Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

5. O‘quvchi faoliyatini aylanib yurib mashq bajarish usuliyati orqali tashkillash asosan yuqori sinf
o‘quvchilari bilan, rejalashtirilgan o‘quv materiali o‘rganib ulgurganidan so‘ng, mashqdan-mashqga o‘tish,
o‘qituvchining buyrui (signali), signalisiz mashqni bajargandan so‘ng o‘rin almashtirish maqsa-dida boshqa jixozga
o‘tish tarzida tashkillanadi. Bu usu-liyatning samaraliligi shundaki, vaqt tejaladi, o‘quvchilarning barchasi
birvarakayiga band bo‘ladi, ularda mustaqil shuul-lanishga extiyoj va instruktorlik malakalari shakllanadi. Bu
usuliyatning «Kreystring» deb ataladigan to‘rt xil ko‘rinishi mavjud.

13.3.7. Jismoniy tarbiya darsida mustaqil
malakalarini shakllantirish 

O‘quvchilarni mustaqil ishlashi mashulotlarni tashkil-lashning aloxida shakli sifatida xam, belgilangan

vazifalarni xal qilish uchun o‘quvchi faoliyatini tashkillash ususliyati tarzida xam ko‘zga ko‘rinishi mumkin. Mustaqil
ishlashni o‘rgatishning asosiy va xususiy maqsadi mashulotlarda o‘quvchilarni mustaqil shuullantirilishini tarbiyalash.
O‘quvchining faoliyatidagi mustaqil ishlash malakasining dastlabki belgilari, tashqaridan yordamsiz yoki
axamiyatsiz darajadagi yordam bilan ishlashi orqali namoyon bo‘ladi.
O‘quvchining mustaqilligining darajasi uni yoshiga xos anglashi imkoniyatlari va o‘quv materialining
mazmuniga boliq.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda mustaqillik birinchi navbatda taqlid qilish va uni qaytarish tarzida namoyon
bo‘ladi. O‘rta va katta maktab yoshida mustaqil ish quyidagicha olib boriladi: 1)bilimning turli xil manbalari –
jismoniy tarbiyaning darsliklari, o‘quv va ko‘rgazmali qurollaridan foydalanish bilan; 2)amaliy o‘quv materiali–
vazifalar ko‘rsa-tilgan o‘quv kartochkalari, buyurtma qilingan mashqlar, o‘rga-nishni nazorati-kartochkalari, dasturni
o‘rgatuvchi algoritmlar prinsipi asosida tuzilgan vazifalar asosida va boshqalar.
O‘quvchilarni o‘quv va ko‘rgazmali qurollarni o‘rganish orqali mustaqil ishlari ular tomonidan tekst matnini,
ko‘rgazmali qurolda ifodalangan mazmunni o‘rgangandan so‘ng o‘qituvchini bilimlar nazorati dasturidagi tanlab
olingan savollarga va uning turli variantlariga bergan javoblari tarzida namoyon bo‘ladi.
O‘quv vazifa kartochkasida (oldin o‘zlashtirilgan xarakat faoliyatlarini mustaxkamlash, umumiy jismoniy
tayyorgarlik uchun), xar bir shuullanuvchini bitta dars (yoki bir necha dars) davomida jismoniy mashqlar sanalgan
bo‘ladi. Kartochkalar bo‘yicha muvaffaqiyatli ishlash faqat o‘qituvchi bilan o‘quvchi-larni bir-birlarini to‘la
tushunishlari va yaxshi moddiy texnik bazani mavjud bilishligi orqali amalga oshiriladi xolos. Bu o‘quvchilarga bir-
biriga xalaqit bermay, o‘zini navbatini u yoki bu snaryadda kutmay bajarish imkonini beradi.
Buyurtma tarzidagi mashqlar – mashq-buyurtmaning maono-si shundan iboratki, shuullanuvchilarga xar
tomonlamalilik, maolum darajadagi xushyorlik, o‘ziga ishonishdek xislatlarni namoyon qilish talabini qo‘yadigan
xarakatlar (mashqlar) tavsiya qilinadi.
Nazorat qilib taolim beradigan topshiriqlar orqali ko‘rsatma, vazifa berib darsning vazifasini xisobga olish
bilan o‘quvchilarni mustaqil ijodiy faoliyatga yo‘naltiriladi. Bunday topshiriqlar xar bir sinf, dars, taolim etapi uchun
ishlab chiqiladi. Jismoniy tarbiya darslarida quyidagi nazo-rat-taolim topshiriqlarining xillari qo‘llaniladi: a)xarakat
malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha; b)umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikni amalga oshirish
bo‘yicha; v)xarakat faoliyatining tashkillashni ratsional shakllarini anglab olish o‘yinlar va musobaqalarda individual
va guruxlar bilan bajariladigan mashqlarda taktik usullarni maqsadga muvofiq qo‘llash orqali.
Topshiriqning birinchi qismi taolim yo‘nalishiga ega (masalan, chigal yozish uchun tavsiya qilingan poyma-
poy, chala mashqlardan ularni ketma-ketligiga rioya qilib kospleks tuzish), ikkinchi qismi-nazorat yo‘nalishi (masalan,
tuzilgan kompleks bo‘yicha sinf bilan chigal yozish o‘tkazish).
Algoritm tipidagi taolim programmasi asta-sekinlik bilan qiyinligi oshiriladigan, bir-biri bilan o‘zaro boliq
komplekslarni va sekin-astalik bilan xarakat malakalarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan o‘quv
vazifalari-ni o‘z ichiga oladi. Kompleks 5-6 seriyadan iborat o‘quv vazifalaridan iborat. Birinchi seriyada
o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan xarakat faoliyatini egallash uchun o‘quvchilar jismoniy tayyorgarligi darajasini
oshirishga yo‘naltirilgan mashqlarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchisi-o‘rganilayotgan xarakat faoliyatidagi dastlabki xolatni

