Jizzax davlat pedagogika instituti
Olamni anglashda inkorni inkor qonuni Talablariga muvofiq fikr
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Olamni anglashda inkorni inkor qonuni Talablariga muvofiq fikr
yuritishning zaruriyatligi. Demak, inkorni inkor qonuniga muvofiq ob’ektiv voqelikdagi narsa va hodisalarning rivojlanishi jarayonida eskining yangi tomonidan inkor qilinishi ro‘y beradi. Biroq eskilik butunligicha inkor qilinmaydi, undagi ijo-biy tomonlar saqlanib qoladi. Rivojlanish burama shaklda, ma’lum nisbiy takrorlanishlar asosida, oddiydan murakkabga, pastdan yuqoriga qarab boradi.
Metafizik yo‘nalish inkorning ijodiy yaratuvchilik rolini tan olmaydi. Bunday farqli o‘laroq, dialektik qarash eski narsani yangi narsa inkor qilishini ta’kidlaydi. Olamda hech bir sohada o‘zining ilgarigi yashash shakllarini inkor etmaydigan rivojlanish sodir bo‘lishi mumkin emas. 51
Har bir jarayon inkor qilish jihatiga ega. Ichki ziddiyatlar tufayli taraqqiyot jarayoni ertami — kechmi eski narsaning emirilishiga va yangi narsaning vujudga kelishiga olib keladi. Vujudga kelgan bu yangi narsa eskining inkor qilinishidir. "Har bir qarama-qarshilikda bo‘lgan narsa, — deydi Forobiy, boshqa tomonidan buzdirilishi lozim bo‘ladi, birinchi esa o‘z tabiati bilan qarama-qarshi tomonidan inkor etilgan bo‘ladi. Bu esa uning aslida (substansiya-sida) mavjud bo‘lgan bo‘ladi" 1 .
narsa va hodisalarning ilgarilama harakati sodir bo‘ladi. Eskining rivojlanish jarayonida emirilishi — inkorni inkor qonunining faqat bir tomonidir. Uning boshqa tomonini eskining emirilish jarayoni bilan bir vaqtda vujudga keladigan yangi narsa qaror topadi. Bu yangi narsa eskining o‘rnini egallab, undagi ijobiy narsalarni saqlab qolgan holda yangi, yanada yuksakroq, ilg‘or holatni ifodalaydi. Shunday qilib, taraqqiyot bir-birini almashtirib turadigan bosqichlardan iborat bo‘lib, bir bosqich ikkinchi bosqich tomonidan, ikkinchisi esa uchinchisi tomonidan inkor etiladi. Eskining emirilib, yangining paydo bo‘lishi, taraqqiyot jarayonida dialektik inkorning ikki muhim va ajralmas jihatidir... Inkorni inkor qonuni quyidagi bir qator xususiyatlar bilan tavsiflanadi: birinchidan, eskining yangi tomonidan inkor etilishi — kishilarning ongi va irodasiga bog‘liq. bo‘lmagan ob’ektiv jarayondir. Inkor sub’ektiv, tashqaridan kiritilgan fikr emas, balki ob’ektiv jarayon taraqqiyotining bosqichidir. ikkinchidan, dialektik inkor tashqaridan kiritilgan kuch yoki holat emas, balki narsa va hodisaning ichki rivojlanishi natijasi, o‘zini-o‘zi inkor qilishidir. Dialektik inkor narsani butunlay yo‘q qilib yuboriladigan faoliyat bilan o‘xshash emas, u shunday inkorki, buning natijasida rivojlanish davom etishiga, yangi in- kor sodir bo‘lishiga imkon yaratiladi. uchinchidan, dialektika har bir narsa va hodisa uchun inkorning aniq turi mavjuddir deb hisoblaydi. Tasavvur va tushunchalarning har bir turi singari, buyumlar har bir turining ham o‘ziga alohida inkor turi borki, bunda taraqqiyot sodir bo‘ladi. to‘rtinchidan, dialektik inkor to‘liq inkor bo‘lmasdan balki eskini yangi bilan bog‘lab turuvchi jarayondir. Dialektik inkor yangi bilan eski o‘rtasidagi vorislikni tavsiflaydi.
