Jo‘rayev 0 ‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri) uchinchi kitob «sharq» nashriy ot-matb aa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati toshkent 2011

«Endilikda inson, uning hayoti, erki, sha’ni, qadr-qimmati
va boshqa ajralmas huquq hamda erkinliklari muqaddas sa-
nalib, ular davlat tomonidan kafolatlanadi», 
- deb ta’kidladi 
Respublika Prezidenti I. Karimov Konstitutsiyaning bir yilligiga 
bag‘ishlangan tantanali majlisda.
Konstitutsiyaga asos qilib olingan prinsiplar o‘z mohiyatiga 
ko‘ra huquqiy davlatning eng asosiy talablarini aks ettiradi. To‘g ‘ri, 
bunday prinsiplaming ayrimlari - «suverenitet», «xalq hokimiya- 
ti», «ijtimoiy adolat», «qonuniylik» aw algi sovet konstitutsiyalarida 
ham uchraydi. Biroq, yangi 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasida bu prin­
siplar tub, asl ma’no kasb etgan.
Davlat suvereniteti prinsipi - respublikada davlat hokimiyati- 
ni tashkil etishning muhim prinsipidir. Hokimiyat suverenitetining 
mazmuni shundaki, bunda hokimiyat bir tomondan mamlakat ichida 
ustunlik va mustaqillikka ega bo‘Isa, ikkinchi tomondan tashqi siyo- 
sat, boshqa davlatlar bilan o‘zaro munosabatda o‘zi erkin, mustaqil 
ish ko‘radi.
Davlat suverenitetining ichki jihatlari mazmuni Konstitutsiya­
ning I bobida juda aniq ochib berilgan. Chunonchi, « 0 ‘zbekiston 
suveren demokratik respublika» ekanligi bayon etilgan, demakki, 
qonun bilan mustahkamlab berilgan. Davlat o‘z hududi va milliy 
boyliklariga nisbatan eng oliy huquqqa egadir. « 0 ‘zbekistonning 
davlat chegarasi va hududi daxlsiz va bo‘linmasdir», (3-modda). 
0 ‘zbekiston Respublikasi mustaqil ravishda o‘zining milliy davlat 
va m a’muriy-hududiy tuzilishini, hokimiyatni va boshqaruv organla- 
rining tizimini belgilaydi, ichki va tashqi siyosatini amalga oshiradi, 
respublika Konstitutsiyasi o‘z hududida ustunlikka ega bo‘lgan qo- 
nunlar qabul qiladi.
Davlat suverenitetining beistisno barcha ijtimoiy hokimiyat va- 
kolatlari faqat konstitutsiyaga binoan tuzilib, amalda bo‘lgan dav­
lat institutlaridagiga to‘la va so'zsiz jamlanishini taqozo qiladi. Ana 
shu nuqtayi nazardan 10-modda mantiqan juda katta ahamiyatga 
ega. « 0 ‘zbekiston xalqi nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy 
Majlisi va Parlamenti ish olib borishi mumkin». 0 ‘zbekiston Res- 
publikasida davlat hokimiyati faqatgina 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasi va qonunlarida berilgan vakolat idoralarda amalga 
oshirishi ham nazarda tutilgan. Konstitutsiyada nazarda tutilmagan 
tartibda davlat hokimiyatini to‘xtatib qo‘yish yoki tugatisBf hoki- 
miyatning yangi tizimlarini yaratish Konstitutsiyaga xilof hisobla- 
nadi va qonunga binoan javobgarlikka tortish uchun asos boiadi» 
(7-modda).
85

