Jo‘rayev 0 ‘zbekiston tarixi (Milliy istiqlol davri) uchinchi kitob «sharq» nashriy ot-matb aa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati toshkent 2011

Birinchidan, 
yangi jamiyatga o‘tishda boshqaruv tizimida jid- 
diy buzilishlarga yo‘l qo‘ymasdan, MDHga a ’zo ayrim mamlakat- 
larda 
bo‘lganidek, iqtisodiyotni boshqarishning real dastaklarini 
qoidan chiqarib yubormaslik kerak edi. Chunki yangi tuzilayotgan 
idoralar tajribaga va bozor sharoitlarida o'zini o'zi boshqarish mexa- 
nizmiga ega edi.
Ikklnchidan, 
o‘tish davrida yetuk bozor munosabatlari va me- 
xanizmlari ham uzil-kesil shakllanmagan edi. Shuning uchun bozor 
munosabatlari tarkib topgan va bu yo‘nalishda endigina qadamlar 
tashlayotgan mamlakatlardagi boshqaruvni tashkil etishning turli ti- 
zimlari o ‘rganildi. Shu asnoda butun xalq xo‘jaligini, tarmoqlar va 
hududlami boshqarishning eng maqbul va hozirgi sharoitlarga mos 
tuzilmalari topildi. Buning mohiyati ishlab chiqarishning markaz- 
lashtirilgan tartibda rejalashtirish va tashkil etishdan moliyani, mod- 
diy xomashyo boyliklarini davlat tomonidan boshqarish tizimidan 
voz kechishni bildirar edi.
Yana shuni aytish kerakki, 0 ‘zbekistondagi boshqaruvni izchil, 
bosqichma-bosqich tashkil etish modeli keng jamoatchilik tomoni­
dan ma’qul deb hisoblandi.
1991-yil 6-sentabrida respublika mustaqilligi hamda hududiy 
yaxlitligini himoya qilish maqsadida Mudofaa ishlari vazirligi tuzil- 
di. Shu maqsadlami ko‘zlab uning tarkibida 1992-yil yanvar oyida 
0 ‘zbekiston Respublikasi milliy gvardiyasi brigadasini ham barpo 
etish lozim topildi. 1992-yil iyulidan u Mudofaa vazirligiga aylanti- 
rildi.
Mudofaa tizimidagi bunday o‘zgartirishlaming sababi nimada?
Buni shunday izohlash mumkin: mamlakat mustaqilliginmg 
dastlabki (Farmon oltinchi kundayoq e ’lon qilindi) kunlaridanoq
122

