaxs sifati kabi tasavvur qilish mumkinligini ta’kidlab o`tiladi.
Yuqoridagi mulohazalarga qaramasdan, talabalar tafakkurida sub’ektiv-shaxsiy xususiyatga 
ega bo`lgan zaif jihatlar mavjuddir. Fikr yuritish faoliyatini nazoraT qilishda qator kamchiliklarga yul 
qo`yiladi, masalan, faoliyat natijasIni teksHirish sifatidagina qo`llaniladi. Ularni.g aqliy faoliyatida xatti-
harakat yoki bilim sifatini baholash va o`zini baholashda ham, voqelikni baholashda ham voqelikNi 
oqilona, to`g’ri aks ettirish jarayonida ilLatlar ko`zga tashlanadi Narsa va hhodisalr xususiyati yoki 
qonuniyati ko`pincha orttirib baholanadi, ba’zan pasaytirib bahoLash hollari ham namoyon bo`ladi.
Ta’kidlab o`tilgan nuqsonlar, qusurlarga qaramasdan, talabalar tafakkuri ilk o`spirinlik yosh 
davridan ham sifat, ham mazmun, ham ko`lam jihatidan keskin tafovutlanadi. Bu fikrlar psixologlar 
tomonidan to`rejagan miqdoriy ma’lumotlar bilan allakachonlar tasdiqlangan. Shunday qilib, muayyan 
bir soxaning yosh mutaxassis kishisi — talaba yuksak aql-zakovat egasi, o`quvli teran fikrli inson, 
iymonli, diyonatli shaxs, aniq dunyoqarashga; mutsakam e’tiqodga ega bo`lgan ziyoli, milliy 
mafkuraning jonkuyari, targibotchisi sifatida ijtimoiy katta hayotga yo’llanma oladi. 
Talaba-o`spirinlik, ilk yoshlik davri o`zining mahsuldorligi, refleksiv (anglashilganlik, ongli 
rejalashtira olishlik) xususiyati bilan boshqa yosh davridagi odamlardan o`ziga xos ravishda ajralib 
turadi. Talabalak yillari ijodiy izlanishlar, aql-zakovat zahiralarini ishga sola bilish, aqliy qobiliyatni 
safarbar qilish imkoniyatlariga ega bo`lgan shaxsning etuklik davri hisoblanadi. Xullas, ushbu yosh 
davrda tafakkur sermahsul, sermazmun bosqichga ko`tarilib, yaratish, ixtiro, ijod va kashfiyot qilish 
arafasida turadi. Talabalar mutaxassislikka xos bo`lgan o`quv predmetlari, fan asoslarini egallash 
faoliyatida ijodiy mahsulot bo`qish uchun tinimsiz harakat kiladilar. Ularning bilishga, bilim olishga 
undovchi mayllari turgun, mutsahkam va barqaror qiziqishga aylana boradi, badiiy ijodiyot va ilmiy-
tadqiqot bobida datslabki O’zgu-niyatlari, orzularini ushatishga intiladilar. Jumladan, filolog yoki 
jurnalits talbalar badiiy ijod bilan, tabiiy-matematika fan sohasidagilar esa kuzatish va tajriba o`tkazish 
bilan, tarixchilar arxeolog talabalar ijtimoiy turmush solnomalarining echish bilan, psixologlar 
korxonalar va maktablarga amaliy yordam ko`rsatish bilan shugullana boshlaydilar. Xatto talabalar 
o`zlarining aqliy mehnati mahsullari bilan olimpiada, ilmiy amaliy anjumanlarda, ixtirochilar va 
ratsionalizatorlar konkurs-tanlovlarida muvaffatsiyatli qatnasha oladilar. Bularning barchasi tafakkur 
yordami bilan chiqariladi, moddiy borlikni yanada aniqroq ifodalash, yaratish faolayatlarida faol 
katnashish uchun intilish, muammoli holat va vaziyatlarni hal qilish (echish) jarayonlarining mahsuli 
sifatida namoyon bo`ladi.
