Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Nagruzkalarga biologik moslanishning maonosi anashulardan iboratdir. Bu jismoniy tarbiya jarayonining yetakchi 
qonuniyatlaridan biridir. 
Demak, biologik moslanish sodir bo‘lmasa, organizmdagi o‘zgarish, yaoni xarakat sifatlarning rivojlanishi,
o‘sish to‘xtaydi. Bu nagruzkani tizimli o‘zgartirib, uning xajmi va intensivligini oshirib borish talabini qo‘yadi.
Amaliyot bu qonuniyatning jismoniy tarbiya jarayonida ruxiy sifatlarni xam tarbiyalashga taoluqli ekanligini
ko‘rsa-tadi. Jismoniy sifatlarni rivojlantirishdek ruxiy sifatlar, shu sifatni talab qiluvchi faoliyatlarni bajarish orqali
rivojlantiriladi. Ruxiy sifatlarni namoyon qilish darajasi psixologik qiyinchiliklarning o‘lchoviga boliq. Shunga ko‘ra,
ruxiy xolatini tarbiyalash maxsus jismoniy yuklamalar va topshiriqlarni asta-sekinlik bilan oshirib borish orqali
tarbiyalanadi.
Topshiriqlarni qiyinlashtirish shartlari va nagruzka-larni oshirish shakllari. 
Kuchiga yarashalilik, individuallashtirish va sistemali-lik prinsiplarida biz jismoniy tarbiya jarayonida
talablarni oshirishning ayrim shartlari ustida to‘xtaldik. Talablarni oshirish yangi vazifalar va unga boliq bo‘lgan
yuklamalarning shuullanuvchilar uchun kuchiga yarasha qilib tanlash, organizmga keragidan ortiq talab qo‘ymaslik,
jinsi, yoshi xamda individ-ning boshqa xususiyatlariga mos kelsagina, ijobiy natijalarga olib kelishi mumkinligini
tushunib oldik. Yana asosiy shartlaridan biri ketma-ketlilik (mashqlarning birini-biri-ga moslab ulash, o‘zaro boliqlik),
mashulotlarning munta-zamliligi va nagruzkani dam olish bilan optimal navbatlash-tirish bilish xisoblanadi.
Shu o‘rinda puxtalilikning axamiyatini xam eotibordan chetda qoldirmasligimiz kerak. Bunda gap jismoniy
sifatlarni rivojlantirish asosida yotuvchi egallangan malaka va ko‘nikma-larning puxtaligi va organizmning moslashuvi
(adaptatsiyasi)ni puxtaligi ustida boradi. Nisbatan yangi, murakkab va oir mashqlarga o‘tish shakllangan
malakalarning mustaxkamlanishi darajasi va nagruzkalarga moslashuvi orqali borishi lozim. Mustaxkamlanmagan
malaka nagruzkaning kattaligidan tez buzilishi mumkin (shuningdek, interferensiya taosiridan xam). Chunki yangi
mashqlarga o‘tish paytida xam shu xolga duch kelish mumkin. Bu, o‘z navbatida, yangi malakalarning shakllanishiga
to‘siq bo‘ladi, sababi malakalar oyoqqa turish uchun yetarli darajadagi tayanchni topa olmaydilar. Shu bilan bir
qatorda, nagruzka dinamikasi va morfofunksional o‘zgarishlar orasida xavfli muvofiqlik vujudga kelishi mumkin.
U yoki bu nagruzkaga organizm birdaniga yoki ozgina vaqt ichida (maolum daqiqalarda) moslashmaydi.
Shuullanganlikning yangi, nisbatan yuqori darajasiga ko‘tarilishiga imkon beruvchi adaptatsiya davri uchun maolum
vaqt o‘tib ulgurishi kerak. Turli funksional va strukturadagi o‘zgarishlar uchun, ko‘rsatib o‘til-gandek, bir xil vaqt
(muddat) talab qilinmaydi.