---

uning mudofaasini ta’minlashga kirishish, SSSRning jazavasi tut- 
gan, o'zining so‘nggi nafasini olayotgan bir paytida uning dunyoni 
zir titratgan qurolli kuchlari tarkibidan asta-sekinlik bilan shovqin 
ko‘tarmasdan chiqib olish uchun aw al Mudofaa ishlari vazirligi- 
ni tashkil etish zarur edi. Chunki, Mudofaa vazirligi iborasida aniq 
maqsad va qat’iy harakat mazmuni bor. Shuning uchun dastlab 
shunchaki mudofaa ishlari bilan shug‘ullanuvchi mahkama tuzilga- 
nini ma’lum qilish, so‘ng esa haqiqiy maqsadga bexavotir intilish 
kerak edi.
Mudofaa ishlari vazirligi tashkil etilganidan so‘ng milliy gvar- 
diya brigadasi tuzildi. Bu strategik maqsadga erishish yoiidagi tak- 
tika edi. Bir hovuchgina sanoqli askarlar brigadasini tuzishdan hech 
kim shubhaga bormas va unga monelik qilmas edi. Milliy gvardiya, 
aytish mumkinki, har tomonlama qurollangan, huquqiy, siyosiy va 
ma’naviy jihatdan mustahkamlangan milliy armiyaning debochasi- 
dir.
Ana shunday murakkab, ziddiyatli va tahlikali bir sharoitda 
0 ‘zbekiston Mudofaa vazirligi va uning qurolli kuchlari tizimi vu- 
judga keldi.
0 ‘zbekistonda Adliya idoralarining mavqeyi va mas’uliyatini 
oshirish, aholiga huquqiy xizmatni yaxshilash, fuqarolaming kons- 
titutsiyaviy huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni 
kuchaytirish maqsadida Adliya vazirligi faoliyatini takomillashti- 
rish tadbirlari belgilandi. Vazirlik mamlakatda huquqqa doir siyo- 
satni o ‘tkazishda davlat idoralarining faoliyatini muvofiqlashtiradi, 
boshqa markaziy idoralar bilan birgalikda 0 ‘zbekiston Respublikasi 
hamda uning fuqarolari huquqlari va qonuniy manfaatlarining himo­
ya qilinishini ta ’minlaydi.
0 ‘zbekiston iqtisodiyoti rivoji bilan shug‘ullanuvchi davlat 
idoralari tizimida tubdan o‘zgarishlar qilindi. Mamlakatda 1990-yil 
dekabrida Davlat reja qo'mitasi Iqtisod komissiyasiga aylantirildi. 
1992-yilda shu komissiya negizida Vazirlar Mahkamasi huzurida res- 
publikaning Taraqqiyot istiqbolini belgilash qo‘mitasi tashkil etildi, 
uning aw algi vazifalari yanada kengaytirildi. 1992-yil 5-avgustida 
esa ushbu qo‘mita va statistika davlat qo‘mitasi negizida Vazirlar 
Mahkamasining Istiqbolni belgilash va statistika davlat qo‘mitasi va 
joylarda uning tegishli idoralari barpo etildi. Qo‘mita vazifalariga 
0 ‘zbekistonni taraqqiy ettirishning ustuvor yo‘nalishlari va tashqi 
iqtisodiy aloqalar strategiyasini ishlab chiqish, aholi moddiy ftro - 
vonligini oshirish va uni ijtimoiy muhofaza etish, yagona statistika 
siyosatini o‘tkazish kabilar kiritildi.
123

