Jas ayirmashiliq ped psix uzb

Takrorlash va muxokama qilish uchun savolar 
1. Usmirlik davrining asosiy psixik xususiyatlari. 
2. Usmirlik davrida etakchi faoliyat turi. 
3. Ukuv faoliyatining qayta to`zilishi xamda usmirlagi bilish jarayonlarining qayta to`zilishi xamda 
usmirdagi bilish jarayonlarning rivojlanishi. 
4. Usmirlik dari krizisi, sabablari va namoyon bo`lishi. 
5. “Tarbiyasi qiyin” usmir xulk-atvoridagi salbiy xususiyatlar va ularga psixologik yondoshuv; 
6. Usmirlik yoshida individual yondoshuvning psixologik jixatlari. 

---

47 
USPIRINLIK DAVRINING PSIXOLOGIK XUSUSIYaTLARI. 
ReJA: 
1. Ilk uspirinlik yoshining o`ziga xos xususiyatlari. 
2. Ilk uspirinlik yoshida shaxs kamoloti. 
3. Ilk uspirinlar akl–idrokining xususiyatlari. 
4. Ilk uspirinlik va kasb tanlash.
5. Ilk uspirinlarning turmush xakidagi tasavvurlari. 
6. Ilk o`spirinlik davrida yoshlarning shaxsiy xususiyatlari 
Usmirlikdan keyingi navbatdagi boskichni uspirinlik davri deb bir boskich xisoblashimiz xam 
mumkin, lekin xozirgi kupchilik psixologlar klassifikatsiyasi buyicha ikki boskichga ajratishimiz xam 
mumkin. Avval usmirlikdan keyingi boskichni usmirlik, keyingisi ilk uspirinlik yoki yigitlik davri deb 
aytilardi–da 14 yoshdan 21 yoshgacha bo`lgan davrlarni qamrab olar edi. Xozir kupchilik psixologlar 
15–18 yoshni qamrab oladigan davrni ilk uspirinlik deb atashni ma`qo`l kurmokdalar, bu umumta`lim 
maktabining 8–9 sinfi-dan boshlab, kasb–xunar kolleji va litseylarining 1–2–sinflariga, ya`ni 8–10 sinf 
yoshiga to`g`ri keladi. Bu davrda o`quvchi jismonan bakuvvat, ukishni tugatgach mutsakil mexnat kila 
oladigan, oliy maktabda o`zini sinab ko`radigan imkoniyatga ega bo`ladi.
Mazkur davrning yana bir xususiyati – mexnat bilan ta`lim faoliyatining bir xil axamiyat kasb 
etishidan iborat. Ijtimoiy xayotda faol katnashish, ta`lim xarakterining uzgarishi, yigit va kizlarda ilmiy 
dunyoqarash, barqaror e`tikodning shakllanishiga, yuksak insoniy xis–tuyguning vujudga kelishiga, 
bilimni uzlashtirishga ijodiy yondoshuv kuchayishiga olib keladi.
Xayotda uz urnini topishga intilish kasb – xunar urganish, ixtisoslikni tanlash, itsikbol rejasini 