M. Perish sxemasi bo‘yicha eng avvalo muskullar va bezlar tarkibida fizik-ximik o‘zgarishlar, shuningdek, nerv
sistema-sining boshqarish funksiyasida xam maolum o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Nerv muskul tizimining aktiv
xujayralarida funksio-nal va strukturaviy o‘zgarishlari uchun nisbatan uzoqroq (kamida bir xafta) vaqt eng ko‘pi esa,

---

bir oy, tayanch bolov apparati xujayralaridagi o‘zgarishlarga moslanish uchun kerak bo‘ladi. Moslashuvning bu kabi

muddatlari albatta nagruzkalarning xajmiga xam boliqdir.
Xulosa qilib aytganda, nagruzkalar dinamikasi turlicha shakllar tavsiya qiladi: asta sekin to‘ri chiziq bo‘ylab,
poonasimon, to‘lqinsimon shaklda oshirilishi taolim jarayoni amaliyotiga kiritilgan.
To‘ri chiziq bo‘ylab oshirish o‘z ichiga nagruzkani xaftadan-xaftaga mutanosib ravishda, moslab asta-sekin
oshi-rish, mashulotlar orasidagi interval axamiyatli darajada katta bo‘lmasligi eotiborga olinishga aytiladi.
Nagruzka dinamikasini poonama-poona oshirish qatora-siga o‘tkazilgan bir necha mashulotlarda nisbatan
stabillashuv sodir bo‘lganidan so‘ng navbatdagi poonaga o‘tish tushuniladi. Navbatdagi poonaga “sakrash” paytida
to‘ri chiziq bo‘ylab oshirishga nisbatan nagruzka dinamikasi aytarli keskin oshiriladi; lekin bunda organizmdagi
nagruzkaga moslanish jarayonlarining borishini yengillashtiruvchi stabillashuv xola-ti nisbatan sezirarli ifodalanadi.
Nagruzkaning ana shunday shakldagi dinamikasi nisbatan axamiyatli bo‘lgan darajadagi yuklamalarni o‘zlashtirish
imkonini osonlashtiradi.
Yuklamani asta-sekin oshirishning to‘lqinsimon dinami-kasi shunday xarakterlanadiki, avvaliga aytarli past,
birmuncha sekin, lekin bir tekisda asta-sekin berib borilayotgan nagruzkada birdaniga keskin ko‘tarish qilinadi va asta-
sekin pasaytirilib eng oldingi, dastlabki boshlangan nagruzkaga qaytiladi. Chunki, funksional moslashuv orqada
qolishi mumkin. Moslashuv belgilari kuzatilgach, nagruzka yanada katta “to‘lqin” bilan oshiriladi. Bunda asta-
sekinlikni buzilmas-ligi muximdir. Shunday qilib nagruzka xajmi va intensiv-ligini eng katta to‘lqinga olib chiqib
yuklama miqdorini oshirish mumkin.
Umuman, uzoq muddat (bir necha yillar) davom etgan mashulotlarda nagruzkaning dinamikasi xaqiqatdan xam
to‘l-qinsimon yoki unga o‘xshash shaklga (formaga) kiradi.
Boshqa so‘z bilan aytganda, jismoniy tarbiya jarayonining nisbatan uzoq davom etmagan davrlarida, agar u
qanchalar qisqa bo‘lsa, nagruzkaning to‘ri chiziq bo‘ylab va poonasimon tarzda oshirishning umumiy darajasi xajmi
va intensivligi shuncha yuqori bo‘lishi mumkin.
Bu sodir bo‘ladigan qator tabiiy fiziologik jarayonlar sabablari bilan belgilanadi va ular moxiyat jixatidan
yetakchi rolp o‘ynaydi: birinchidan, organizm fizioloik jarayonlari-ning tabiiy ritmini ifoda etuvchi xizmat xolatining
davriy tebranishi va xayotning umumiy rejimi, faoliyati; ikkinchidan, moslashuv jarayonlarining qonuniyati;
uchinchidan, nagruzka xajmi va intensivligini oshirishdagi qarama-qarshiliklardir.