Hozirgi zamon talabalarining ijodiy tafakkur orqali vujudga keltirgan badiiy asarlari, 
maqolalari, ilmiy chiqishlari, ishlab chiqarishga taqdim qilingan ratsionalizatorlik takliflari xalq 
xo`jaligini yuksaltirish, mutsaqil respublika fan va texnikasini ravojlangan mamlakatlar darajasiga 
ko`tarish uchun xizmat qilmoqda. Eng yuksak saviyada tayyorlangan diplom ishlari va loyihalari 
talabalar ijodiy tafakkurini namunalari hisoblanadi, shu boisdan ularning ilmiylik darajasi yuqori 
bo`lganlari nomzodlik dissertatsiyasiga taqdim qilinmoqda.
Oliy maktabda o`o`zlashtirilgan nazariy bilimlarni ishlab chiqarishga, amaliyotga, turmushga 
tatbik etish, el o`rtasida yoyish, targ’ib qilish ham talabalik davriga xos xususiyatlardan biridir. Nazariy 
va amaliy, ijodiy va diskursiv, fazoviy tafakkur bilan qurollangan talabalar omma o`rtasida ilm-
ma’rifatni yoyish ishida faol ishtirok qilmoqdalar. 
Talabalar narsa va hodisalar, voqelikni to`g’ri, oqilona, omilkorlik bilan aks ettirishda, ijtimoiy 
hayot talabi va ehtiyojlarini anglash, ongli ravishda fikr yuritish faoliyatini tashkil qilish va boshqarish 
imkoniyatiga egadirlar. Ularda ta’lim jarayonida tafakkurnint diskursiv va refleksiv sifatlarini 
shakllantirish ilmiy, ijodiy tafakkurni vujudga keltiradi. Buning uchun ularni mutsaqil bilim olish 
faoliyatini to`g’ri uyushtirish va boshqarishga o`rgatish yuksak samaraning kafolatidir. 

---

60 
O’QITUVChI VA TALABALANING HAMKORLIGI – TA’LIM SAMARADORLIGINING 
MUHIM OMILI. 
Oliy maktabda hamkorlikdagi faoliyatning shakllanishi, uning ijtimoiy psixologik jihatini tashkil 
qilish har qanday faoliyatni, shu jumladan, o`quv faoliyatini tashkil qiluvchi tarkibiy kismlarini 
o`rganish so`nggi o`n yillarda amalga oshirila boshlandi.
B. F. Lomov faoliyatini tahlil etishning umumiy psixologiyada qabul qilingan sxemasini ko`rib 
chiqib, bu faoliyatni bajaruvchi shaxsning boshqa shaxslar bilan hamkorligi boshqacha qurilishi 
zarurligini ta’kidlab o`tadi. Yakka shaxs faoliyatining psixologik tahlili faoliyat sub’ektining boshqa 
odamlar bilan aloqasini mavhumlashtiradi. Lekin bu mavhumlashtirish nihoyatda muhimligidan qat’iy 
nazar, o`rganilayotgan hodisalarni bir tomonlama yoritish imkonini beradi. Uqituvchi va o`quvchining 
hamkorlikdagi faoliyatiga doir tadqiqotlarda, asosiy e’tibor halqaro munosabatning rivojlanishini 
o`rganishga qaratiladi, o`qitishni guruhli tashkil qilish jarayoni bayon qilinadi.
A. V. Petrovskiy jamoadagi shaxslararo munosabatlar faoliyatdan kelib chiqishini o`rganib, 
ta’lim jarayonida o`qituvchining o`quvchilar bilan xamkorligini tashkil qilish faqat ularni muloqotga 
extiyojini qondirish vositasi emas, balki o`quv materialini o`zlashtirishning xam vositasi ekanligini 
ta’kidlagan edi.