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri.-T.,1993, 133-134-betlar.
52
beshinchidan, dialektik inkor taraqqiyotning oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga borishini tavsiflaydi, bir sifatdan boshqa sifatga o‘tiladi. Inkorni inkor qonuni ob’ektiv olamning va bilishning turli sohalarida ko‘plab uchraydigan keng ta’sir doirasiga ega bo‘lgan qonundir. Agar arpa erga ekilsa, u issiqlik va namlik ta’sirida ko‘karadi va undan o‘simlik paydo bo‘ladi. Endilikda arpa (don) o‘zini (o‘zi) inkor etadi. O‘simlik o‘sadi, gullaydi, changlanadi va nihoyat yangidan arpa (don) etishadi, donlar etiladi. Poyasi quriydi, ya’ni inkor etiladi. Inkorni inkorning natijasi sifatida biz bunda yana avvalgi arpa (don) ni ko‘ramiz, lekin endi bir don emas, bir necha don bo‘lganini ko‘ramiz. Inkorni inkor qonuni jamiyat ma’naviy hayotida ham namoyon bo‘ladi. Falsafada inkorni inkor qonuni birinchi bor Gegel tomonidan ta’riflangan. Uning fikricha, dastlabki bir butun fikr (tezis) bir-biriga zid bo‘lgan ijobiy va salbiy, "ha" va "yo‘q" dan iborat ikki fikrga bo‘linadi. Butunning ikkiga bo‘linishi — antitezis, inkordir. Qarama-qarshi fikrlar kurashi oxirida birikib yangi fikr (sintez, inkorni-inkor) hosil qiladi. Shunday qilib, Gegelning fikricha, sof g‘oya o‘z taraqqiyotida uch bosqichdan o‘tadi: tezis, antitezis va sintez. Gegelning ta’limotiga ko‘ra, nimaiki sof g‘oyaningrivojlanishiga mansub bo‘lsa, u moddiy borliqning hamma narsa va hodisalariga ham mansubdir. Inkorni-inkor qonuni taraqqiyotda vorislik (ilgarilab borish, an’anaviylik) va qaytariluvchanlikning (davriylik, eskiga qaytish kabi) birligini tavsiflaydi. Natijada taraqqiyot to‘g‘ri chiziqli emas, balki "burama" shaklda amalga oshadi. Taraqqiyot jarayonining ilgarilab borish xususiyati eski o‘rniga keladigan yangi doimo yangi bo‘lib qolmasdan, vaqt o‘tishi bilan u ham eskiradi va o‘z navbatida inkor qilinadi. degan ma’noni anglatadi. Buning natijasida taraqqiyot jarayoni ikkilanma inkor sifatida ko‘rinadi. Dialektik inkor taraqkiyotni ifodalaydi. Masalan, suv qizdirilganda bug‘ga aylanadi, sovitilganda esa yana suvga aylanadi. Metall qizdirilganda suyuq, sovitilganda esa qattiq holatga o‘tadi. Bu erda biz bir holatningboshqa holat tomonidan inkor etilishini ko‘ramiz. Lekin bu erda rivojlanish sodir bo‘lmaydi, balki bir hodisaning boshqa hodisa bilan almashinishi sodir bo‘ladi. Dialektik inkor yuqorida ko‘rsatilgan inkordan farqli o‘laroq shunday ziddiyatlarni hal qilishni maqsad qilib qo‘yadiki, buning natijasida taraqqiyotda yuqori bosqichgaerishiladi. Dialektik inkorning yana bir muhim xususiyatini aytib o‘tish maqsadga muvofiqdir. Ikkinchi inkor eskini emiribgina qolmay, oldingi rivojlanishdagi butun ijobiy tomonlarni umumlashtiradi, ya’ni sintez qiladi. Inkorni inkor rivojlanishning ma’lum bir davrini tugallaydi, lekin u shu bilan birga keyingi harakat uchun boshlang‘ich nuqta bo‘lib xizmat qiladi. 53
