Jizzax davlat pedagogika instituti

1

 

Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. -T., 1993, 165-bet. 

 

 

---

41 

 

keladigan  barqarorlikka  ega  bo‘lib,  shu  miqdor  o‘zgarishlari  jarayonini  davom 

etishi  uchun  sharoit  yaratib  beradi.  Bu  sifat  o‘zgarishlarining  miqdor 

o‘zgarishlariga o‘tishidir. 

Miqdor  o‘zgarishlari  bilan  sifat  o‘zgarishlari  o‘zaro  chambarchas 

bog‘langan  bo‘lishiga  qaramay,  ular  ayrim  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ham  ega. 

Chunonchi: 

birinchidan,  miqdor  o‘zgarishlari  doimo  yuz  berib  turadi.  Hatto  hodisalar 

sifatining  nisbiy  barqarorligi  davrida  ham  miqdor  o‘zgarishlar  asta-sekin  yuz 

beradi. Sifat o‘zgarishlariga o‘tish faqat ma’lum bir davrda boshlanadi; 

ikkinchidan,  miqdor  o‘zgarishlari  ma’lum  vaqtgacha  predmetga  muhim 

ta’sir ko‘rsatmaydi. Suv normal atmosfera bosimida 100°S gacha suyuqlik holatini 

yo‘qotmaydi.  Sifat  o‘zgarishlari          hodisalarni  tubdan  o‘zgartirib,  uni  boshqa 

hodisaga aylantirishni taqazo qiladi; 

uchinchidan,  miqdor  o‘zgarishlari  asta-sekii  o‘tadi  va  ko‘p    hollarda 

(muayyan davrgacha) sezilmasdan o‘tadi. Sifat o‘zgarishlari esa ancha tez, ayrim 

holatda to‘satdan sodir bo‘ladi; 

to‘rtinchidan,  sifat  o‘zgarishlari  miqdor  o‘zgarishlariga  Qaraganda  tub 

o‘zgarishlar hisoblanadi. 

Metafizik  usulda  fikr  yuritadigan  faylasuflar  miqdor  o‘zgarishlar  bilan  sifat 

o‘zgarishlarini  ajratib  bir-biriga  qarama-qarshi  qo‘yadilar,  ayrimlari  esa  faqat 

miqdor o‘zgarishlarnigiga tan oladilar. 

Miqdor  va  sifat  o‘zgarishlari  jarayonini  tahlil  qilar  ekanmiz,  nazariy  hamda 

amaliy  faoliyatda  amalga  oshayotgan  o‘zgarishlar  mexanizminigina  emas,  balki 

ularning  chuqurligi  va  ahamiyatini  ham  hisobga  olish  muhimdir.  SHunga  asosan 

ro‘y  beradigan  o‘zgarishlarni  inqilobiy  va  tadrijiy  (evolyusion)  ga  ajratish 

mumkin. 

Bir  sifat  holatidan  ikkinchi  sifat  holatiga  o‘tish  sakrash  yo‘li  bilan  amalga 

oshadi. 

Sakrash  iima?  Sakrash  tabiat  va  jamiyatda  sodir  bo‘ladigan  miqdor 

o‘zgarishlarning  sifat  o‘zgarishlarga  o‘tish  jarayonini  anglatadigan  falsafiy 

tushunchadir.  Sakrash  taraqqiyotning  uzluksiz  ko‘rinishiga  qaraganda  ancha  tez 

o‘tadigan shakldir. 