to`zish, kelajakka jiddiy munosabatda bulishni keltirib chikaradi. Birok bu davr kuch-gayrat, shijoat, 
kaxramonlik kursatishga urinish, jamoat, jamiyat va tabiat xodisalariga romantik munosabatda bulish 
bilan boshka yosh davrlaridan keskin farklanadi.
Ilk uspirinning psixik rivojlanishini xarakatga keltiruvchi kuch jamoat tashkilotlari, maktab 
jamoasi, ta`lim jarayoni kuyadigan talablar darajasining oshishi bilan u erishgan psixik kamolot 
urtasidagi ziddiyatlardir.Turli karama–karshiliklar, ziddiyatlar uspirinning axlokiy, akliy, etsetik jixatdan 
tez o`sishi orqali bartaraf kilinadi.
Ilk uspirinlik yoshidagi etakchi omil yuqori sinf o`quvchisi faoliyatining xususiyati, moxiyati
va mazmunidagi tub burilishdir.
Uspirinlarda avvalo o`zini anglashdagi siljish yaqqol kuzga tashlanadi. Bu xol shunchaki 
o`sishni bildirmaydi. Uspirinda o`zi-ning ruxiy dunyosini, shaxsiy fazilatlarini, akl-zakovatini, kobiliyati 
xamda imkoniyatini aniqlashga intilish kuchayadi. Bu yosh-dagi o`quvchilarning o`zini anglashga 
aloqador xususiyatlari mavjud. Ular avval, uzlarining kuchli va zaif jixatlarini, yutuk va kamchi-
liklarini, munosib va nomunosib kiliklarini aniqrok baxolash imkoniyatiga ega bo`ladilar. Uspirin 
usmirga karaganda uz ma`na-viyati va ruxiyatining xususiyatlarini to`larok tasavvur eta olsa xam, ularni 
okilona baxolashda kamchiliklarga yul kuyadi. Natijada u uz xususiyatlariga ortikcha baxo berib, 
manmanlik, takabburlik, kibr-lanish illatiga duchor bo`ladi, sinf va pedagoglar jamoalarining a`zolariga 
gayritabiiy munosabatda bula boshlaydi. Shuningdek, ayrim uspirinlar uz xatti–xarakatlari, akliy 
imkoniyatlari va kizikishlariga pats baxo beradilar va uzlarini kamtarona tutishga intiladilar. Usmirlik 
yoshidagi boladan yana bir xususiyat–murakkab shaxslararo munosabatlarda aks etuvchi burch, vijdon 
xissi, uz kadr-kimmatini e`zozlash, sezish va faxmlashga moyillikdir. Masalan, uspirin yigit va kiz 
sezgirlik deganda nozik, nafis xolatlarning farkiga borish, zaruratni anglash, xolisona yordam 
uyushtirishni, shaxsning nafsoniyatiga tegmasdan amalga oshirishni tushunadi. Uspirin o`zining ezgu 