Keyingi ikki xolatga aniqlik kiritamiz. Organizm shakli (formasi) va vazifasi (funksiyasi)ning stabilligi o‘ziga
xos kuchga ega bo‘lib, turli organ va sistemalardagi moslashuv jarayoni bir vaqtning o‘zida bo‘lmay, qayta qurishga
moslashish dinamikasi, nagruzka dinamikasidan “orqada” qolgandek bo‘ladi: avvaliga nagruzkalar oshiriladi, so‘ngra
yangi oshirilgan talablar orqali kelib chiqarilgan moslashuv jarayoni yo‘lga qo‘yiladi. Agar mashulotdan mashulotga
yoki belgilangan mashulotlarning bir seriyasidan boshqa seriyasiga nagruzka ortiraverilsa nagruzkaning umumiy
xajmini yuqoriligiga ko‘ra, ertami-kechmi baribir organizmning imko-niyati va unga qo‘yilayotgan talablar orasida
uzulish sodir bo‘ladi. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun nagruzkani umumiy xajmi-ning to‘lqinsimon «ko‘tarish” va
“pasaytirish”larni qo‘llab nisbatan kechroq moslashuvchi organizmdagi o‘xshash xolatni vujudga keltirishimiz lozim.
Yuklamaning xajmi va intensivligi, boshqachasiga, jismoniy ishning miqdoriy yiindisi va uning zo‘riqish bilan
bajarilishi darajasi orasidagi ziddiyat birvarakayiga maolum chegaraga, qirraga egaligi bilan ifodalanadi.
Xajmning keyinchalik oshirilishi mashqning yoki mashu-lotning intensivligi, stabillashuv, so‘ngra uning
pasayishi bilan boliq yoki uning aksi bo‘lishi mumkin: Zarur bo‘lgan darajada intensivlikni oshirish uchun qaysidir
etap davomida stabillashtirish va nagruzka xajmini oshirmaslikka to‘ri keladi.
Biroq, jismoniy tarbiya jarayonida xajm xamda inten-sivlikni umumiy tendensiyasini oshirib borish bir oz
ushlanishiga to‘ri keladi, bo‘lmasa, jismoniy sifatlarning doimiy va xar tomonlama rivojlanishini taominlab bo‘lmaydi.
Bu qarama-qarshilik nagruzka dinamikasi yordami bilan xal qilinadi. Xar bir to‘lqin vaqti bilan bir-biriga
tushmaydigan xajm dinamikasi va intensivlik dinamikasi ajralgandek bo‘ladi. Boshlanishida agar vaqtning katta
bo‘laklari xususida gapirilganda (xafta yoki oy nazarda tutiladi) nagruzkalarning xajmi nisbatan ko‘paytirilishi sodir
bo‘ladi; bunda inten-sivlikning tempi unchalik oshirilmaydi. So‘ngra maolum darajadagi stabillashuvdan so‘ng xajm
qisqartirilib, inten-sivlik shu etap uchun eng yuqori darajada ko‘tariladi. “To‘lqinlarning xajm va intensivligi
pasayishi” – yengillash-gan yakunlovchi daqiqa xisoblanadi. So‘ngi to‘lqinlar xuddi shu tuzilishda bo‘ladi. Lekin
nagruzka o‘sishining umumiy tenden-siyasi yuqori darajada o‘tadi.
Bu tendensiya ko‘p yillik mashulotlar davomida saqla-nadi, maolum vaqt o‘tishi bilan u umumiy tendensiya
bo‘la olmay qoladi (funksional, adaptatsiya imkoniyatlari kuchli pasayishi-ning kuchayishining xisobiga) va yillik
mashulotlarning ayrim etaplari ramkasida qo‘llaniladi. Shunday qilib shu kungacha nagruzkaning umumiy dinamikasi
ko‘p yillik aspekti “to‘lqinsimon” tarzda qo‘llanilishi amaliyotda ko‘proq kuzatil-moqda.
Nagruzalarning to‘lqinsimon oshirilishi - xaftalik, oylik, yillik fon asosida bo‘lib, unga xam to‘ri chiziqli, xam
poonasimon shakldagi nagruzkalarning fonidan foydalanish jismoniy tarbiyaning turli etaplaridagi konkret vazifalar-
ning xal qilinishi sharoiti bilan boliq. Nagruzkani to‘ri chiziq bo‘ylab oshirishda, umumiy darajasi nisbatan yuqori
bo‘lmagan nagruzkalar va ayniqsa, asta-sekinlik bilan ishga tortishda qo‘llaniladi. Poonama-poona dinamika
yuqoridagi-ning aksi, bajarilgan ishlar bazasida shuullanganlikning oshishini stimullashtirish vazifasi xal qiladi.

---