Yuqoridagi fikrlarga qaramay o`zlashtirishning turli bosqichlarida o`qituvchi bilan 
o`quvchilarning turlicha hamkorligi qanday uyushtirilishi masalasi hal bo`lgan emas. Binobarin, 
o`qituvchida o`quv faoliyatini hamkorlik asosida tashkil qilish ko`nikmalari yuqligi qator muammolarni 
keltirib chiqarmoqda. 
Hamkorlikdagi mahsuldor faoliyatni psixologik jihatdan o`rganishni V. Ya. Lyaudis 
boshchiligidagi psixologlar guruhi amalga oshirdi. Uning asosiy maqsadi yangi psixik fazilatlarning 
shakllanishida o`qituvchi bilan talaba hamkorligining rolini ifodalash edi.
Ushbu nazariyaga binoan, o`quv faoliyatinnng shakllanishi fan asoslarini egallashtirishnint 
negizi emas, balki shaxsning ijtimoiy madaniy qadriyatlarini egallash jarayonidir. Mazkur nazariya 
asosida vaziyatini talaba shaxsining rivojlanishidagi «yaqin kamolot zonasinigina emas, balki 
«Pertseptiv rivojlanish zonasi»ni ham yaratadigan yo’sinda loyihalash mumkin.
V. Ya. Lyaudis o`quv vaziyati tartibidagi 4 ta o`zgaruvchi holatni ko`rsatadi: a) tashkiliy o`quv 
jarayonining mazmuni (uning xususiyati, o`quvchi o`o`zlashtiradigan faoliyat datsuri, egallanadigan 
bilim faoliyatining turlari); b) ta’lim mazmuni va o`quv faoliyati usullarini o`o`zlashtirish: bir 
bosqichdan boshqasiga o`tish tartibi; v) talaba bilan o`qituvchining o`zaro ta’siri va hamkorlik sitsemasi; 
g) ta’limdagi o`zgaruvchan omillarning o`zaro aloqasini takomillashuvi o`zaro hamkorlikning muhim 
omili va talabalarning o`zaro munosabati xususiyatini belgilovchi asos o`qituvchi bilan talaba 
hamkorligining shakllaridir. 
Щ
amkorlikdagi o`quv faoliyati o`qituvchi va talaba munosabatlarining va 
birgalikdagi xatti-harakatlarining alohida turidirki, u o`o`zlashtirish ob’ektini, bilish faoliyatining barcha 
qismlarini qayta qurishni ta’miyalaydi.
Hamkorlikdagi o`quv faoliyatining maqsadi o`o`zlashtiriladigan faoliyat va birgalikdagi 
harakatlar, munosabat va muloqotning boshqarish mexanizmni yaratishdir. Hamkorlikdagi faoliyatning 
mahsuli talabalar mutsaqil oldi ilgari suo`rgan yangi g’oyalar va o`o`zlashtirilayotgan faoliyatning 
mohiyatiga bogliq maqsadlar va sheriklikda shaxs pozitsiyasini boshqarish itsaklarining yuzaga 
kelishidir. 
Щ
amkorlikdagi faoliyat usuli deganda, o`qituvchi bilan talabaniig birgalikdagi hatti- 
harakatlarining sitsemasini tushunish kerak. Bunday xatti-harakatlar o`qituvchining talabaga 
kursatadigan yordamidan boshlanadi; talabalarning faolligi atsa-sekin o`sib borib, butunlay ularning o`zi 
boshqaradigan amaliy va aqliy harakatiga aylanadi: o`qituvchi bilan talaba o`rtasidagi munosabat esa 
sheriklik pozipiyasi xususiyatiga ega bo`ladi.
Psixologiya fanida hamkorlikning sakkizta shakli mavjud, ular quyidagilardan iboratdir: 1) 
faoliyatga kirish; 2) mutsaqil harakatlar Z) o`qituvchi harakatni boshlab beradi va unga talabani jalb 
etadi; 4) taqlid harakatlari 5) madad harakatlari (o`qituvchi talabaga orqali maqsadni va uziga O’qishish 
usullarini tanlashda yorlam beradi hamda oxirgi natijani nazorat qiladi); 6) o`zini o`zi boshqarish 
harakatlari 7) o`zini o`zi boshqaruvchi harakatlar; 8) o`zini uyushtiruvchi harakatlar. 