---

48 
niyatini baxolashda jamoada uz urnini belgilash nuktai – nazaridan yondoshadi, chunonchi, «o`zim tan-
lagan mo`taxassislikka yaroklimanmi?», «Jonajon Respublikamga, ota-onamga munosib farzand bula 
olamanmi?», «Jamiyatning taraqqiyotiga uz ulushimni kusha olamanmi?» degan savollarga javob 
kidiradi. O`quvchida o`zining fazilati to`g`risida yaqqol tasavvur xosil qilish uchun ukituvchi unga juda 
utsalik, ziyraklik bilan yordam berishi lozim. Shundagina jamoada utsozga, dutslariga chukur xurmat, 
minnatdorchilik tuygulari uygonadi.
Uspirin o`quvchida o`zini anglash zamirida uz–o`zini tarbiyalash itsagi tug`iladi va bu ishning 
yullarini topish, ularni kundalik turmushga tadbik qilish extiyoji vujudga keladi. Uzlariga ma`qo`l 
ma`naviy – psixologik qiyofaga ega bulish uchun okilona ulcham, mezon, vazifalarni bajaruvchi 
barkamol, mukammal timsol, namuna, yuksak orzu tasvirini kidiradilar.
Uspirinda ideallar bir necha kurinishda namoyon bulishi va aks etishi mumkin. Masalan, ular 
taniqli kishilarning qiyofalari, badiiy asar kaxramonlari timsolida uzlarida yuksak fazilatlarni 
gavdalantirishni orzu qiladilar. Bu orzular mazmun jixatidan uspirin yigitlar va kizlarda fark qilishi 
mumkin. Masalan, kizlar kupincha mexnatkash ayolning, jozibali, nazokatli, iboli, iffatli jamoat 
arbobining, badiiy asar kaxramonining xususiyatlari mujassamlashgan qiyofalarini ideal darajaga 
ko`taradilar. Ammo ayrim o`quvchilar tarixiy shaxslarning, masalan, bakuvvat yultusar, xiylagar kuv 
josus va boshkalarning salbiy sifatlariga taklid qilishga xam moyil bo`ladilar.
Kuzatishlar va xayot tajribalarining kursatishicha, ba`zi xollarda ilk uspirinlar uzlarini 
kurkmas, jasur qilib kursatishga, nourin xarakatlarga moyil bo`ladilar.
Ilk uspirinlar ma`naviy xislatlarga, axlokiy mezonlar moxiyatiga jiddiy munosabatda 
bo`ladilar. Masalan, burch, vijdon, gurur, kadr–kimmat, faxrlanish, ma`suliyat, or–nomus kabi 
tushuncha-larni chukur taxlil kila oladilar. Lekin xammalari emas. Axlokiy ma`naviy karashlar, 
