Joqarı bilimlendiriw, pán hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovaciyaliq instituti «Tastıyıqlayman» Oqıw isleri boyınsha prorektor

Tillerdiń klassifikaciyası
Ilimpazlardıń shama etiwlerinshe, er júzinde 7000 den artıq til bar. Bul tiller tarqalıwı jáne social wazıypalarına kóre de, fonetikalıq, leksik hám grammatik qásiyetlerine kóre de óz-ara parıq etedi. Jáhán tilleriniń kóbisin milliy tiller hám xalıq tilleri quraydı, tillerdiń ayırımları bolsa qáwim tilleri, hátte urıw tilleri esaplanadı.
Milliy tiller óziniń tarqalıw aymaǵı tárepinen hám de olardan paydalanıwshı xalıqtıń muǵdarı, sanı tárepten birdey emes: ayırım tillerde kishi aymaqtaǵı az muǵdarlı xalıq soylesedi, birpara tiller bolsa kútá úlken aymaqlardaǵı kóp sanlı xalıq arasında tarqalǵan. Bunday tillerge ingliz, frantsuz, nemis, ispan, Kitay, hind, arab, orıs hám sol sıyaqlı tiller kiredi.
Jáhán tillerin klassifikaciyalaw, olardıń psixologiyasini islep shıǵıw ulıwma filologiyanıń wazıypasına kiredi.
Er júzindegi tillerdi úyreniw XVIII ásirden baslandı. XIX ásirdiń birinshi yarımında tillerdi bir-birine salıstırıwlap tekseriw keń tús aldı. Nátiyjede tillerdi tekseriwde salıstırıwiy usıl payda boldı ; bunda tillerdiń fonetikalıq, morfologiyalıq, leksik qásiyetleri bir-birine salıstırıladı. Bul usıl menen tillerdiń tek házirgi jaǵdayıǵana emes, bálki olardıń tariyxıy jaǵdayı da uyreniledi. Sol sebepli de úyreniwdiń bul jolı salıstırmalı-tariyxıy usıl dep júritiledi. Tillerdi sol jol menen úyrengen hám ózleriniń ilimiy tiykarları menen jáhánǵa belgili filologlar retinde Daniyalıq Súwretus Raskni (1787-1832), Germaniyalıq Frans Bopp (1791-1967) hám Yakob Grimmni (1785-1863), orıs alımı Aleksandr vostokovni (1781-1864) kórsetiw kerek.
Filologiyada tillerdiń qatar klassifikaciyaları ámeldegi:
1) tillerdiń geneologik klassifikaciyası ; 2) tillerdiń morfologiyalıq klassifikaciyası ;
3) tillerdiń areal (geografiyalıq ) klassifikaciyası ; 4) tillerdiń funktsional klassifikaciyası.
Tillerdiń geneologik klassifikaciyası
Geneologik klassifikaciya filologiyada tillerdi tariyxıy -salıstırıwiy usıl menen tekseriwdiń jemisi bolıp maydanǵa keldi. Bul klassifikaciyaǵa kóre, tiller bir ulıwma derekten kelip shıqqanlıǵı, materialı (sóz, odaǵı dawıslar, ózek hám qosımshalar ) tárepinen jaqınlıǵı, uqsaslıǵına tıykarlanıp gruppalarǵa ajratıladı. Bir ulıwma derekten kelip shıqqan tiller aǵayın tiller shańaraǵın quraydı.
Tiller shańaraǵı aǵayın tillerdiń júdá iri toparı esaplanadı. Filologiya tárepinen tekserip anıqlanǵan til shańaraqları tómendegilerden ibarat : 1) hind-evropa tilleri; 2) semit tiller; 3) xamit tiller; 4) dravid tilleri; 5) ugor-fın tilleri; 6 ) Kitay -tibet tilleri; 7) iberiy-kavkaz tilleri; 8) oltoy tilleri; 9 ) avstroneziya tilleri; 10 ) yapon tili; 11) koreys tili hám basqalar.
Bular óz gezeginde taǵı shaxobchalarga bólinedi.
Mısalı, eń iri tiller shańaraǵı sanalmish hind-evropa tiller shańaraǵı tómendegi tiller gruppalarına ajratıladı :
1. Hind tilleri. 2. Iran tilleri. 3. German tilleri. 4. Roman tilleri. 5. Slavyan tilleri. 6. Kelt tilleri. 7. Boltiq tilleri. 8. Grek tili.
9. Alban tili. 10. Arman tili.
1. Hind tillerine áyyemgi hind, yamasa sanskrit tili (ólik til), orta hind tili, házirgi hind tilleri (panjob tili, gujarat tili, bengal tili) kiredi.
2. Iran tillerine tájik tili, afg'on (yamasa pushtu) tili, osetin tili, kurd tili, so'g'd tili (ólik til), áyyemgi parsı tili, orta parsı (yamasa pahlaviy) tili, jańa parsı tili kiredi.