---

1997-yildan ushbu Qo‘mita Makroiqtisodiyot vazirligiga ay- 
lantirildi. 0 ‘zbekistonda moliya idoralarini boshqarish tashkiliy 
tuzilmasini va narx belgilash tizimini takomillashtirish tadbirlari 
belgilandi. Shu boisdan narxlarga do ir davlat siyosatini o ‘tkazish 
vazifalari Moliya vazirligiga topshirilib, u Davlat narxlar qo‘mitasi 
bilan birlashtirildi.
Xalq xo‘jaligini xomashyo, yoqilg‘i va boshqa moddiy-texnika 
resurslari bilan ta’minlashga ham jiddiy e ’tibor berildi. Bu sohaga 
rahbarlik qiluvchi idoralar takomillashtirildi. 1991-yil fevralida xalq 
xo‘jaligining mineral-xomashyo zaxiralariga bo‘lgan ehtiyojlarini 
ta’minlash maqsadida geologiya sohasidagi ilmiy-tadqiqot, ishlab 
chiqarish va boshqaruv idoralari negizida 0 ‘zbekiston SSR Davlat 
geologiya va meniralogiya qo‘mitasi tashkil etilib, uning vakolatlari 
belgilandi.
1992-yil may oyida neft va gaz konlarini har tomonlama va 
samarali o ‘zlashtirish, xalq xo‘jaligi va aholini gaz, gaz konden- 
sati, neft hamda ulami qayta ishlash mahsulotlari bilan barqaror 
ta’minlash, neft va gaz sanoatini boshqarish tuzilmasini takomillash­
tirish maqsadida shu sohada mavjud bo’lgan ishlab chiqarish bir- 
lashmalari asosida 0 ‘zbekiston neft va gaz sanoati davlat konsemi -
« 0 ‘zbekneftgaz» tashkil etildi va uning vazifalari tayin etildi.
Konsemlar xalq xo’jaligiga davlat rahbarligi tizimidagi yangi 
shakl edi. U sanoat sohasida hundan ilgari ham barpo etilgan edi. Bu 
0 ‘zbekistonning o ‘z mustaqilligiga erishishi, ittifoq tobeligidagi sa­
noat tarmoqlarining ham respublikaga berilishi, bozor iqtisodiyotiga 
o‘tilishi, ma’muriy buyruqbozlik usulining cheklana borishi bilan 
bog'liq bo‘ldi. Masalan, 1990-yil oktabrida 0 ‘zbekiston SSR Vazir- 
lar Kengashi sanoat tarmoqlari bo‘yicha o‘zbek davlat konsemlari- 
ni tuzish to‘g ‘risida qaror qabul qildi. Qarorga binoan, 0 ‘zbekiston 
Davlat kimyo sanoati, metallurgiya sanoati, mashinasozlik, qishloq 
xo‘jaligi va avtomobil mashinasozligi, radio elektronika (elektro- 
texnika va asbobsozlik bilan birga), paxta tozalash sanoati ilmiy- 
texnikaviy ta’minlash konsemlari tuzildi.
Prezidentning 1992-yil 27-oktabrdagi Farmoni bilan ijara kol- 
lektiv, hissadorlik tashkilotlarini hamda mulkchilikning bosh­
qa shakllariga asoslangan montaj, ixtisoslashtirilgan qurilish, 
sozlash, ilmiy-tadqiqot va loyiha tashkilotlarini sanoat va naq- 
liyot korxonalarini ixtiyoriy paychilik asosida birlashtiruvchi 
« 0 ‘zmontajmaxsusqurilish» ishlami xo‘jalik assotsiatsiyasi tashkil 
etilib, shunday vazirlik esa tugatildi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Don mahsulotlari vazirligi negizida
124

---

Don mahsulotlari (« 0 ‘zdonmahsulot») davlat konsemi tashkil etilib, 
uning zimmasiga xalq xo‘jaligini va aholini ovqatbop don, un va 
non, qandolat mahsulotlari, omixta yem bilan ta’minlash, nonvoy- 
xona, makaron tegirmonyorma va omixta yem sanoati korxonalari 
faoliyatini muvofiqlashtiruvchi vazifalari yuklandi.
Bozor munosabatlarini joriy etish jarayonida 0 ‘zbekistonda 
dehqonchilik sanoat kompleksi boshqaruv tuzilmasini takomillashti- 
rish, respublika o‘rmon xo‘jaligi boshqaruv ishini yaxshilash, milliy 
aviakompaniyani tashkil qilish to‘g‘risida ham Farmonlar qabul qi- 
linib, ularda sanoat, qishloq xo‘jaligi va naqliyotga davlat rahbarli- 
gining navbatdagi muammolari hal etib berildi. Masalan, Prezident- 
ning 1990-yil 8-dekabrida imzolagan Farmonida shunday deyiladi: 
«Dehqonchilik-sanoat kompleksida davlat va xo‘jalik boshqaruv 
vazifalarini farqlab qo‘yishga oid aniq tadbirlami amalga oshirish, 
jamoa xo‘jaliklari, davlat xo‘jaliklari va boshqa qishloq xo‘jaligi 
korxonalarining iqtisodiy mustaqilligini rivojlantirish, bozor muno­
sabatlarini joriy etish uchun shart-sharoit yaratish maqsadida qaror 
qilaman:
0 ‘zbekiston SSR qishloq xo‘jaligi davlat kooperativ qo‘mitasi 
kengashi va hay’atining 0 ‘zbekiston SSR qishloq xo‘jaligi davlat 
kooperativ qo‘mitasini 0 ‘zbekiston SSR qishloq xo‘jaligi jumhuri- 
yat vazirligiga aylantirish to‘g‘risidagi taklifi qabul qilinsin». Shu- 
ningdek, Paxtani qayta ishlash va paxta mahsulotini sotish davlat 
hissadorlik assotsiatsiyasi ham tashkil etildi.
Xalq xo‘jaligini rivojlantirishda fan va texnikaning ahamiya- 
ti katta. Shu sababdan ulami ravnaq toptirish, erishilgan natijalami 
amaliyotga tatbiq etish sohasidagi ishlarga ham jiddiy e ’tibor berildi. 
Maxsus Farmonlar bilan 0 ‘zbekiston Respublikasi Fan va texnika 
davlat qo‘mitasi, Vazirlar Mahkamasi huzurida esa Oliy Attestatsiya 
Komissiyasi (OAK) tashkil qilindi. Mamlakat Fanlar akademiyasiga 
o ‘zini o ‘zi boshqaruvchi mustaqil tashkilot sifatida maqom berildi.
Iqtisodiy hayotda bozor munosabatlariga o‘tish aholining ijti- 
moiy himoyalanishini, davlat mustaqilligiga erishish esa milliy va 
madaniy qadriyatlar ahamiyatini oshirishni talab etadi. Shunday 
sharoitda ijtimoiy-madaniy qurilish sohasida davlat rahbarligini ta- 
komillashtirish ham jiddiy ahamiyatga ega. Chunonchi, 1992-yil 
5-mayda aholiga savdo xizmatini tubdan yaxshilash, iste’mol bozori- 
ni kengaytirish maqsadida respublika savdo vazirligi « 0 ‘zbeksavdo» 
0 ‘zbekiston davlat hissadorlik uyushmasiga aylantirildi.
Aholiga maishiy xizmat ko‘rsatishni va bu sohani boshqarishni 
yaxshilash dolzarb masaladir. Ana shu maqsadlami nazarda tutib,
125