tasavvurlar shakllanishi uchun pedagoglar soglom muxit yaratish, barqaror shaxsni tarkib toptirish 
uchun doimo izlanishlari zarur. Ayrim munozarali tadbirlar puxta uylab tashkil kilinishi, ayrim chet el 
filmlari muxokamasi shular jumlasiga kiradi. Ijtimoiy xayotda uchraydigan yaramas yurish – turishlarga, 
il-latlarga zarba berish pedagoglar jamoasining muxim vazifasi xisoblanadi. Uspirinlarda balogatga etish 
tuygusi takomillashib borib o`zining urnini belgilash va ma`naviy dunyosini ifodalash tuygusiga 
aylanadi. Bu xol uning o`zini aloxida shaxs ekanligi, o`ziga xos xislatini tan olinishini itsashida aks 
etadi.
Bu yoshda shaxs sifatlari shakllanishida maktab muxiti, ayniqsa sinf jamoasi, rasmiy va 
norasmiy tengkurlar kuchli ta`sir etadi. Maktab va sinf jamoalari ta`sirida matonatlilik, jasurlik, sabr-
tokatlilik, kamtarlik, intizomlilik, xalollik, xamdardlik kabi fazilatlar takomillashadi va xudbinlik, 
lokaydlik, munofiklik, laganbardorlik, dangasalik, gayirlik singari illatlarning barxam topishi tezlashadi.
Uspirin xar bir ishda etakchi, birinchi bulish itsagi bilan yashaydi. Lekin xar doim xam 
uddasidan chika olmaydi. L.A.Umanskiy fikricha buning uchun uspirin quyidagi xislatlarga ega bulishi 
kerak. 
a) axlokiy xislatlar – jamoatchilik, samimiylik, tashabbus-korlik, faollik, mexnatsevarlik;
b) irodaviy xislatlar – matonat, kat`iyat, mutsakillik, tashab-buskorlik, batartiblik, intizomlilik;
v) emotsional xislatlar – xushchakchaklik, tetiklik, xazilkashlik va yangilikni xis etish, uz 
kuchiga ishonch, optimizm va boshkalar. 
Uspirinlarda mavjud bo`lgan yana bir muxim xislat ularda yuksak darajadagi dutslik, urtoklik, 
ulfatchilik, muxabbatning vujudga kelishidir. Shu sifatlarning kay darajada shakllanganligi tarbiya-viy 
ta`sir utkazish mezoni xisoblanadi.
Uspirin o`quvchilarda tabiat, san`at, adabiyot, madaniyat, ijti-moiy xayot guzalliklarini 
paykash, idrok qilish, sevish, ulardan ta`sirlanish, ma`naviy ozuka olish xislatlari paydo bo`ladi. Ular-

