Жаxон географияси маърузалар

Mavzu: Quvur va elektron transporti. 
Quvur transportida asosan tabiiy gaz,neft, suv va sut (Avstriya,Shvesiya tog’ 
yaylovlarida),issiqlik (paravoy) tashiladi. Quvur transportining ish unumi quvurning 
yo’g’onligi, 
materialning 
sifatiga,gaz 
va 
neftning 
qanday 
bosim 
bilan 
harakatlanishiga bog’liq.FTI yutuqlari hozirda 120 va hatto undan ortiq atmosfera 
bosimi yaratish va shunga chidamli quvurlar ishlab chiqarish imkonini 
bermoqda.Lekin atmosfera bosimiga eng chidamli quvurlarda tabiiy gaz va neft 
tashish faqat ayrim rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib,ko’plab rivojlanayotgan 
mamlakatlarda bu ko’rsatkich juda past.Masalan: O’zbekistonda quvur transportida 
hozircha bosim 40atmosferadan oshmayapti (xonadonlarimizdagi gaz quvurlarida 
bosim 0,5-2 atm. bo’ladi). 
Neft va tabiiy gazni quvurlarda tashish shimoldagi mamlakatlarda birmuncha 
qimmatga, janubdagi davlatlarda ancha arzonga tushadi.Sababi neft bilan tabiiy gaz 
sovuqda quyuqlashadi va quvurlardan o’tishi sekinlashadi.Buning chorasi sifatida 
quvurlar ma’lum oraliqda maxsus pechlar yordamida isitib turiladi.Quvurlar 
transportini o’tkazilishida va unda mahsulot tashilishida murakkab relef shakllari 
(tog’lar,jarlar,daryolar,dengizlar)sezilarli ta’sir ko’rsatadi,ayniqsa,neft
ь
tashishda. 
Jahonda quvur transportining umumiy uzunligi 1960000km (2006 y) dan 
ortiq.Jahonda tashiladigan barcha yukning 11%i quvur transportiga to’g’ri 
keladi.Lekin bu ko’rsatkich Rossiyada 27,5%, AQSHda 16,5%, Fransiyada 5,2%, 
Yaponiyada 0,2%ni tashkil qiladi. 
Jahonda quvur transportining uzunligi bo’yicha yetakchi regionlar: 
1.MDH (200000km) 3.AQSH 
2.Kanada 4.Janubi-G’arbiy Osiyo mamlakatlari. 
Quvur magistralining uzunligi ba’zan 5000km gacha boradi. 
MDHda quvurlar orqali neftning 60%, tabiiy gazning deyarli hammasi 
tashiladi.Jahonda esa tashiladigan barcha yukning 17%i quvur transporti hissasiga 
to’g’ri keladi.”Do’stlik” (Drujba) neft quvur magistrali “Shimol yog’dusi” (Siyanie 
Severa) va “Ittifoq” (Soyuz) tabiiy gaz quvurlari MDHdagina emas, balki jahondagi 
eng yirik magistrallar hisoblanadi.Mazkur magistrallar orqali MDHdan Bolgariya, 
sobiq Yugoslaviya, Vengriya, Chexiya va Slovakiya, Polsha, Fransiya va GFR kabi 
davlatlarga neft va tabiiy gaz eksport qilinadi.Mazkur mamlakatlarning neft-ximiya 
sanoati tarmoqlarining asosiy qismi mazkur magistrallar atroflarida joylashgan. 

---

65 
Quvurlarni hamma joyda, istalgan yo’nalishda yotqizish mumkin, buning ustiga 
uning yuborish masofasi daryo va temir yo’l transportidagiga nisbatan qisqaroq va 
tannarxi pastroq bo’ladi. 
FTI tufayli neft va gaz quvurlar dengizlar ostida ham yotqizilmoqda.Masalan: 
Shimol dengizi va O’rta Yer dengizida.1980 yillar boshida jahonda 1-marta 
qit’alararo quvur magistrali yotqizildi.Bu Jazoir-Italiya gaz quvuri bo’lib, uning 
uzunligi 2,5ming km, chuqurligi 500-600 m.li dengiz tubidan o’tgan.Trassa butun 
O’rta dengizni kesib o’tgan bo’lib, uning yotqizilishida maxsus kemalar qatnashgan. 
Kelajakda quvurlardan suv yordamida qattiq materiallar (ko’mir,ruda)ni 
maydalangan holda tashish ko’zda tutilmoqda va loyihalari ishlanmoqda. 
Elektron transport-yangi va ahamiyati tez o’sib borayotgan transport 
tarmog’idir.Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda yaxshi taraqqiy etgan.Lekin ayrim 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarda,ayniqsa, 
qoloq 
Afrika 
mamlakatlarida 
endi 
shakllanayotgan yoki butunlay shakllanmagan transport turidir.Elektron transportda 
elektr energiyasi, tovush (telefon), tasvir (internet) va turli xil belgilar tashiladi.Radio 
hamda teleto’lqin faks ham tashiladi.Mazkur transport turining rivojlanganlik darajasi 
jahon 
mamlakatlarining 
iqtisodiy 
rivojlanish 
darajasiga 
bog’liq.Elektr 
stansiyalarining (GES,IES,AES) bir-biriga ulanishi natijasida energetika sistemasi 
hosil bo’ladi,ya’ni elektron transport vujudga keladi.Biroq mamlakat yoki regiondagi 
(mamlakatlararo) ESlarning o’zaro tutashishidan, ya’ni birlashtirilishidan YAES 
(yagona energetika sistemasi) hosil bo’ladi. 
YAES-iqtisodiy jihatdan katta qulaylik yaratadi.Masalan: ES buzilsa yoki 
remontga to’xtasa. 
Jahondagi eng yirik YAESga MDHdagi “MIR” misol.”MIR”ga ayrim Horijiy 
Yevropa davlatlari ham ulangan. 
Aloqa liniyalari (telefon,telegraf, faks,tele va radio to’lqinlarini tarqatish) ham 
transport tarmog’i hisoblanadi.Chunki ular ham turli signal va to’lqinlarni tashiydi.