Jizzax davlat pedagogika instituti
O’ZARO ALOQADORLIK VA RIVOJLANISH TO’G’RISIDAGI
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O’ZARO ALOQADORLIK VA RIVOJLANISH TO’G’RISIDAGI
QARASHLAR TARIXI Harakat, taraqqiyot, umumiy bog’lanish va aloqadorlik to’g’risidagi falsafiy qarashlar ham falsafa fani bilan birga paydo bo’lgan. Lekin, dunyodagi barcha o’zgarish, aloqadorlik va rivojlanishlarni falsafiy jihatdan tushunib yetish juda qiyinlik bilan kechdi. Cunki, insoniyat taraqqiyotining juda uzoq davrlarigacha kishilar kosmosni, o’simliklar, hayvonot dunyosini, hatto kishilarning o’zlarini ham o’zgarmas, doimo bir xilda turadi, deb bilishgan. Dunyoning o’zgaruvchanligi, undagi narsa va hodisalarning bir-birlariga bog’likligi to’g’risidagi tasavvurlarning paydo bo’lishi insoniyatning dunyoni bilishi jarayonidagi juda katta kashfiyoti bo’lgan. Dunyoning o’zgaruvchanligi to’g’risidagi dastlabki fikrlar qadimgi Xitoy, Hindiston hamda Yunonistonning falsafiy ta’limotlarida ilgari suriladi. Qadimgi davr faylasuflari, garchi hali harakatning turli kurinishlari va xillari to’g’risida ilmiy dalillarga ega bo’lishmasa ham, borliqning umumiy o’zgaruvchi xarakteri haqida o’z davrlari uchun yangi fikrlarni ilgari surishadi. Kishilar dastlabki vaqtlardan boshlab o’z tajribalarida narsa, hodisalardagi o’zgaruvchan xususiyatlar bilan birga, ularda ma’lum barqaror, o’zgarmas xusu siyatlarning ham mavjudligini anglay boshlaganlar. Nihoyat, dunyo
mutafakkirlar turli xil javob berganlar. Qadimgi mutafakkirlar ziddiyatlilik va o’zgaruvchanlik fikr-mulohazalardagina emas, balki real borliqda ham mavjud ekanligini payqaganlar. Bu faktning tagiga yetgan ilk mutafakkirlardan biri efeslik Geraklit bo’lgan. U dunyoni «jonli olov» yoki «ikki marta kirish» mumkin bo’lmagan daryo oqimi sifatida tasavvur qilgan. Harakatchan dunyoda zamon o’tishi bilan hamma narsa o’zining dastlabki shakl-shamoyilini yo’qotadi va asta-sekin o’zining qarama-qarshiligiga o’tadi: ho’l narsa quriydi, quruq narsa esa nam tortadi; bir narsa boshqa narsaga: sovuq issiqqa, tirik o’likka o’tadi. Bu mulohazalarda hozirgi talqindagi dialektikaning asoslari mujassamlashgan. Shu sababli qadimgi faylasuflarning stixiyali dialektikasini dialektikaning tarixan birinchi shakli deb hisoblanadi. Amaliyot bergan kupdan- ko’p ma’lumotlarga va o’z kundalik tajribalariga tayangan ko’pchilik mutafakkirlar dunyo o’zgaruvchan, deyishsa, bunga qarama-qarshi bo’lgan, dunyo o’zgarmas, barqaror, deyuvchi mutafakkirlar ham o’zlarining muayyan asoslariga ega bo’lishgan. Natijada, dunyoning, undagi narsa va hodisalarning ham o’zgaruvchan, ham barqaror o’zgarmas xossalari haqidagi qarashlar kelib chiqadi. Haqiqatan ham, narsa va hodisalar ma’lum vaqt ichidahar qancha 11