---

49 
ning psixologiyasida mayin sado, yokimli nido, kalbni tulkin-lantiradigan musika, nozik xis–tuygu, 
ezgulik xislari, mayllari kuchayadi. Ayniqsa, etsetik xislar ularning ma`naviyatidagi kupol, noxush, 
xunuk va yokimsiz kiliklarning yukolishiga yordam beradi. Shunga karamay uspirin yigit va kizlar 
orasida etsetik tuygusi to`la shakllanmagan, noto`g`ri tasavvurga ega bo`lgan shaxslar xam uchraydi.
Uspirin o`quvchilarning fanlarga munosabatlari asosan xar kaysi fanning inson 
dunyoqarashidagi roliga, bilish faoliyatidagi va ijtimoiy axamiyatiga, amaliy xususiyatiga, uzlashtirish 
imkoniyatiga va uni ukitish metodikasiga boglik bo`ladi.
Uspirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik takomillashib boradi, mantikiy xotira, eslab kolishning 
yul va vositalari ta`lim jarayonida etakchi rol uynay boshlaydi. Uspirinlar topshiriklarni bajarishda, 
ularning ma`nosi xamda moxiyatini to`la anglab ish to`tadilar, eslab kolish, saklash, esga tushirish 
jarayonlarining samarali usullaridan unumli foydalanadilar.
Uspirin barcha faoliyat boskichida mutsakil fikr yurita olmasligi uning psixikasidagi jiddiy 
kamchilikdir. Bu kamchilikni bartaraf qilishda dars jarayoni katta imkoniyatlarga ega. Darsda ukuv 
materialini bayon qilishda mazmuni ixcham, mantikiy boglangan bulishini ta`minlash, o`quvchining 
javobi albatta kitobdagiday, yodlab olingan koidalardan iborat bo`lib kolmay, uning «uz so`zi bilan» 
izoxlanishini talab kilinishi kerak. Tinglangan yoki ukilgan materialda mutsakil xulosa chikarishni talab 
qiladigan xolatlar bulishiga aloxida e`tibor berilishi kerak.
Ilk uspirinlik yoshidagi o`quvchilarda nazariy tafakkurni shakllantirishda tugarak va faqo`ltativ 
mashgulotlar muxim axamiyatga ega. Uspirin o`quvchining mutsakil fikrlashini rivojlantirish uchun 
ukituvchilar, sinf raxbarlarining siymolari muxim rol uynaydi. Buning uchun birinchidan, ukituvchilar 
uspirinlarda urganilayotgan narsa va xodisalarning ob`ektivligi, xakkoniyligi, to`g`riligiga ishonch xosil 
qilishlari, ulardan kanoatlanishlari va ularni isbotlashga urgatib borishlari zarur. Ikkinchidan, fan 
ukituvchilari ularni narsa xodisalar to`g`risida original fikr yuritishga yullashlari kerak. Uchinchidan, 
o`quvchilarning mashgulotlarda qo`llanaverib ma`naviy eskirgan bir kolipdagi so`zlardan, iboralardan 
foydalanishlariga yul kuymas-liklari kerak. Turtinchidan, fan ukituvchilari uspirin yigit va kizlarga 
bilimlarini amaliyotga tadbik qilishlari shart, buning uchun ularda amaliy malakalarni shakllantirishga 
xarakat qilishlari lozim.
Tafakkur rivojlanishi bilan birga o`quvchining nutk faoliyati xam usadi. Bu esa o`quvchida uz 
fikrini to`g`ri, aniq ifodalash malaKasini tarkib toptiradi. Nutkining to`zilishini takomillash-tiraDi va 
lugat boylIgini yanada oshiradi.
Uspirin adabiy asarlarni ukiSh va tushunish orqali mutsakil fikrlashga, Muloxaza yuritish va 
munozaraga urganib boradi.
Katta maktab yoshidagi o`quvchi aklining tankidiyligida ogmachilikka moyiLlik kuchli 
bo`ladi. Ogmachilikning eng asOsiy sabablaridan biri–vokelikning moxiyatini ilmiy jixatdan to`g`ri 
tushunolmaslikdir. Aklning va tafakkurning tankidiyligini tarbiyalashda ukituvchi o`quvchining o`ziga 
xos tipologik xususiyatiga, akliy kamolot darajasiga, bilimlari saviyasiga, muloxaza doirasining 
kengligiga, nutk kobiliyatiga, shaxsiy nuktai-nazariga, ukishga nisbatan munosabatiga, kizikishining 
xususiyati va darajasiga, akliy faoliyat operatsiyalarini qanchalik bulishiga, mavjud ukish kunikmasi va 
malaklariga aloxida e`tibor berishi lozim.
Akl tankidiyligining rivojlanishi yuqori sinf o`quvchilari moddiy dunyoni, atrof–muxitni 
urganishga, ukuv materiallarini puxta uzlashtirishga, ta`lim jarayonida tashabbuskorlikka, faollik da`vat 
etadi.
Ilk uspirinlik tafakkurining sifatini uning mazmundorligi, chukurligi, kengligi, mutsakilligi, 
samaradorligi, tezligi tashkil qiladi. Tafakkurning mazmundorligi deganda, uspirin ongida tevarak 
atrofdagi vokelik buyicha muloxazalar, muxokamalar va tushunchalar qanchalik joy olganligi nazarda 