3. German tillerine got tili (ólik til), shved, Daniya, norveg, island tilleri (arqa german tilleri), ingliz, nemis, golland, flamand, friz tilleri (batıs german tilleri) kiredi.
4. Roman tillerine italyan, frantsuz, ispan, portugal, rumin, moldavan, provansal, katalan, sardiniya tilleri kiredi. Roman tilleri tariyxan lotin tilinen kelip shıqqan. Bunnan eki mıń yilcha aldın janlı til bolǵan lotin tili házir ólik tilge aynalǵan.
5. Slavyan tillerine orıs, belorus, ukrain tilleri (arqa slavyan tilleri), polyak, slovak, chex, lujik tilleri (batıs slavyan tilleri), bolgar, makedon, serb, xorvat, sloven tilleri (qubla slavyan tilleri) kiredi.
6. Kelt tillerine irland, shotland, ueylz, breton tilleri kiredi.
7. Boltiq tillerine áyyemgi prus tili (ólik til), Litva tili, latish tili, latgal tili kiredi.
Grek, alban, arman tilleri qandayda bir gruppaǵa kiritilmaydi, olardıń hár biri jalǵız -jalǵız halda alınadı.
Ózbek tili oltoy tiller shańaraǵına tiyisli bolıp, onıń turkiy tiller toparına kiredi. Oltoy tiller shańaraǵı tómendegi tiller gruppalarına bólinedi:
1. Turkiy tiller. 2. Mo'g'ul tilleri. 3. Tungus-manchjur tilleri.
Turkiy tiller oltoy tiller shańaraǵınıń kóp sanlı hám reń-barang toparı bolıp tabıladı. Turkiy tiller eki gruppaǵa ajratıladı : 1) batıs turkiy tilleri; 2) arqa turkiy tilleri.
Batıs turkiy tilleri tarmaǵı óz gezeginde taǵı tórt gruppaǵa bólinedi: a) bolgar tilleri (chuvash tili), b) o'g'uz tilleri (gagauz, turkpen, turk, Azerbaydjan tilleri), v) qipchoq tilleri (tatar, boshqird, qumiq, no'g'ay, qaraqalpaq, qazaq tilleri), g) qorluq tilleri (ózbek, uyg'ur tilleri).
Arqa turkiy tilleri tarmaǵı eki gruppaǵa bólinedi: a) uyg'ur-to'kyuy tilleri (tuva, yaqut, shor, xakas tilleri), b) qırǵıshz-qipchoq tilleri (qırǵıshz, oltoy tilleri).
Mo'g'ul tillerine mo'g'ul, buryat, qalmiq tilleri (arqa mo'g'ul tilleri toparı ), dagur, dunsyan, mengir tilleri (qubla-shıǵısiy mo'g'ul tilleri toparı ) kiredi.
Tungus-manchjur tillerine evenk, even, negidal tilleri (tungus toparı ) hám manchjur, nanay, udegey, ulch, oroch tilleri (manchjur toparı ) kiredi.
Tillerdiń morfologiyalıq klassifikaciyası
Jáhán tilleriniń morfologiyalıq klassifikaciyası salıstırǵanda keń tús alǵan, sebebi morfologiyalıq sistema tildiń eń turaqlı júzesi esaplanadı. Morfologiyalıq klassifikaciya sózdiń dúzilisindegi ózek hám qosımshalardı bir-birine keri qoyıwǵa tiykarlanadı.
Bul klassifikaciyaǵa kóre tillerdiń aǵayınlıgınan qaramastan, sózlerdiń dúzılıw túri tiykar etip alınadı.
Morfologiyalıq klassifikaciyaǵa muwapıq jáhán tilleri tórt gruppaǵa bólinedi:
1) amorf (sóz ózgertuvchi qosımshasız) tiller; 2) agglyutinativ tiller; 3) flektiv tiller ; 4) polisintetik tiller.
Amorf tillerdiń ayriqsha ózgesheligi sonda, olarda gáp quramındaǵı sózler hesh qanday sóz ózgertuvchi qosımshalarsız, tuwrıdan-tuwrı birikib, baylanisıp keledi. Bunday tillerde grammatik mánis járdemshi sózler, sóz quramı, namal pát hám intonaciya (sesler uyǵınlıǵı ) arqalı ańlatıladı. Usı qurallar sózler arasındaǵı sintaktik munasábetti ornatıw ushın xızmet etedi. Amorf tillerge Kitay, tibet, Birma, Vetnam hám Kitay -tibet shańaraǵına tiyisli bolǵan basqa tiller mısal bóle aladı.
Agglyutinativ tillerde hár bir grammatik mánis ádetde bólek affiks menen, málim bir grammatik kórsetkish menen ańlatıladı. Mısalı, mekteplerge sóz forması quramındaǵı -lar qosımshası kópshiligilik kórsetkishi,-ga affiksı barıs sepligi kórsetkishi bolıp tabıladı. Barmadilar sóz forması bar - ózek,-má - bolımsızlıq formasın jasaytuǵın affiks,-di - jaqın ótken zaman formasın jasaytuǵın affiks,-lar - III shaxs kópshiligilikti ańlatiwshı affikstan ibarat. Bunda qandayda bir affiks ózekke yamasa málim bir affiksqa qosıladı.