Ikkinchi inkor harakatning shart-sharoitlarini ifodalaydi. Ko‘rinib turibdiki, inkor tushunchasi davrni ham ifodalaydi. Bu davr shundan iboratki, ma’lum jarayonning tugallanish bosqichi yangi dialektik davr uchun boshlang‘ich nuqta bo‘lib qoladi va shunday holcheksiz davom etadi. Bir munosabatda sintez bo‘lgan narsa boshqa munosabatda yangi rivojlanishning boshlang‘ich nuqtasidan iborat bo‘ladi. Dialektik taraqqiyot to‘g‘ri chiziqli harakat bo‘lmay, balki asta-sekin ko‘tarilib, kengayib boradigan, bir-biri bilan umumiy vorislik yo‘li bilan bog‘langan yuksak bosqichda boshlang‘ich nuqta jihatini o‘z ichiga oladigan burama harakatdan iborat. Taraqqiyot ayrim hollarda quyiga qarab boradi. Bunga moddiy tizimlarning emirilishi, materiya harakatning murakkab shakllari oddiy shakllarga o‘tishi misol bo‘la oladi. Ammo shuni aytish kerakki, taraqqiyotning orqaga qaytishi ilgarilama harakatdan vaqtincha chetlashishdir. Ijtimoiy taraqkiyot, jamiyatning rivojlanishi hech qachon to‘xtab qolmasligi qonuniy va o‘zgartirib bo‘lmaydigan jarayondir. Rivojlanishning pastdan yuqoriga ko‘tariluvchi yo‘nalishini dialektik tushunish doiraviy harakat to‘g‘risidagi metafizik nazariya bilan hech qanday umumiylikka ega emas. Ba’zi bir olimlar dunyoda bo‘layotgan ba’zi bosqichlarning qaytarilishini oddiy eskilikka qaytish deb hisoblomoqdalar. Ularning fikricha, tabiat va jamiyat hayotining ibtidosi va intihosi butunlay mos keluvchi ma’lum davr sikl yoki aylanma bo‘yicha bo‘ladi. XVIII asrda yashagan italiyalik faylasuf J.B.Vikoning ta’kidlashicha, jamiyat o‘z taraqqiyotida uch davrni bosib o‘tadi emish, chunonchi: 1) bolalik davri. Bu davrda diniy dunyoqarash va zo‘ravonlik hukmronlik qiladi; 2) o‘smirlik davri. Bu davrda aristokratlik, ritsarlik va etuklik ravnaq topadi; 3) etuklik davri. Boshqa bir faylasuf O.Shpingler jamiyat o‘zining rivojlanishida bunyod bo‘lish (1), gullab yashnash (2), inqirozga yuz tutish (3) davrlarini boshdan kechiradi, deydi. Uning fikricha, insoniyat tarixining hozirgi bosqichi inqirozlar davridirki, shunga ko‘ra hozirgi zamon madaniyatining barcha yutuqlari butunlay yo‘q qilinishi lozim emish. Ingliz tarixchisi Toynbining ta’biricha, jamiyat tarixi qorong‘i va o‘zaro aloqada bo‘lmagan sivilizatsiyadan iborat. Har qanday sivilizatsiya bir rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tadi: bahor va yoz, kuz va qish, yoki bolalik, usmirlik, etuklik va karilik. Toynbining ko‘rsatishicha, G‘arb sivilizatsiyasi etuklik bosqichidadir va u kelajakda rivojlanish xususiyatiga ega. Amerikalik pro- fessor Rayt esa jamiyat tarixi ma’lum bir bosqichlardan, ya’ni qaxramonlik asri, 54