Щ
amkorlikdagi 
faoliyat usullari birgalikdagi xatti- harakatlar shaklida namoyon bo`lib, unga muloqot davrlari singari 
mazkur faoliyatning oddiy birliklari deb qarash mumkin. Birgalikdagi harakat davri qo`yiladigan ushbu 
almashuvni o`zichiga oladi: o`qituvchi harakat boshlaydi, talaba uni davom ettiradi yoki tugallaydi.
Oliy maktablarda hamkorlikdagi faoliyatning xususiyatlarini o`rganish va tajribalarda sinab 

---

61 
ko`rishniig asosiy maqsadi talabalarniig bilimlarni o`zlashtirishdagi qiyinchiliklarning sabablarini va 
manbalarini tadqiq etish hamda ta’lim jarayonida yoki hamkorlikdagi faoliyat bilimlarni o`zlashtirish 
samaradorligini 
oshirishning 
asosiy 
omillarini 
aniqlashdan 
iboratdir.
V. Ya. Lyaudis va boshqa tadqiqotchilarning ilmiy ishlari o`qituvchi bilan talabaning hamkorlikdagi 
mahsuldor faoliyati o`rganilgan.
Yuqorida ta’kidlab o`tilgan tadqiqotlarda hamkorlik faoliyati uchta o`zaro bogliq fazadan iborat 
ekanligi ko`rsatilgan, jumladan birinchi faza — faoliyatni egallash» deb nomlangan bo`lib, u o`z ichiga 
Ushbu hamkorlik shakllarini qamrab olgandir: 1) o`qituvchi bilan talabalar o`rtasidagi birgalikda amalga 
oshadigan harakatlarni turkumlarga ajratuvchi tizim; 2) talabalarning o`qituvchi faoliyatiga taqlid 
qilishga asoslangan harakatlari yigindisi; Z) talabalar tomonida qo`llab-quvvatlanadigan harakatlar 
majmuasi 
hamkorlik 
faoliyatining 
ikkinchi 
fazasi 
— 
talabalarnin 
o`qituvchi 
faoliyatiga 
muvofiqlashtirilgan hamkorli harakatlari majmuasi; 4) talabaning o`o`z - o`ziniboshqaruvchi harakatlari 
tizimi; 5) talabalarning uz o`zini qo`zgatuvchi xatti-harakatlari va boshqalar. hamkorlik faoliyatining 
uchinchi fazasi — hamkorlik faolayatidan yangi bir taraqqiyot bosqichiga ko`tarilish, takomillashishda, 
shuningdek, o`qituvchi bilan talaba amkorligi sheriklik darajasiga o`sib o`tishda o`z ifodasini topadi.
