Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

«Xarakat faoliyatini (yoki jismoniy mashqni) o‘rganish», nisbatan qisqa pedagogik vazifadir. «Xarakat
faoliyatini o‘rganish» (yoki jismoniy mashqni o‘qitish) atamasi xarakat faoliyati aniq bo‘lib uning nazariy bilimi xam
berilganda qo‘llaniladi. Xarakat faoliyatini o‘qitishda xarakat malakasi shakllanadi, ko‘nikma vujudga keladi, bir
vaqtning o‘zida muvofiq jismoniy xarakat sifatlari: kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik, muskullar egiluvchanligi va
bo‘inlar xarakatchan-ligi rivojlanadi. Shu sababli pedagogik jarayonda eotibor aniq bir narsaga, taolimga – malakani
shakllantirishga yoki xarakat sifatlarini rivojlantirishga qaratilishi lozim.
Xarakat faoliyatini o‘qitishning xususiyatlari. Xarakat faoliyatini o‘qitish jarayonida faqatgina bilim berish va
tarbiyalash vazifalari qo‘shib xal qilinmay, solomlatirish xususiyatiga oid vazifalar xam xal qilinadi. Xech qaysi
umum-taolim predmetida bunchalar yaqqol namoyon bo‘lmaydigan solom-lashtirish vazifasi xarakat faoliyatini
o‘qitishda yorqin namayon bo‘ladi.
Xarakat faoliyatini o‘qitishda bilim berish vazifalari xam o‘zini xususiyatlariga ega. O‘quv materiallarini
egallash jarayonining yetakchi komponenti o‘quvchilarning aktiv xarakat faoliyatidir. Ularning o‘quv-mexnat faoliyati
xammadan avval potensial jismoniy kuch sarflashni talab qiladi. O‘quvchining o‘quv faoliyatining ayrim
qonuniyatlarini bilish, insonning ish qobiliyatining umumiy qonuniyatlarini xisobga olish kerakligini taqazo etadi.
Individning ish qobiliyati bir necha faktorlarga boliq: avlodidan (ota-onasidan) meros qobiliyat-lar, xayotiy jarayonda
to‘plangan tajribalar va maolum belgi-langan sharoitda aniq faoliyatni boshqara olish. Bu faktorlar qanchalar yaxshi
rivojlangan bo‘lsa, inson shunchalar katta ishchanlik (qobiliyati)ni namoyon qila oladi.
Odatdagi sharoitda inson o‘zining ish qobiliyatining bir qismidangina foydalana oladi xolos. Zaxirasidagi deb
xisob-langan boshqa qismi faqat oshirib qo‘yilgan maksimal talab-larga javob berishda namayon bo‘lishi mumkin.
Odatdagidan tashqari tashqi sharoit muxim rezerv ish qobiliyatining namoyon bo‘lishiga imkoniyat yaratibgina

---

qolmay, odamning qobiliyatni maksimal mobilizatsiya qila bilishni tarbiyalaydi. Maksimal mobilizatsiya qobiliyatini

rivojlantirish, o‘z navbatida, sharoitga boliq.
Xarakat faoliyatini o‘qitishning ikkinchi xususiyati xarakat malakalari tizimini shaklantirish xisoblanadi.
Faqat xarakat faoliyati tizimigina o‘quvchi jismoniy tayyorgarligi-ning xarakterini belgilaydi. Maktab o‘quvchilari
jismoniy tarbiya dasturidagi xarakat faoliyatlari tizimi xayotiy-amaliy-ligi pritsipiga amal qilingan xolda shunday
tanlab ajratil-ganki, ularning ko‘pchiligini kundalik turmush amaliyotda qo‘llaganlar yoki ularni keyinroq qo‘llashlari
mumkin. Tizim-ning amaliyotda qo‘llanilishi uchun undan bir-birini takror-laydigan yoki ikkinchi darajali bo‘lgan
faoliyatlar chiqarib tashlangan. Bu jarayonni oboektivlashtirish uchun xozirgi kunda matematik xisoblash (statistika)
uslubiyatidan foydalanil-moqda. Ular yordamida xarakat faoliyatlari tarkibidagi o‘zaro boliq bo‘lgan va bir biriga
o‘xshash elementlar miqdorining xarakteri o‘rganilmoqda. O‘xshash elementlar miqdori o‘quvchilar yoshi va jinsiy
xususiyatlarining chegarasini eotiborga Olin-moqda. Masalan, 30 metrga yugurish 60 metrga yugurish bilan
solishtirilganda uni boshqa xarakat faoliyatlari bilan ko‘p marotaba bolanishlarga ega ekanligi va shuning uchun u
bolaning rivojlanishi lokomatsiyasi (M.A. Godik, 1966) dara-jasining umumlashtirilgan ko‘rsatkichi sifatida qaralishi
mumkin ekan. Tirmashib chiqish va muvozanat saqlash mashqlari esa boshqa xarakatlar faoliyatlari tizimiga nisbatan
qaram emas. Boshqacha qilib aytganda, bu faoliyatlarning taosiri natijasi boshqa faoliyatlarnikidan yuqori yoki past
bo‘lishi mumkin (K.D. Bakuneno, 1967).
Uchinchi xususiyati – taolimni ikki yo‘nalishda amalga oshirishda xarakat sifatlarini kompleks rivojlantirish
bilan aloqadorligi.
a) xarakat malakasi xarakat sifatlarini rivojlanishi bilan boliqdir. Eng avvalo aynan o‘sha xarakat malakasiga
oid xarakat sifatlari rivojlanadi.
b) xarakat malakasi uchun maxsus xususiyatga ega bo‘lgan xarakat sifatini rivojlantirish bir vaqtning o‘zida
boshqa sifatlarni rivojlantirishdan samaraliroq kechadi.
Masalan: qisqa masofaga yugurishni o‘qitishda tezlik ri-vojlanadi, lekin tezlik kuchni, chidamlilikni va
boshqalarni optimal rivojlantirgandagina effektliroq rivojlanadi.
Xarakat faoliyatlarini o‘qitishning samaradorligi jis-moniy bilim va jismoniy rivojlanganlik darajasi ko‘rsat-
kichlari bilan aniqlanadi. Bilimlar tizimi va xarakat faoliyatlarini egallanishini to‘ri tashkillangan pedagogik jarayon
albatta jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlarning oshishiga olib keladi.
Bilim berish vazifalarining xal qilinishi tarbiyaviy vazifalarning amalga oshirilishi bilan organik birlikdadir.