g‘alayonlik vaqti va tiklanish davrlarining shu taxlitda takrorlanishidan iborat, deb tasvirlab beradi. Uning fikricha, hozirgi sivilizatsiyadan keyin insoniyat faqat orqaga qaytish bilan rivojlanarmish. Taraqqiyot yuqoriga ko‘tarilish xususiyatiga ega bo‘lib, u oddiydan murakkabga, pastdan yuqoriga tomon boradi. Masalan, mikroolamda rivojlanishning ilgarilab borishi kimyoviy elementlarda atom yadrosi, atomlarning molekulalarga va keyinroq mikroskopik jismlarga aylanishida, koinotda esa uning jismlarining gaz va changsimon materidan vujudga kelishida namoyon bo‘ladi. Noorganik materiyaning organik materiyaga aylanishi, hayvonot olamidan insoniyatning ajralib chiqishi ham bunga yorqin misol bo‘la oladi. Ijtimoiy rivojlanish ham taraqqiyot sari borayapti. Eskining o‘rniga yangining kelishi uning kundan-kunga mustahkamlanishi, rivojlanishi va ularning ajralmasligi taraqqiyotning boshlanish xususiyatini belgilaydi. Yangi eskining o‘rnini egallab borishda eskidan ijobiy muhim tomonlarni o‘zida mujassamlashtirib, yuqoriroq sifat xususiyatlarga aylanadi. Eskining o‘rniga kelgan yangi dastlab imkoniyat ko‘rinishida bo‘ladi. Bu imkoni- yatning voqelikka aylanishi ma’lum shart-sharoitlardagina amalga oshadi. Ijtimoiy hayotda yangilikning g‘alabaga erishuvini ta’minlashda kishilarning faoliyati zarurdir. Inkorni inkor qonuni mustaqillik va bozor iqtisodiyoti jarayonida ro‘y berayotgan hodisalar mohiyatini ilmiy anglashda katta ahamiyat kasb etyapti. Yangi jamiyatni barpo etishga qaratilgan o‘zgarishlar hamma narsani yangidan barpo etishni bildirmaydi. Aksincha, jamiyatimiz taraqqiyoti jarayonida erishilgan ijtimoiy — iqtisodiy, madaniy, ma’naviy yutuqlarni saqlab qolish, ularni yanada boyitib rivojlantirishdan iboratdir. Bu mazkur qonunning talabidan kelib chiqadigan muhim xulosalardan biridir. "Bizning tushunishimizcha, — deydi I.A.Karimov, — qotib qolgan eski aqidalardan voz kechish — o‘z tarixiy o‘tmishimizdan voz kechish degani emas. Bu biryoqlama va tor fikrlashdan voz kechish demakdir" 1 .
tavsiflab berishga harakat qildik. Endilikda shuni eslatib o‘tish joizki, olamni anglashda mazkur qonunlarni e’tiborga olish, ularning talablariga mos ravishda fikrlash va amal qilish katta metolodolik ahamiyatga ega.
1 Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr busag’asida: xavfsizlik tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.:O’zbekiston, 1997, 151-bet.
55
Falsafiy tafakkurlash voqelikdagi narsa va hodisalarga xos bo‘lgan barcha aloqalarni, ziddiyatlarni, ularning taraqqiyot qonuniyatlarini bilish, har tomonlama tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Falsafa olamdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqadorlik va taraqqiyot qonunlari haqidagi fan bo‘libgina qolmasdan, balki tafakkurlash, fikr yuritish, dunyoni bilish haqidagi ham fandir. Shunday ekan har bir inson o‘z amaliy faoliyati va ilmiy bilish jarayonida falsafa fanining mazmun-mohiyati, uning rang-barangligi, ko‘p qirrali tomon va xususiyatlarini hisobga olib ularga ongli ravishda amal qilishlari lozim. Yüklə 1,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|