---

(yoki asosiy elementni) o‘zlashtirish uchun mashq beriladi. Uchinchi-o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan xarakat-ni

bajarilishini taominlovchi mashq beriladi va uni yordami bilan faoliyat o‘zlashtiriladi. To‘rtinchi va beshinchi seriya-
xarakat faoliyati texnikaini ayrim qismlari (elementlari)ni o‘zlashtirilishi bilan boliq mashqlarni, oltinchi seriya-
texnikani takomillashtirishga yo‘naltirilgan mashqlarni o‘z ichiga oladi.
O‘quvchilarni mustaqil ishga tayyorlashda bajarilishi lozim bo‘lgan mustaqil faoliyatning xajmi, undan kelib
chiqadigan maqsad nimadan iboratligiga aniqlik kiritiladi, shuningdek, mashq texnikasini bajarish (agar texnika ularga
tanish bo‘lmasa) yaoni o‘quvchilarni bajarishi lozim bo‘lgan vazifa xaqida to‘liq ko‘rsatmalar, tushuntirishlar qilinishi
lozim bo‘ladi.
Jismoniy mashqlarni mustaqil bajarilayotganining asosiy nazrat vositasi, o‘quvchilarni xarakat faoliyati va
ularning javoblaridir, shuningdek ularning javoblarini to‘-riligi, xatolarining soni va xarakteri xaqidagi o‘qituvchining
analitik faoliyatidir.
Darsda o‘quvchilarni mustaqil faoliyati bo‘yicha pedagogik zo‘r berishning mantiqiy yakuni, ularning yutuq va
kamchi-liklarini aniqlash xaqida o‘tkaziladigan muxokamadir. Unda dars, o‘quvchi, o‘qituvchi faoliyati mukammal
taxlil qilinadi va o‘quv faoliyatlarining xarakteri va to‘riligiga baxo beriladi. o‘quvchilarning mustaqil ishini
samaradorligini oshirish uchun o‘quv jarayonining tashqi tomoni bilan birga qatorda ichki tomonining teskari aloqasini
yo‘lga qo‘yilishi yaoni o‘quvchi-ning o‘zi mustaqil ishi natijalariga ko‘ra olgan, egallagan, o‘zlashtirgan bilimlari
xaqida maolumotining axamiyati katta.
Mustaqil ish paytida ichki aloqa va uni teskarisini yuzaga keltirishning imkoniyati o‘z-o‘zini nazorat va o‘zini-
o‘zi tekshirish orqali yo‘lga qo‘yilsa natija kutilgandek bo‘ladi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish malakasini rivojlanganligi darajasining ko‘rsatgichi jismoniy mashqlarni bajarishda va
pedagog tomonidan qo‘yilgan vazifaning natijasini o‘quvchi tomonidan mustaqil muvofiqlashtira olishi qobiliyati
orqali namoyon qiladi. O‘quvchining o‘zini, o‘z faoliyati bo‘yicha kamchi-liklari va yutuqlari xamda o‘zining ijobiy
tomonlari xaqidagi fikrining mavjudli, shular xaqida suxbat, baxs, munozaraga maxtalligini tarbiya jarayonidagi
moxiyati beqiyosdir.
O‘z faoliyatiga tuzatishlar kirita olishi, uni to‘ri yoki noto‘riligi xaqida o‘ziga baxo bera olshi jismoniy tarbiya
darsida yoki jismoniy mashqlar bilan shuullanish mashulot-larida o‘qituvchining o‘z o‘quvchilariga mustaqil ishlash
malaka-sini berganligidan dalolatdir. Bu malakani berish butun dars davomida emas, uni bir bo‘lagi yoki qismida xam
davom etti-rilishi tarbiya jarayonining samarasiga tag zamin (poyde-vor)dir.