---

Xalqaro doirada 0 ‘zbekiston Respublikasining ustunligi va 
mustahkamligi uning davlatlararo muloqotlaming to‘laqonli va teng 
huquqli subyekti sifatidagi maqomiga asoslanadi. Konstitutsiyada 
0 ‘zbekiston davlatining alomatlari qayd etilgan bo‘lib, ular davla- 
timiz xalqaro munosabatlarining teng huquqli subyekti ekanligini 
ta’minlaydi.
Ushbu Konstitutsiyada xalq azaldan orzu qilgan, o ‘z taqdirini 
o ‘zi belgilashi qoidasi mukammal tarzda o‘rin oigan. Shu bois yangi 
Konstitutsiya xalq hokimiyati prinsipiga asoslanadi va uni mustah- 
kamlaydi. Xalq hokimiyati degan ibora butun hokimiyat amalda va 
yuridik jihatdan xalqniki ekanligini anglatadi. Xalq hokimiyati o ‘z 
vazifalarini ham bevosita, ham o ‘zi saylagan davlat organlari orqali 
amalga oshiradi. Konstitutsiyaning 7-moddasiga muvofiq xalq davlat 
hokimiyatining birdan bir manbayidir». U xalq manfaatlarini ko‘zlab 
amalga oshiriladi.
Asosiy Qonunda xalq hokimiyatining real omillari ko‘rsatib be- 
rilgan. Xalq saylov yo‘li bilan vakillik hokimiyati organlarini tuzadi, 
mamlakat Prezidentini saylaydi, umumxalq muhokamasi va referen- 
dumi orqali jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda, qarorlar (qo- 
nunlar) qabul qilinishida ishtirok etadi (9-modda). Shu tarzda xalq- 
ning suveren xohish-irodasi, uning o‘z davlat hokimiyatini ro‘yobga 
chiqarish usullari konstitutsiyaviy yo‘l bilan mustahkamlanadi. Yana 
shuni ham alohida ta’kidlash joizki demokratizm - yangi Konsti­
tutsiyaning asosiy prinsipi hisoblanadi. Chunki, xalqning turmush 
tajribasiga, respublika aholisining milliy va madaniy an’analariga, 
barcha ijtimoiy guruhlar va qatlamlaming manfaatlariga mos keladi- 
gan haqiqiy demokratiya prinsiplarini qaror toptirish yangi demok- 
ratik, adolatli jamiyat qurishda o‘ta muhim siyosiy ahamiyatga ega 
bo‘lgan vazifadir.
Shu bois ham Konstitutsiyaning muqaddimasida xalqning de­
mokratiya g ‘oyalariga, inson huquqlari va ijtimoiy adolatga sado- 
qatli ekanligi rasman e’lon qilingan. « 0 ‘zbekiston Respublikasida 
demokratiya umuminsoniy prinsiplarga 
asoslanadi, ularga ko‘ra 
inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa 
daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi», - deb bayon etil­
gan. 13-moddada «Konstitutsiyada davlat xalqning irodasini ifo- 
da etishi, uning manfaatlari yo‘lida xizmat qilishi ta’kidlangan. 
Umumxalq muhokamasi va umumxalq ovoz berishi (referendum) 
tartibotlari demokratik vositalar hisoblanadi. Xalq qonun chiqa- 
ruvchi organni shakllantirishda va respublika Prezidenti saylovida 
bevosita qatnashadi».
86

