Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Ikkinchidan – nagruzka bilan dam olishni ratsional almashtirish muammosini xal etishda tiklanish jarayoni
fazali ekanligini xisobga olishimiz, navbatdagi nagruzka tiklanish-ning qaysi fazasiga to‘ri kelayotganligini, chunki
o‘sha nagruzkaning samarasi qaysi fazaga tushganligiga qarab turlicha bo‘lishini unutmasligimiz kerak. Agar
nagruzkalar orasidagi interval cho‘zilib ketsa «tiklanish» fazasiga to‘ri kelmasa, amalda funksional imkoniyatlar
oshmaydi. Agar navbatdagi nagruzka qayta tiklanib ulgurmagan fazaga to‘ri kelsa, pirovard natijasi funksional
imkoniyatlarning pasayishiga xamda oxir-oqibat charchashga olib keladi. Lekin nagruzka “yuqori tiklanish” fazasiga
mos kelib qolsa, uning xajmi va intensivligini oshirish uchun imkoniyat yaratiladi va shu tariqa ish qobiliyati doimiy
ortib boradi. Shunga eotibor berish kerakki nagruzka bilan dam olishni o‘rin almashti-rilishi xar bir mashulot
davomida olib borilmasligi kerak degan tushuncha paydo bo‘lmasligi kerak.
Qator mashqlarni, ayniqsa, chidamlilikni rivojlanti-rishga yo‘naltirilganini qisman qayta tiklanib ulgurmagan
fonda bajarishga ruxsat etiladi, xatto uni maqsadga muvofiq deyish xam to‘ri bo‘ladi, chunki ish qobiliyatining oshishi
charchash orqali amalga oshiriladi. Bu fikrni aloxida turkum mashulotlar uchun xam aytish mumkin. Organizm to‘la
tiklan-magan sharoitda qator mashulotlar o‘tkazib, biz ularning effektini to‘plagandek (yiqqandek) bo‘lamiz va bu
bilan organizmga nisbatan qattiq talablar qo‘yamiz, navbatdagi dam olish davridagi kuchli tiklanish uchun yetarli
stimul yaratamiz. Dam olishning intervali bu turkumdagi mashulotlar uchun, albatta, ish qobiliyatining umumiy
tiklanishi “yuqori tikla-nishi” uchun yetarli darajada katta bo‘lishi lozim.
Qayta tiklana olmaganlik fonida axamiyatli darajadagi yuklamadan shuullanuvchilarning muvofiq ravishdagi
dastlabki tayyorgarligidan so‘ng foydalaniladi. Turkumli qayta tiklana olmaganlik fonida o‘tkazilgan mashulotlarning
effekti yi-indisiga nisbatan extiyotkorlik zarur. Bu tizimdagi nagruz-kalar asosan sport trenirovkalari uchun
xarakterlidir.
Yana bitta aniqlik kiritaylik. Amaliyotda nisbatan abstrakt va soddalashtirilgan tiklanish va bir xil tipdagi
nagruzka jarayonining grafigiga duch kelamiz. Xayotda, jismoniy tarbiya praktikasida nagruzka doimo xarakteriga
ko‘ra (kuch, tezlik, chidamlilik va x.k.) intensivligi xajmiga ko‘ra navbat-lashadi. Tiklanish jarayoni turlicha bo‘lgan
organ va sistema-larda bir xilda va bir vaqtning o‘zida bormasligi eotibori-mizda (geteraxron tarzida) bo‘lishi lozim.
Bundan tashqari, xatto bir turdagi funksional tuzum chegarasida xam turli funksional xususiyatlar tiklanishida xam
geteroxronlik kuzatiladi, giteroxronlik bilan boliq bioximik jarayonlar-dagi tiklanish xam teng amalga oshmaydi.
Masalan, muskulni energiya potensialining tiklanishida avvaliga ATFning miq-dori normallashadi, so‘ngra
kreotinfosfat va nixoyat, glikogen o‘z normasiga qaytadi, bu xarakat apparati ish qobiliyati tiklanishining bir vaqtning
o‘zida, ayniqsa, turli xarakter-dagi ishni bajargandan so‘ng ro‘y bermasligini ko‘rsatadi.
Mashulotlar ketma-ketligi va ularning mazmunini turli tomonlarining o‘zaro boliqligi, mashulotlarning optimal
ketma-ketligi muammosi, kuchiga yarashalilik muammosi bilan uzviy boliq. Xaqiqatdan xam jismoniy tarbiya
jarayonida bir yo‘lni tanlash bilan biz shuullanuvchilarning imkoniyatlari va ularning rivojlanish qonuniyatlari bilan
xisoblashishga maj-burmiz, yaoni shu etap uchun nimani uddalay olamiz-kuchimizga yarasha, keyingisida nimadan
iborat bo‘lishi lozimligini belgilab olamiz. Shunday qilib, kuchiga yarashalilik ketma-ketlikni shart qilib oladi. 
Ketma-ketlilik muammosi kuchiga yarashalilik muammosiga borib taqalmaydi. Ularning qay yo‘sinda borishi,
jismoniy tarbiyaning qaysi etapida qanday yo‘l tutish lozimligini aniqlash, nima uchun kuchiga yarashalilik tanlandi,
ularni qaysinisini yo‘lidan borish maqsadga oson olib boradi? Mana shu savollarga beriladigan javob orqali optimal
ketma-ketlilik muammosi xal qilinadi.
Avval aytib o‘tilgandek, taolim va tarbiya jarayoni yo‘lini tanlashda rioya qilinadigan qoidalar – maolumdan