o’zgarsa ham, ayni vaqtda ularning ma’lum tomonlari o’zgarmay qolaveradi. Xullas, bunday qarashlar to’plana borib, narsa va hodisalarning qarama-qarshi tomonlari, ular o’rtasidagi zidsiyatlar haqidagi qarashlar tufayli falsafaning rivojlanish masalasi kelib chiqadi. Rivojlanish g’oyasi inson ongida uzoq asrlar davomida shakllanib boradi. Dastlab kishilar rivojlanish to’g’risida hech bir tasavvurga ega bo’lmagan. Lekin keyinchalik ular dunyodagi narsa va hodisalarda yuz beradigan turli xil o’zgarishlarni anglay borib, dunyoning uzluksiz harakatda, o’zgarish va rivojlanishda ekanligini tushuna boshlagailar. Ular, shu bilan birga, tabiat va jamiyat voqea-hodisalarida juda ko’p davriy, takrorlanuvchi hodisalarni ham bilib borganlar. Masalan, yil fasllari, kun bilan tunning o’rin almashishi va shular kabi. Lekin dastlabki davrlarda mutafakkirlar rivojlanishni butunlay yangi narsaning, yangi bosqichning paydo bo’lishi, deb tushunish darajasiga ko’tarila olmaganlar. Rivojlanishni butunlay yangi sifat o’zgarishi, eskiga nisbatan jiddiy yangining paydo bo’lishi, deb tushunishda uyg’onish davri Sharq va O’rta Osiyo mutafakkirlari, keyinchalik esa o’rta asr xristian, diniy va tarix falsafasi mutafakkirlari bir qadar oddinga ketadilar. Ularning qarashlarida rivojlanish g’oyasini insoniyat jamiyati tarixiga tatbiq etishga urinishlarni uchratamiz. Rivojlanish g’oyasini bir butun dunyo rivojlanishibilan bog’lab tushunishda muhim qadamni birinchi bo’lib fransuz faylasufi Rene Dekart qo’yadi. U, dunyoni xudo yaratayotib, unga dastlabki turtkini kiritgan va uni harakatga keltirgan, deydi. XVIII asr fransuz ma’rifatparvarlari Volter va Russo inqilobiy qaytaqurishni o’z ichiga olgan tarixiy rivojlanish g’oyasini ilgari surishadi. Ularning izdoshi Kondorse esa o’zining jamiyatning ilgarilama harakati, uzluksiz ta raqqiyot to’g’risidagi ta’limotini yaratadi. Bu mutafakkirlar o’z qarashlarida g’oyaviy omillar (masalan:axloq, din, huquq va shu kabilar) jamiyatni harakatgakeltiruvchi, rivojlantiruvchi asosiy kuchlardir, degan g’oyani ilgari suradilar. Nihoyat, rivojlanish to’g’risidagi har xil qarashlarning sintezi sifatida bir butun taraqqiyot nazariyasi faqat nemis klassik falsafasidagina paydo bo’ldi. Bu falsafaning asoschilaridan biri I. Kant rivojlanish g’oyasini quyosh sistemasi va barcha yulduzlar dunyosini izoxlashga tadbiq etib, uni hatto insonning ijtimoiy rivojlanishiga, xususan, insonning axloqiy rivojlanishiga ham joriy etishga urinadi. Kantning shogirdi Gerder esa rivojlanish g’oyasini butun xalqlarning tarixiy taraqqiyotiga va insoniyat madaniyati taraqqiyotiga birinchi bo’lib tadbiq
12
etadi. Bu davrga kelganda, dialektika tushunchasi endi rivojlanish g’oyasini ifodalay boshlaydi. Dialektikani rivojlanish haqidagi har taraflama, mazmun jihatdan boy va chuqur ta’limot sifatida birinchi marta nemis klassik falsafasining buyuk vakili
butun tabiiy, tarixiy va ma’naviy dunyoni bir jarayon shaklida, ya’ni uzluksiz harakat qilib, o’zgarib, qaytadan tuzilib, taraqqiy qilib turadigan holda ko’rsatdi va bu harakat bilan taraqqiyotning ichki bog’lanishini ochib berishga urindi. Hozirgi davrga kelib shu narsa o’z isbotini topdiki, olamda o‘z-o‘zidan, tasodifiy ravishda hech qanday harakat ham, o‘zgarish ham yuz bermaydi. Nar- sa, hodisa va voqealar o‘rtasidagi ichki bog‘liqlik, aloqa-dorlik va bir-biriga ta’sir qilishlik ob’ektiv qonuniy holdir. Ana shu qonuniyatni ochib berish – fanning, xususan falsafa fanining vazifasidir.
Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|