Jizzax davlat pedagogika instituti

Metafizik  «inkor»  asosiy  e’tiborni  eskining  yo‘q  bo‘lishiga  qaratadi, 

yangining  saqlanishi  va  uni  yaratish  jarayonlarini  deyarli  e’tiborga  olmaydi.  

SHunday qilib, metafizik inkor - inkor qilish rad etish, yo‘q qilishni anglatadi. 

Dialektik  inkor  eski  sifatdan  yangi  sifatga  o‘tish  bo‘lib,  bunda  eski 

sifatning muayyan tomonlari, mazmuni va funksiyasining elementlari o‘zgargan 

ko‘rinishda  yangi  sifatga  o‘tadi.  Dialektik  inkor  –  bu  narsani  butunlay  yo‘q 

qilish  emas,  balki  eski  sifatning  ba’zi  bir  jihatlarini  saqlagan  va  o‘zgartirgan 

holda  uni  yangi  narsaga  aylantirishdir.  U  yangi  va  eski  sifat  o‘rtasida  aloqa 

mavjudligidan dalolat beradi. Dialektik inkor uch muhim jihat bilan tavsiflanadi:  

1) eskini vayron qilish, buzish; 

2) eskining elementlarini saqlash (vorisiylik); 

3) yangini yaratish, tuzish.  

Biz  inkor  kategoriyasi  metafizik  va  dialektik  talqinining  mohiyatini 

aniqladik. Endi qo‘sh inkor nimadan iborat ekanligini ko‘rib chiqamiz.  

«Inkorni-inkor» shuni qayd etadiki, rivojlanish jarayoni eski sifatni inkor 

qilishdan  boshlanadi,  uni  esa  oradan  ma’lum  vaqt  o‘tgach  yangi  sifat  inkor 

etadi. Ammo rivojlanish qanday yuz beradi? To‘g‘ri (yuksalib boruvchi) chiziq 

bo‘ylabmi  yoki  egri  chiziq  bo‘ylabmi?  Bu  masala  quruq  gap  emas,  balki  u 

muhim ahamiyatga ega. Chunki rivojlanish jarayonida eski va yangining aloqasi 

bo‘lmaganda, vorisiylik ham bo‘lmasdi, eski butunlay yo‘q bo‘lar, rivojlanishni 

grafik  ko‘rinishda  yangi  eskidan  farq  qiladigan,  eski  esa  yangida 

---

46 

 

takrorlanmaydigan to‘g‘ri (yuksalib boruvchi) chiziq sifatida tasvirlash mumkin 

bo‘lardi.  Biroq  amalda  yangida  eski  saqlanadi,  uning  elementlari  yangida 

takrorlanadi.  Ammo  bu  takrorlanish  yuqoriroq  darajada  yuz  beradi.  Eskining 

jihatlari,  elementlari  yuqoriroq  asosda  takrorlanishi  biz  muhokama  qilayotgan 

qonunning  o‘ziga  xos  xususiyati  hisoblanadi.  Bundan  qonunning  boshqa  bir 

xususiyati  kelib  chiqadi.  Hamonki  eskining  oliy  asosda  qaytarilishi  mavjud 

ekan,  rivojlanish  to‘g‘ri  chiziq  bo‘ylab  emas,  balki  spiralsimon  chiziq  bo‘ylab 

yuz  berishi,  sikldan-siklga  eskiga  yaqinlashishi  (chunki  takrorlanib  turishlik 

mavjud) va undan uzoqlashib borishi (chunki bu yangi) ayon bo‘ladi.  

Nima uchun bu takrorlanib turishlik muqarrar? 

Gap  shundaki,  inkor ziddiyat  bilan  uzviy  bog‘liq,  u  mazkur  ziddiyatning 

echilishi bilan belgilanadi. O‘ziga xos ziddiyat bilan vujudga kelgan har qanday 

yangi  narsani  olaylik.  Ziddiyatning  rivojlanish  jarayonida  narsa  o‘zining 

qarama-qarshiligiga  aylanadi.  Ammo  inkorning  mazkur  bosqichida  dastlabki 

narsada  mujassamlashgan  ziddiyat  faqat  qisman  echiladi.  Bu  to‘liqsizlik  narsa 

o‘zini  inkor  qilishda davom  etishini belgilaydi.  Birinchi  inkor o‘rniga ikkinchi 

inkor  keladi  va  ikkinchi  narsaga  qarama-qarshi  bo‘lgan  yangi,  uchinchi  narsa 

vujudga keladi, u ikkinchi narsaning inkori, ya’ni birinchi narsaning inkorining 

inkori  hisoblanadi.  Ikkinchi  inkor  bosqichida  birinchi  narsaga  xos  bo‘lgan 

ziddiyat to‘la echiladi.  

Qo‘sh inkor natijasida, dastlabki nuqtaga qaytilishi bilan rivojlanishning 

yuqoriroq  darajasiga  erishiladi,  rivojlanishning  boshlang‘ich,  lekin  boyitilgan 

shakli  tiklanadi.  Rivojlanish  chizig‘i  go‘yo  «spiral  o‘rami»  aylanasini  tashkil 

etadi,  lekin  uning  boshi  oxiri  bilan  tutashmaydi.  SHunday  qilib,  rivojlanish 

harakatning  bosqichma-bosqichligi  va  siklliligi  jihatlarini  o‘zida  birlashtiradi. 

Bu qoida ham umumiy ahamiyat kasb etadi. U atrof borliqning barcha narsalari 

va  hodisalariga  nisbatan  o‘rinli,  ya’ni  dialektika  qonuni  kuchiga  ega.  U 

quyidagicha ta’riflanadi.