Agglyutinativ tillerge turkiy tiller, sonday-aq, ózbek tili, fın-ugor tilleri, dravig, indonez, hindu tilleri hám basqalar, sonıń menen birge, bólek tiller esaplanmish yapon hám koreys tilleri kiredi.
Flektiv tillerde birdan artıq grammatik mánis ádetde bir ǵana grammatik kórsetkish arqalı ańlatıladı. Mısalı, kniga sózshakli quramındaǵı -a affiksı (tamamlanmasi) úsh grammatik mánisti: 1) jinsni (jenskiy rod), 2) bas seplikti (imenitelnıy padej), 3) birlik sannı (edinstvennoe chislo) bildirip kelgen; uchu sóz forması quramındaǵı -ol affiksı da úsh grammatik mánisti: 1) anıqlıq, xabar meylin; 2) házirgi zamandi; 3) 3-shaxs birlikti kórsetiw ushın xızmet etken.
Flektiv tiller degi bunday grammatik kórsetkish, tamamlanma fleksiya dep júritiledi. Fleksiya eki qıylı boladı : sırtqı fleksiya hám ishki fleksiya.
Sırtqı fleksiya sóz aqırına qosılıp kelse, ishki fleksiya sózdiń ózeginde boladı. Fleksiyaning eki túri de sózdi grammatik tárepten ózgertiredi. Sırtqı fleksiyali tilge orıs tili mısal bóle aladı : zeml-ya, vod-a, pol-e, oblak-o, lyud-i, voln-ı sózleri aqırındaǵı unlilar, tamamlanmalar sózdiń grammatik mánisin kórsetip turadı.
Sóz ózegi ishindegi dawıstı, dawıslı dawıstı ózgertiw jolı menen grammatik mánisti ańlatıw ishki fleksiya esaplanadi. Mısalı, anglichan o'oman (hayal) sóz forması quramındaǵı a unlisi birlik sannı, o'omen (áyeller) sóz formasındaǵı e unlisi kópshiligilik sannı kórsetiwshi fleksiya bolıp tabıladı.
Flektiv tillerge hind-evropa, semit, xamit tilleri kiredi.
Polisintetik tillerdiń ózgesheligi sonnan ibarat, olarda pútkil bir gáp bir sóz jaǵdayında jazıladı. Polisintetik tillerge chukot tili kiredi.
Tildiń vertikal (tik) háreketi- dawıssızlar artikulyatsiyasinda tildiń tańlay tárep iyiliwi Tildiń gorizontal (jatıq) háreketi- fonemalar artikulyatsiyasida tildiń tómengi tisler tárepke sozılıwı yamasa keyin basıp tartılıwı.
Pikirmizdi gáp arqalı ańlatpa alamız. Gáp, ádetde sózlerden dúziledi. Gáp quramında sózler hám sol sózlerdiń óz-ara baylanısıwın támiyinleytuǵın grammatik qurallar (qosımshalar, járdemshi sózler) belgili sóylew dawısları arqalı qáliplesedi. Mısalı : Biz ullı áyyamdı mine sol shólda kútip olyapmiz (Y. Quyashharov). Bul gapni dúziwde biz, ullı, áyyam, mine, sol, shól, kútip, almaq sózleri, olardıń óz-ara baylanısıwın támiyinleytuǵın -ni (tushim keliwigi qosımshası ),-gap (zaman mánisin ańlatiwshı qosımsha ),-miz (shaxs -san qosımshası ) qosımshaları qatnasqan ; hár bir sóz hám qosımsha bolsa sóylew dawısları jardeminde (mısalı, biz - b, i, z; ullı - ol, l, ol, ǵ; -ni - n, i; -de - d, a sıyaqlı ) qáliplesti.
Usıdan ayqın boladı, sóylew dawısları sóz hám gáplerdi dúziwde materiallıq baza esaplanadı, sebebi insan tili dawıs tili bolıp tabıladı.
Fonetikalıqa filologiyanıń bir bólimi bolıp, ol jaǵdayda sóylew dawısları, olardıń payda bolıwı, túrleri, ózgeriwi, pát, buwın, sesler uyǵınlıǵı sıyaqlılar uyreniledi. Fonetikalıqa grekshe phone sózinen alınǵan bolıp leksikalogik mánisi dawıs bolıp esaplanadı.
Fonologiya sózi awdarma etilgende “dawıs haqqındaǵı táliymat” degen mánisti ańlatadı (phone - dawıs, logos - táliymat ). Bul bólimde dawıslardıń sóz hám morfemalar mánislerin parıqlaw daǵı roli bayanlainadi. Eger fonetikalıqa bóliminde dawıslardıń fiziologikalıq-akustikalıq qásiyetleri tekserilse, fonologiyada, túbir kerek bolsa, dawıstıń social mánisi uyreniledi.