Sakrash 

miqdor 

o‘zgarishlardan  sifat  o‘zgarishlarga  o‘tishda 

uzluksizlikning  uzilishini  bildiradi.  Sakrashlar  doim  asta-sekinlik  bilan  miqdor 

o‘zgarishlari  natijasida  tayyorlanadi.  Bundan  shuni  nazarda  tutish  kerakki, 

miqdor  o‘zgarishlar  narsa  va  hodisani  bir  tekisda  oddiy  ko‘paytirish  yoki 

---

42 

 

kamaytirishdan iborat emas. Miqdor o‘zgarishlar narsa va hodisalarning ijtimoiy 

tomonlarini asta-sekin o‘stirib mustahkamlashni hamda salbiy tomonlarini asta-

sekin  susaytirishni  taqozo  etadi.  Sakrash,  shuningdek,  narsa  va  hodisalar 

o‘rtasidagi ziddiyatlarning hal kilinishidir. Sakrash natijasida eski sifat bilan uning 

asosida harakat  qiladigan qarama-qarshiliklar  birligi  tugatiladi  va  yangi  sifatning 

vujudga kelishi sodir bo‘ladi.  

Nihoyat,  sakrash  —  eski  sifatning  inkor  etilishi  va  yangi  sifatning  qaror 

topishidir.  Sakrash  natijasida  eskidan  yangiga  o‘tish  amalga  oshadi.  SHunga 

ko‘ra narsa va hodisalarniig rivojlanishi ilgarilab boradi. 

Shunday qilib dialektik sakrash quyidagi jihatlarga ega: 

birinchidan,  sakrash  taraqqiyot  natijasida  amalga  oshadigan  ob’ektiv  va 

qonuniy jarayondir; 

ikkinchidan,  sakrash  tadrijiylikning  o‘zgarib,  miqdor  o‘zgarishlaridan  tub 

sifat o‘zgarishlariga o‘tishidir; 

uchinchidan,  sakrash  eski  qarama-qarshiliklar  birligini  tugatish  va  yangi 

sifatga  mos  keladigan  qarama-qarshiliklarning  vujudga  kelishi  tufayli  paydo 

bo‘ladigan ziddiyatlarni hal qilishdir; 

to‘rtinchidan,  sakrash  narsa  va  hodisalarning  rivojlanib,  ilgarilab 

borishidir. 

Hodisalarning sifat xususiyatlariga va ularning rivojlanish sharoitiga bog‘liq 

ravishda eski sifatdan yangi sifatga o‘tish turli shakllarda sodir bo‘ladi. Har  bir nar-

sa, hodisa o‘zining aniq inkor qilish usuliga, o‘z navbatida aniq sakrash shakliga 

egadir. 

Amalga  oshish  muddatiga  bog‘liq,  ravishda  asta-sekinlik  bilan 

ifodalanadigan  sakrashdan,  bir  zumda  shiddat  bilan  sodir  bo‘ladigan  sakrashni 

farqlash  kerak.  Binobarin,  kimyoviy  elementlarni  biriktirish  jarayonida  tub  sifat 

o‘zgarishlar  shiddat  bilan,  juda  tez  sodir  bo‘ladi,  ammo  hayvonlar  bilan 

o‘simliklarning  rivojlanish  jarayonida  eski  sifatdan  yangi  sifatga  o‘tish 

birmuncha  sekin  sodir  bo‘ladi.  Tez  sodir  bo‘ladigan  sakrashlar  bilan  asta-sekin 

miqdor  o‘zgarishlari  yo‘li  bilan  sodir  bo‘ladigan  sakrashlarning  bir-biridan  farq 

qilishini  hisobga  olish  kerak.  Tez  sakrash  shunday  xususiyatlarga  egaki,  u 

birinchidan, hal qiluvchi zarbaning birdan-bir ifodasi sifatida bajariladi. Bu sifatiy 

o‘tish bo‘lib, dastavval birdaniga eski tugatiladi va so‘ngra yangi bunyod etiladi. 

Ikkinchidan, u bexosdan tez sodir bo‘ladi. 

Asta-sekin miqdor o‘zgarishlari yo‘li bilan sodir bo‘ladigan sakrashlar eskini 

bir yo‘la tugatish bilan emas, balki uzoq vaqt davomida eski sifatni yangi sifatga 

aylantirish bilan tavsiflanadi. 

