Jizzax davlat pedagogika instituti
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fan qonunlari
- Eng umumiy, Umumiy va Xususiy
|
Voqelik qonunlari ;
Fan qonunlari; Falsafa qonunlari; Voqelik qonunlaribizning ongimizdan, biz ularni bilish-bilmasligimizdan qat’iy nazar mavjud va amal qiladi. Fan qonunlariodamlar tomonidan anglab etilgan voqelik qonunlarining ongimizdagi in’ikosi hisoblanadi. Falsafa qonunlari tabiat va jamiyatda insonningsh ongiga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjudbo‘lgan biri ikkinchisini taqozo qiluvchi qonunlardir. Shunengdek, qonunlarni amal qilish doirasiga qarab: Eng umumiy,
ob’yektning o’ziga xos xususiyatlari o’rtasidagi yoki materiya harakatining biron-bir shakli doirasida mavjud bo’lgan ichki aloqadorliklar ifodasidir. Umumiy qonunlar narsa va xodisalarning katta majmualari o’rtasidagi aloqadorliklarni anglatadi. Eng umumiy qonunlar esa tabiat, jamiyat va tafakkurdagi barcha aloqadorliklar, o’zgarishlar va
taraqqiyot murvat(mexanizm)larini anglash, voqealar rivojining pirovard oqibatlarini oldindan faxmlab olish imkonini beradi. Bularga falsafa fanining qonunlari kiradi. Har bir fan voqelikning muayyan sohasini o‘z predmeti sifatida o‘rganar ekan, mazkur sohada amal qiluvchi qonunlarni aniqlaydi. Ilmiy nazariya bilan qamrab olingan soha qancha keng bo‘lsa, uning qonunlari shuncha umumiy bo‘ladi. Fanda qonunlarning umumiylik darajasiga ko‘ra murakkab ierarxiyasi 16
mavjud. Umumiylik darajasi pastroq bo‘lgan qonunlar umumiyroq qonunlarning ayrim ko‘rinishlari sifatida amal qiladi va so‘nggi zikr etilgan qonunlardan ularning oqibatlari sifatida keltirib chiqariladi. Masalan, geometrik optikada yorug‘likning aks etish va sinish qonunlari elektromagnit to‘lqinlar tarqalishining umumiyroq qonunlaridan, ular esa, o‘z navbatida, elektromagnit maydoni nazariyasining yanada umumiyroq qonunlaridan kelib chiqadi. Har qanday qonun muayyan sharoitda amal qiladi. Qonun amal qilishining bazis va lokal sharoitlarini farqlash lozim. Bazis sharoitlar qatoriga
sharoitlardan tashqarida qonun amal qila olmaydi (ular yo‘q bo‘lgan taqdirda ularda amal qilayotgan tizim ham yo‘q bo‘ladi). Lokal sharoitlar qatoriga
lokal sharoitlarga nisbatan invariant, lekin u bazis sharoitlarga nisbatan invariant emas. Masalan, Arximed qonuni uchun suyuqlik va unga solingan jismning, og‘irlik kuchining mavjudligi bazis sharoitlar hisoblanadi. Bu sharoitlarga nisbatan Arximed qonuni noinvariantdir: ular mavjud bo‘lmasa, qonun amal qilmaydi. Bu erda suyuqlikning tarkibi va solishtirma og‘irligi, jismning fizik tuzilishi va shakli lokal sharoitlar hisoblanadi. Ularga nisbatan qonun invariantdir. Ammo uning amal qilishi turli natijalarda aks etishi mumkin: ayrim hollarda jism suvda suzadi, ayrim hollarda esa – u cho‘kib ketadi. Odamlar qonunlarning amal qilish sharoitlarini o‘zgartirib, ulardan o‘zlari istagan natijalarga erishish uchun foydalanish imkoniyatini qo‘lga kiritadilar. Yangi bazis sharoitlarni yaratish yo‘li bilan esa ular ayrim qonunlarning amal qilishini to‘xtatish va boshqa qonunlarni amalga kiritishga qodirlar. Hodisalarning muntazamligi, takroriyligida qonunlarning amal qilishi (shuningdek fenomenlogik qonun, empirik bog‘lanish) qonuniyat-deb ataladi. Qonuniyatlar – bu qonunlarning namoyon bo‘lishidir. Atrofimizdagi jamiki narsa-hodisalar, ya’ni eng mayda zarrachalardan tortib to Er, Quyosh, Koinotgacha barchasi, shu jumladan, kishilik jamiyati ham, doimo harakat, o‘zgarish va rivojlanishdadir. Ular o‘rtasida abadiy o‘zaro bog‘liqlik, o‘zaro ta’sir va aloqadorlik mavjud. Chunki tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar, ularning inson miyasidagi in’ikoslari — bizning tasavvur va tushunchalarimiz o‘zaro bog‘liq va aloqador, bir-biriga ta’sirva aks ta’sir etib
17
turishi ularning doimiy ravishda harakatda, o‘zgarish va rivojlanishda bo‘lishini taqozo etadi, ularning yangilari paydo bo‘lib, eskilariyo‘q bo‘lib turadi. Narsa va hodisalarning harakati, o‘zgarish va rivojlanishlari ularning o‘zaro aloqa dorligi va bog‘lanishlari asosida sodir bo‘ladi. Bizni qurshab turgan barcha narsa va hodisalar: galaktikalardan tortib yulduzlargacha, yulduzlardan tortib Yer va Quyoshgacha, Yerning o‘zidan tortib, undagi turli tuman moddalar, o‘simliklar va hayvonot dunyosigacha,kishilik jamiyatidan tortib to inson va uning ta fakkurigacha hamma-hammasi doimo harakat, o‘zgarishva rivojlanishdadir. Bir butun borliqda sodir bo‘ladigan harakat, o‘zgarish va rivojlanish umumiy xarakterga egadir. Biz «Borliq» mavzusini o‘rgangani mizda, harakat borliqning umumiy yashash usuli,uning ajralmas xossasi ekanligi bilan tanishganedik. Kundalik hayotda «harakat» deganda, odatda, nar sa va hodisalarning oddiy o‘rin almashuvi tushinila di. Dialektikada esa harakatni chuqurroq tushinila di. Bundagi «o‘zgarish» tushunchasi hajm jihatdan «harakat» tushunchasiga kiradi. Chunki har qanday o‘zgarish harakatdir, lekin har qanday harakat o‘zgarishemasdir. O‘zgarish narsa va hodisalarning bir holat dan ikkinchi holatga, bir ko‘rinishdan boshqa ko‘ri nishga o‘tishidir. Masalan, yangi buyumning eskirishiva shular kabi. Biroq «o‘zgarish» o‘z ichiga «rivojlanishni» oladi, garchi har qanday o‘zgarish rivojlanish bo‘lmasa ham. Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|