---

50 
tutiladi. Tafakkur-ning chukurligi deganda, moddiy dunyodagi narsa va xodisalarning asosiy qonunlari, 
xossalari, sifatlari o`zaro boglanishi va munosabatlari uspirinning fikrlashida tulik aks ettirish 
tushuniladi. Tafakkurning kengligi esa o`zining mazmundorligi va chukurligi bilan boglik bo`ladi. 
Tafakkurning mutsakilligi deganda, uspirin tashabbuskorlik bilan uz oldiga vazifalar kuya bilishi va 
ularni xech kimning yordamisiz okilona usullar bilan bajara olishi tushuniladi. Aklning tashabbuskorligi 
deganda uspirining uz oldiga yangi goya, muammo va vazifalar quyishini, ularni amalga oshirishda 
samarador vositalarni topishga intilishni anglaymiz. Aklning pishikligi vazifalarni bajarishda yangi 
usullarni tez izlab topish va qo`llay olishda eskirgan vositalardan kutulishda namoyon bo`ladi. Agar 
o`quvchi muayyan vakt ichida ma`lum soxa uchun kimmatli, yangi fikrlarni aytgan bulsa, nazariy va 
amaliy vazifalarni xal qilishda yordam bersa, buni samarador tafakkur deyiladi. Tafakkurning tezligi 
savolga tulik javob olingan vakt bilan belgilanadi. Uspirin tafakkurining tezligi kator omillarga: 
birinchida, fikrlash uchun zarur materialning xotirada mutsaxkam saklanganligiga, uni tez yodga tushira 
olishiga, muvakkat boglanish-ning tezligiga, turli xis-tuygularning mavjudligiga, o`quvchining diqqati 
va kizikishiga; ikkinchidan, uspirinning bilim saviyasiga, kobiliyatiga, egallagan kunikma va 
malakalariga boglikdir. Uspirin kobiliyati,layokati va itse`dodi ta`lim jarayonida va mexnat faoliyatida 
rivojlanadi. Uning qanchalik itse`dodli ekanligini aniqlash uchun ziyrakligi, jiddiy sinovga shayligi, 
mexnatga moyilligi, intilish, psixik tayyorligi, mantikiy fikrlashning tez-ligi, izchilligi, samaradorligiga 
e`tibor berish kerak. Kobiliyat-ning o`sishi, bilimlar, kunikmalar, malakalarning sifatiga boglik bo`lib, 
shaxsning kamol topish jarayoniga kushilib ketadi.
Uspirinlar biror xodisani asoslagan, isbotlagan paytlarida uning muxim xususiyatlariga, 
birlamchi jixatlariga sinchkovlik bilan karay boshlaydilar. Darsliklardan ukigan va ukituvchidan 
eshitgan axborotlar, xabarlar va ma`lumotlarga ishonish va ulardan kanoat xosil qilish uchun faol 
xarakat qiladilar. Tafakkurni okilona yullar bilan utsirish uchun favqo`lodda xolatlarda o`quvchining 
mazkur xususiyatini yomonlamay, balki uni ragbat-lantirish to`g`rirok bo`ladi.
Shunday qilib ta`lim jarayonida turli fanlarni ukitish tufayli keng qo`lamli bilimlar tizimi 
uzlashtirilishi orqali yuqori sinf o`quvchilarida tafakkurning faolligi, mutsakilligi, mazmundorligi, 
maxsuldorligi ortadi.
endigina o`sib kelayotgan uspirin o`quvchilar kasbga kanday yondoshadilar? Bu muammo 
kupchilikni kiziktiradi. Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma`lumki, odatda ilk uspirinlik yoshidagi 
ugil-kizlar xayotda mutsakil kadam tashlash to`g`risida aniq asosli fikr bildirishga kiynaladilar. Shu 
sababli kasb tanlash davrida okilona va to`g`ri yul tutishni bilmay dovdirab qoladilar yoki tavak-kaliga 
ish ko`radilar. Natijada noxush kechinmalar, umidsizliklar, jiddiy –ijtimoiy sutslik xolatlari vujudga 
keladi.
O`quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, xar kaysi uspirin fizika yoki 
matematika bilan tanishadilar. Birok ularning xammasi kelajakda fizik yoki matematik kasbini 
egallashni xoxlayvermaydi. Maktabda er kurrasini urganiladi, birok barcha o`quvchilar sayyox bulishni 
itsamaydi.
Katta yoshdagi maktab o`quvchilaridan biror ukuv faniga ishtiyok natijasida ularga xar – xil 
kasblarga kizikish vujudga keladi.
Yuqori sinf o`quvchilarini kizikishlari, mayllari, intilish-lari, kobiliyatlari, itse`dodlari asosida 
tanlagan kasblariga to`g`ri yunaltirish uspirinlar uchun katta xayotiy masaladir. Uspirinlarga 
ukituvchilar, ota-onalar jamoatchilik, uz kasbining utsalari, murab-biylar aloxida e`tibor berishlari kerak.
Urta maktabni bitirgunicha xamma o`quvchilar kasbini kat`iy tanlaydi deyish mumkin emas. 
Kasb – xunarga xar-xil munosbatlar xosil bulishining asosiy sababi maktabda ukish davrida kasb tanlash 
buyicha turli xil niyatlar paydo bulishidir.