---

43 

 

Demak, sakrashlar turli-tuman  shakllarda amalga oshishi sodir bo‘ladi. 

Bunda narsa va hodisalarning bir holatdan ikkinchisiga o‘tish shakllarining 

turli-tumanligi  nimaga  bog‘liq?  degan  savol  kelib  chiqadi.  O‘tish  shakllarining 

turli-tumanligi, birinchidan, narsa va hodisalarning mohiyati va xususiyatlariga, 

ikkinchidan,  unga  muvofiq  keladigan  sharoitga  bog‘liqdir.  Masalan,  ijtimoiy 

hayotda sodir bo‘ladigan miqdor o‘zgarishlar tabiatdagi sakrashlardan tubdan farq 

qiladi. 

Hozirgi  sharoitda  jamiyatimizning  ijtimoiy  —  iqtisodiy,  siyosiy,  madaniy, 

ma’naviy hayotida ro‘y berayotgan jarayonlar o‘z mohiyatiga ko‘ra yangi sifatiy 

o‘zgarishlarga kiradi.  Shular natijasida davlatimiz  yuksak  bosqichga  ko‘tariladi. 

Bular  o‘z-o‘zidan  emas,  balki  keng  xalq  ommasining  ijodiy  faoliyati,  ijtimoiy-

siyosiy  faolligi  natijasida  amalga  oshiriladi.  Bu  o‘zgarishlar  inqilob  yo‘li  bilan 

emas asta-sekin tadrijiy yo‘li bilan amalga oshadi. 

"Jamiyatni  yangilashning  inqilobiy  usullariga  biz  mutlaqo  qarshimiz.  Biz 

tadrijiy  —  evolyusion  islohotlar  yo‘li  tarafdorimiz  va  bunga  qat’iy  amal  qilamiz. 

Mamlakatimizning  tarixiy  va  milliy  xususiyatlarin,  xalqimiz  tabiati-mentalitetini 

inobatga olsak, rivojlanishning mazkur yo‘li biz uchun nihoyatda maqbuldir"

1

, — 

deydi  I.A.Karimov. Ko‘rinib turibdiki, bu  qonun  jamiyatimizni  ilmiy  boshqarish 

va uning rivojlanishda katta ahamiyat kasb etadi. 

Shunday qilib, miqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni, 

rivojlanishning umumiy qonuni sifatidagi mazmuni haqida yaxlit tasavvur hosil 

qilish imkonini beradigan «sifat», «miqdor», «me’yor», «sakrash» kategoriyalari 

yordamida  muayyanlashtiriladi.  Mazkur  qonun  butun  borliqning  rivojlanishi, 

harakati va o‘zgarishi qanday, qay tarzda yuz beradi, degan savolga javob berib, 

ob’ektiv  voqelikning  har  qanday  sohasida  yangi  sifatga  o‘tishning  ichki 

mexanizmini  yoritadi.  Ko‘rib  chiqilgan  qonunlar  rivojlanish  manbai  va  uning 

mexanizmini  yoritib  bersa,  inkorni-inkor  qonuni  –  rivojlanishning  umumiy 

tendensiyasini, uning yo‘nalishini aks ettiradi.  

Taraqqiyotdagi    vorislik  va  davomlilik  inkorni  inkor  etish  yo‘li  bilan 

amalga  oshib  boradi.  Bu  muammoni  o‘rganishni  inkor  tushunchasi  nimani 

ifodala shini aniqlab olishdan boshlash lozim. 

Inkor  tushunchasi  kundalik  ongda  «yo‘q»,  so‘zi  bi  lan  qo‘shilib  ketadi, 

inkor qilmoq — «yo‘q» demakdir,biror narsani rad etmoqdir. Lekin dialektikada 

inkor kundalik ongda ishlatiladigan tushunchadan farqqiladi. Dialektikada inkor