Bizningcha juda kam tadkiq etilgan faza — bu uchinchi faza hisoblanadi. Lekin ayrim 
tadqiqotlarda sheriklikni amalga oshirish to`g’risida mulohaza yuritilgan bo`lsada, biroq uning tub 
mohiyati o`ziga xos xususiyatlari, bosqichlari, manbalari, psixologik mexanizmlari to`g’risida tugal 
fikrlar bildirilmagan. Ana shundan kelib chiqan holda, quyida gipotetik xususiyatga ega bo`lgan 
muammoli holatlarni o`rtaga tashlash maqsadga muvofikdir. Bizningcha, uchta fazaning oxirgisi 
taxminan mana bunday harakatlar tariqasida ko`rinishga ega bo`lishi mumkin 1) teng huquqlilik asosiga 
qurilgan umumiy hamkorlikdagi o`qituvchi bilan talabaning faoliyatga madad beruvchi (o`zaro ta’sir 
o`tkazish negizida ijodiy izlanishlar namoyon etilsa) harakatlar; 2) ma’naviy harakatlar (o`qituvchi va 
talabaning hamkorlik zaminiga qurilgan xharakatlari muayyan ma’no, mohiyat, intellektual harakat, 
angLashilgan turtki, maksadga yvaltirilgan vosita, o`zaro mohiyatii, oydinlashtiruvchi munosabat 
kabilar); Z) interaktiv harakatlar (o`o`zaro fikr almashishga, o`o`zaro fikrlarnq tldirishga, go noverbal, 
gho verbal ta’sir o`tkazishga qaratilgan harakatlar majmuasi); 4) predmetli refleksie jharakatlar (bu erda 
mana bunday holat yotishi ehtimoldan holi emas; birinchadan, har qanday hamkorlak muayyan narsaga 
qaratilgan sodda va lo`nda iktellektual harakatlardan tuzilishi; ikkinchidan, aniq muammolar ko`p o`quv 
predmetlari moxiyati bog’liq harakatlar zanjiriga yo’nalgan 6o`lishi mumkin, lekin har bir intellektual 
harakat anglashilgan, o`z – o`zini boshqarishga buysundirilganligi bilan ajralib turishi lozim); 5) 
interaktiv harakatlar (o`zaro ta’sir asosiga kurilgan intellektual harakatlar shunchaki ta’sir, turtki 
vazifasini bajarish bilan cheqlanib qolmasdan, balki hamkorlik sub-qektlarini ijodiy izlanishga 
yo’naltirish noma’lum holatni ochishga, kashf etashga ko`mak beruvchi nazariy-aqliy mulohazalarda 
ifodalanishi mumkin); 6) ma’naviy refleksiv harakatlar (refleksiv tushunchani anglaganlik darajasini 
bildirgan ma’noda qo`llaniladi, shuning uchun bu o`rinda mantiqiy izchillikdagi harakatlar, aqlni 
peshlash mashqlari tarzida ishtirok etib, muayyan aqliy ko`lamni o`zida aks ettiriqish lozim, bu erda 
harakatlar ortiqcha operatsion belgilardan xalos bo`lishi shart. Shu narsani alohida ta’kidlab o`tish 
kerakki, yuqoridagi fikrlarni empirik materiallar asosida chuqurroq o`rganish maksadga muvofiq 
hamkorlik faoliyatini amalga oshirish va uni qayta quyish jarayoni bir qator qonuniyat tarzidagi va 
o`ziga xos psixologik xususiyatlar tariqasidagi holatlar, mexanizmlar, aloqalar shaklida namoyon 
bo`lishi mumkin. Jumladan, o`qituvchining hamkorlik faoliyatini yuksak darajada boshqarish paytida 
talabalarda fan asoslarini egallash, amaliy ko`nikmalarni o`zlashtirish birmuncha engil kechadi. 
Shuningdek, o`quv faoliyatining operatsional predmetli jabhasini uyushtirish, idora qilish, uni qayta 
qurish quyidagi tartibda namoyon bo`lishi mumkin: a) operatsional ijroiy harakatlar; b) orientir qidiruv 
harakatlari; v) bilishga oid orientir nazorat korrektsion tizimi kabilar muayyan davrgacha talabalarni 
hamkorlik faoliyatining ma’noviy, tashkiliy jarayoniga taalluqli hamkorlikning tarkibiy qismlarini 
boshqarish funktsiyasini bajarib turadi. Bu borada harakatniig ijtimoiy-tashkiliy, motivatsion-ma’naviy, 
predmetli tashkiliy qismlari faol ishtiryok qiladi hamda Hamkorlik faoliyatini masuldor bo`lishga ta’sir 
o`tkaeadi, Ikkinchidan, o`qituvchining talabalarga tavsiya qilingan, mo`ljallangan, goho sinab ko`rilgan 
hamkorlik o`quv faoliyati shakllaridan atsa-sekin .o`qituvchining bevosita rahbarligida o`z - 
o`ziniboshqarishga,ya’ni refleksiv faoliyat darajasiga sib tish jarayoni yuzagakeladi. hamkorlik faoliyat 
natijasida uning ishtirokchilari, sub’ektlari shaxsvy pozitsiyasini ilgari surishda, hamkorlik qatnashchisi 
tariqasida o`z o`rnini topish uchun intilishda dinamik holat ko`zga tashlanishi mumkin. qatnashuvchilar 

---

62 
hamkorlik faoliyatini shunchaki dialogik ishtirokchisi rolidek uning teng huquqli, real pozitsiyaga ega 
bo`lgan muomala, munosabt, faoliyat sub’ektiga aylanadi. hamkorlik faoliyatida talaba bilan 
o`qituvchining o`zaro ta’sirini (interaktivlik) baholashning divergentlik negizidan konvertgentlik 
pozitsiyasiga o`tishi kuzatiladi. 