---

Shuningdek, Yangi Konstitutsiyada 0 ‘zbekiston Respublikasi 
davlat hokimiyati oliy organlarining tuzilishi, hokimiyatlar taqsim- 
lanishi prinsipi ham asoslab berilgan. Ya’ni Qonunda qonun chi- 
qaruvchi hokimiyat, ijro etuvchi hokimiyat va sud hokimiyatining 
o‘zaro hamjihatligi va mustaqil ravishda amal qilishining o‘ta maq- 
bul mexanizmlari mustahkamlab berilgan. Hokimiyatning uchta 
tarmog‘i o‘rtasida muvozanat saqlashning oqilona tizimi yaratilgan. 
Chunonchi, qonun chiqaruvchi hokimiyat Oliy Majlis tomonidan, 
ijroiya hokimiyati esa 0 ‘zbekiston Repsublikasi Prezidenti va uning 
rahbarligi ostida Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. 
Sud hokimiyati - Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud va Oliy xo‘jalik 
sudi tomonidan amalga oshirilib, ular birgalikda respublikaning 
yagona tizimini tashkil etadi. Oliy Majlis tarkibida uning normal 
faoliyatini tartibga soladigan, hal etib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz 
berganda, yoxud u bir necha marta Konstitutsiyaga zid qarorlar qa- 
bul qilsa, Prezident Konstitutsiyaviy sud bilan kelishgan holda qa- 
bul qilgan o ‘z qarori bilan Oliy Majlisni tarqatib yuborishi mumkin 
(95-modda). Konstitutsion sud respublika qonunlari va Prezident- 
ning Farmonlari Konstitutsiyaga qanchalik mos kelishini aniqlaydi. 
Uning Konstitutsiyada o‘ziga berilgan vakolatlari doirasida qabul 
qilingan qarorlari uzil-kesil hisoblanadi va bu qarorlaming ustidan 
shikoyat qilinishi mumkin emas.
Konstitutsiyada kuchli va layoqatli ijroiya hokimiyati rivojlanti- 
rilgan. Bir tizimdan boshqa tizimga o ‘tish davrida kuchli ijroiya ho­
kimiyati zarurdir. Uni mustahkamlash qonun chiqaruvchi hokimiyat 
mavqeyini pasaytirish hisobiga yuz berishi kerak emas. Prezidentga 
aw al berilgan vakolatlami aniqlash va to‘ldirish ijroiya va qonun 
chiqaruvchi hokimiyat o‘rtasidagi muvozanatga rioya qilingan.
Chunonchi, Konstitutsiyaning 89-moddasiga muvofiq Prezident 
0 ‘zbekiston Respublikasida davlat boshlig‘i va ijro hokimiyatining 
boshlig‘idir. U ayni bir vaqtda Vazirlar Mahkamasining ham Raisi 
hisoblanadi. Prezident vakolatlari to‘g‘risidagi modda uning huquq- 
larini sanab o ‘tishda emas, balki uning zimmasiga yuksak mas’uliyat 
yuklashdan boshlanadi. Xususan, Prezident fuqarolaming huquqlari 
va erkinliklari, Konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishining kafi- 
lidir. 0 ‘zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hu- 
quqiy yaxlitligini muhofaza etish yuzasidan zarur chora-tadbirlar 
ko‘radi (93-moddaning 1-; 2-qismlari).
Prezident mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarc^ res­
publika nomidan ish ko‘radi, muzokaralar olib boradi. Respublika­
ning shartnoma va bitimlarini imzolaydi, respublika. tomonidan tu-
87

---

zilgan shartnomalarga, bitimlarga va uning majburiyatlariga rioya 
etilishini ta’minlaydi. Prezident davlat boshlig‘i sifatida hokimiyat 
va davlat boshqaruvi oliy organlarining hamjihatligini ta’minlaydi. 
U ijroiya hokimiyati devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi, vazir- 
liklami, davlat qo‘mitalarini hamda davlat boshqaruvining boshqa 
organlarini tuzadi va tugatadi, shu masalalarga doir farmonlami Oliy 
Majlis tasdig‘iga kiritadi. Bosh Vazir, uning birinchi o’rinbosari va 
o’rinbosarlarini, Vazirlar Mahkamasi a’zolarini lavozimiga tayinlay- 
di va ulami lavozimidan ozod qiladi, keyinchalik bu masalalami 
Oliy Majlis tasdig’iga kiritadi (93-moddaning 8-; 9-bandlari).
Prokurorlik nazorati ijroiya hokimiyati strukturasiga kiritildi. 
Shu vaqtga qadar prokurorlik nazorati go‘yoki «To‘rtinchi hokimi­
yat» bo‘lib kelar edi. Endi 0 ‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori 
va uning o'rinbosarlari Prezident Farmoni bilan lavozimiga tayinla- 
nadi va lavozimidan ozod qilinadi, bu masala Oliy Majlis tasdig’iga 
kiritiladi. 0 ‘zbekiston Respublikasining Bosh prokurori va unga 
bo‘ysunuvchi prokurorlar respublika hududida qonunlaming aniq 
va bir xilda bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradilar (118- 
modda).
Prezidentning viloyat, tuman, shahar va xo’jalik sudlari sud- 
yalarini lavozimiga tayinlash va lavozimidan ozod etishga doir va- 
kolatlarini o ‘ziga xos rag‘batlantiruvchi omil, deb qarash mumkin. 
Bu esa ularga odil sudlovni, hukm chiqarish va hal qiluvchi qaror- 
lar qabul qilishni davlat nomidan amalga oshirish imkonini beradi. 
Eng muhimi shundaki, sudyalar ishini ko’rishdagi mustaqilligi va 
erkinligi Prezident nufuzi bilan mustahkamlanadi. Shu bilan birga 
tasdiqlash kerakki, na Prezident, na davlat boshqaruvining bosh­
qa organlari sudlaming harakatdagi faoliyatlariga aralashmaydi. 
« 0 ‘zbekistonning sud hokimiyati, - deyiladi 106-moddada, - qonun 
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, 
boshqa jamoat birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi».
Prezident mamlakat Qurolli Kuchlaming Oliy Bosh qo‘mondoni 
hisoblanadi. Basharti, mamlakatga hujum qilingan taqdirda urush 
holati e’lon qilib, bu qarorini uch kecha-kunduz ichida Oliy Majlis 
tasdig‘iga kiritadi.
0 ‘zbekiston Respublikasi faol tashqi siyosat o‘tkazish tarafdo- 
ri ekanligini bayon etilishi Konstitutsiyaning butunlay yangi prin- 
siplaridan biridir. Bunda Respublikaning o‘z milliy davlat manfaat- 
larining ustuvor ekanligini belgilovchi omildir. 0 ‘zbekiston tashqi 
siyosat sohasida xalqaro munosabatlaming to‘la huquqli subyekti 
sifatida Konstitutsiyada belgilab berilgan davlatlaming suveren teng-
88