---

51 
V. A. Krutetskiy uspirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni aloxida ifodalaydi:
a) biror ukuv faniga kizikish; b) vatanga foyda keltirish itsagi (o`ziga xos psixologik 
xususiyatini xisobga olmagan xolda); v) shaxsiy kobiliyatini rukach qilish; g)oilaviy an`analarga rioya 
etish (voris-lik); d) dutslari va urtoklariga ergashish; e) ish joyi yoki ukuv yurtining uyiga yaqinligi; yo) 
moddiy ta`minlanishining yaxshi ekani; j) ukuv yurti kurinishining chiroyliligi yoki unga joylashish 
osonligi. 
Shuningdek boshka turdagi motivlar masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilligi, 
maksadi, unga intilishi, kasb to`g`risidagi ma`lumoti, o`zining sixat salomatligi, asab tizimining va 
tempe-ramentining xususiyati va xokazolar xam bulishi mumkin.
Uspirinlarda kasblar xakida yaqqol tasavvur bulmasligi sababli ular ko`proq xatoga yul 
kuyadilar. Uz kobiliyatlarini okilona baxolay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun 
qanchalik tez va aniq xarakat kila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar. 
Birok xozir mazkur kungilsiz xolatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning 
uchun quyidagi pedagogik–psixologik omillarga aloxida e`tibor berish maksadga muvofikdir: 
Kasblarni urganish usullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va lunda qilib ifodalash. 
Ukituvchining kasblar buyicha tashvikot ishlarini olib borishi. 
Uspirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish.
Mexnat ta`limi darslarida yuqori sinf o`quvchilarini kasbga tayyorlash va kizikish uygotish.
Psixodiagnotsik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tadbik qilishga moslashtirilgan 
turlarini ishlab chiqish.
Joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish.
Kasb tanlash targiboti yuzasidan uspirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb qilish va 
psixologik tayyorlash.
Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yunaltirishning usul va vositalari ishlab 
chikilgan. e. A. Klimov kasbga yunaltirish uchun kasb turlarini «inson-tabiat», «inson-texnika», «inson-
inson», «inson-badiiy obraz» singari kompleks-larni tavsiya qiladi.
Kasb tanlashga yullash va kasblarni targib qilish usullaridan yana biri – kursatmali vositalar, 
ya`ni fototsendlardan, kitoblar kurgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining 
maxsulidan, nakkoshlik va texnika tugaragi ishlaridan foydalanishidir. Bundan tashkari muzeylarga 
ekskursiyalar uyushtirish orqali xam ayrim kasblarga kizikish uygotish mumkin.
Mexnat psixologiyasining mo`taxassislari kasbga yunaltirish-ning boshkacha usullarini: barcha 
fanlarni ukitishning politexnik jixatini chukurlashtirishni; tabiiy matematik fanlardan atrofdagi ishlab 
chikarishdan ob`ekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni ukitishda ulkashunoslik 
materiallarini qo`l-lab o`quvchilarning kasbga kizikishini oshirishni; mexnatga ishtiyok uygotishni; 
darslarda kasblar xakida axborotlar berib borishni; mexnat soxalari bilan o`quvchilarning mutsakil 
tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmokdalar. 
Kishlok maktablarida kasb tanlash buyicha imkoniyatlar xam mavjud. Chunonchi yozda yuqori 
sinf o`quvchilarini ishlab chikarishga bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mexnatga uspirinlarni 
kiziktirish, mexnat natijasidan baxramand etish, ularda mamnuniyat xissini tarkib toptirish, ularda rejali 
mexnat qilish kunikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va ma`suliyat xissini tarkib toptirish lozim.
Kasb tanlashda uspirin yigit kizlarda kator maksadlar vujudga kelishi mumkin. Dastlabki 
maksad – bosh maksad deb ataladi va umumxalk mexnatiga uz ulushimni kusha olamanmi?, kanday 
inson bo`lib etishaman? xayot va faoliyat ideallari nimalar bulishi lozim? degan fikrlardan iborat 
bo`ladi. Bundan tashkari yaqin va yaqqol maksadlar xam mavjud.

---

52 
Ilk uspirinlik yoshida inson uchun eng muxim xissiyot – sevgi vujudga keladi. U urtoklik, 
dutslik tuygulari zamirida paydo bo`ladi.
Uspirinlik davrida vujudga keladigan xis – tuygularni to`g`ri idora etish, yigit va kizlarga sevgi 
munosabatlarining nakadar nozikligini bulajak oilaning baxti xakidagi tushunchalarni to`g`ri anglatish 
yaxshi natija beradi.
Ukituvchilar va ota – onalar uspirin yigit va kizlarga sevgining ikki turi – shaxvoniy tuygu 
zamirida vujudga keladigan bekaror sevgi va chinakam dutslik, insoniy munosabatlar asosida paydo 
bo`ladigan xakikiy sevgi borligini tushuntirishlari lozim.
Uspirinlarni turmush kurishga tayyorlashda maktab bilan oilaning xamkorligi muvaffakiyat 
garovi xisoblanadi. Uspirin-larga oila kurish xakida tushuncha berishda baxtli, tinch-totuv yashash, bir-
biriga ishonch, sadokat bulishi kerakligini uktirish bilan birga ularni oilaviy turmushda yuz berishi 
mumkin bo`lgan kiyinchiliklardan xam ogoxlantirish kerak