Щ
amkorlik faoliya to`yni takomil bosqichiga o`tish jarayonida o`zaro 
o`tkazish harakatini baholashda o`z – o`zini baholash darajasiga katarilishi sodir bo`ladi. Ushbu jarayon 
hamkorlik dinamikasidan dalolat beradigan eng muxim omillardan biri vazifasini o`taydi. Biroq mazkur 
mulohazani yanada chukurroq -o`rganish takozo qilinadi. Tajribada olingan natijalarni psixologik sifat 
jihatdan tahlil qilish hamkorlik faoliyatini boshkarish (o`qituvchi, o`qituvchi bilan talabalar, 
talabalarning o`zaro boshkaruvi) bosqichlari va ularning xususiyatlari, ishtirokchilarni idora qilish 
imkoniyatlari, ularni boshqarish ulushi turlicha ekanligini tasdiqladi. Mazkur o`zgarishlar quyidagi 
izchillikda namoyon bo`lishi mumkin: 1) predmetli monologik ijro etish darajasi; 2) ma’naviy yoki 
harakatlarni o`zaro almashish ko`rsatkichi; Z) interaktiv harakatlar almashish darajasi; 4) ma’naviy 
harakat ma’nosini dialogik tareda almashish bosqichi; 5) intrasituativ integratsiyasi, yoinki boshqacha 
so`z bilan aytganda, faoliyat vaeiyatning yaxlitligi e’tiborga olingan hamkorlvk faolayati harakatlari 
vaboshqalar.Lyusher, Spilberger-Xanan shkalalari, Fidler metodikasi, V. Ya. Lyaudis va boshkalarning 
diagnotsik metodikalari yordamida olingan natijalar guruhlarni tuzish, .ular o`rtasida hamkorlik joriy 
qilishda talabalarda be’zovtalanish, o`z-o`zini boshqarish, guruhdagi psixologik muhit va shaxslararo 
munosabat xususiyatlari, xossalari, negizlari mexanizmlari, hamkorlik sub’ektlariga ta’sir o`tkazuvchi 
ob’ektiv va sub’ektiv omillarni ochib be’qishga xizmat qiladi Oliy maktab ta’limi samaradorligini 
oshirishda, hamkorlik faoliyatini yo’lga ko`yishda talabalarning aqliy imkoniyatlari, zaxiralari, umumiy 
saviyasi, bilimlarni o`elashtirish darajasi, o`qishga munosabati, o`z – o`zini boshkarish darajasini tadqiq 
qilish muhim ahamiyatga aga. Talabalarda uchraydigan ijtimoiy-psixologik, bilishga oid kasbiy 
qiyinchili ularning oldini olish uchun ta’kidlab tilgan me’zonlarii aniqlash ko`zlagan maqsadni amalga 
oshirish sari etaklaydi. Chunki o`qituvchi bilan talabalarning hamkorlik faoliyati ko`lami kancha keng 
bo`lsa, bilimlarni o`elashtirish darajasi shunchalik yuqori, o`z-o`zini boshqarish asa puxta egallangan 
bo`lada. O’zarota’sir o`tkazish doirasi kanchalik keng bo`lsa, u holda muammolarni hal qilish jarayoni 
shunchalik tO’z amalga oshiriladi:

---

63