---

ligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralar- 
ning daxlsizligi, nizolami tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa davlatlar- 
ning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning 
umum e’tirof etilgan boshqa qoidalariga va normalariga asoslanadi 
(17-modda).
Konstitutsiyaning maxsus bobi (XXI-bob) joylardagi davlat ho- 
kimiyati organlariga bag‘ishlangan. Bu bobda o‘zini o‘zi boshqa- 
rish prinsiplarini mustahkamlash bilan bir qatorda mahalliy hoki- 
miyatning boshlig‘i bo‘lgan hokim tartiboti joriy etiladi. Tegishli 
huquqlardagi mahalliy vakillik hokimiyati - xalq Kengashlariga, 
shuningdek, ijroiya hokimiyatiga viloyat, turnan, shahar hokimlari 
boshchilik qiladilar.
Viloyat hokimlari va Toshkent shahrining hokimi Prezident to- 
monidan lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan ozod etiladi hamda 
tegishli xalq deputatlari Kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Turnan, 
shahar va shaharlardagi tumanlar hokimlari tegishli yuqori turuvchi 
hokimlar tomonidan lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan ozod qi- 
linadi hamda xalq deputatlari turnan va shahar Kengashlari tomoni­
dan tasdiqlanadi (102-modda).
Hokim o‘z vakolatlarini yakka boshchilik asosida amalga 
oshiradi va o ‘zi rahbarlik qilayotgan idoralaming qarorlari va fa- 
oliyati uchun shaxsan javobgar boTadi. Shaharchalar, qishloqlar 
va ovullarda mahaMiy hokimiyat o‘z-o4zini boshqarish jamoat or- 
ganlari shaklida amalga oshiriladi. Fuqarolarning yig‘inlari bunday 
o'zini o‘zi boshqarishning organlari hisoblanadi. Fuqarolar ikki 
yarim yil muddatga rais (oqsoqol) va uning maslahatchilarini say- 
laydilar. 0 ‘zini-o‘zi boshqarishning bunday shakli shahardagi ma- 
hallalar, shaharchalar, qishloqlar va ovullarda ham amalga oshiri­
ladi (105-modda).
Bizning Konstitutsiyamizda birinchi marta 0 ‘zbekiston Respub- 
likasidagi sud hokimiyatiga doir maxsus bob paydo bo'ldi. Qonuniy 
va huquqiy tartibotni ta’minlash manfaatlariga ‘asoslanib, Konsti- 
tutsiyada prokuratura idoralárining maqomi va tashkiliy asoslariga 
alohida e’tibor berilgan. Prokuraturaning yagona markazlashgan ti- 
zimi respublika Bosh prokurori tomonidan boshqariladi (119-120- 
moddalar).
0 ‘zbekiston Respublikasining moliya va kreditlari, mudofaa va 
xavfsizligi to‘g‘risidagi qoidalaming birinchi marta aks ettirilganligi 
Konstitutsiyada bizga tamoyilga aylanmagan butunlay yangi WJÜisa- 
dir.
89

---