---

0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi aholiga 
maishiy xizmat ko‘rsatish davlat kooperativ markazi va uning joy- 
lardagi idoralari o‘miga maishiy xizmat korxonalari va tashkilotla- 
ri 0 ‘zbekiston Respublikasi va hududiy uyushmalari tashkil etildi, 
ulaming vazifalari aniq belgilab qo‘yildi.
Ommaviy axborot vositalari va targ‘ibot-tashviqot ishlarini ta- 
komillashtirish maqsadida 0 ‘zbekiston Respublikasi televideniye 
va radio eshittirishlari davlat qo‘mitasi 1992-yil yanvar oyidan 
0 ‘zbekiston davlat teleradio eshittirishlar kompaniyasiga aylantiril- 
di. Madaniyat va san’atni rivojlantirish hamda ulaming ma’naviy va 
axloqiy tarbiyadagi mavqeini oshirish maqsadida 1992-yil mart oyi- 
da qabul etilgan Farmon bilan 0 ‘zbekiston Respublikasi Madaniyat 
vazirligining tashkiliy tuzilmasini yanada takomillashtirish va uning 
faoliyatini yaxshilash tadbirlari belgilandi. Shu vazirlik negizida 
0 ‘zbekiston Respublikasi Madaniyat ishlari vazirligi va 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Davlat kino kompaniyasi tashkil qilindi. Xususan, Ma­
daniyat ishlari vazirligi, milliy madaniyat sohasida davlat siyosatini 
amalda ro‘yobga chiqarish, xalq boy an’analarini tiklash va ulami 
yanada takomillashtirish, mamlakat ijodiy uyushmalari bilan uzviy 
hamkorlikni mustahkamlash, xalqaro madaniy aloqalami kengayti- 
rish kabi vazifalami bajaradigan bo‘ldi.
Respublikaning tashqi faoliyati masalalari bo‘yicha shug‘ulla- 
nadigan idoralari tizimi ham takomillashtirildi. Jumladan, 1991-yil 
7-sentabrida 0 ‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat mil­
liy banki tashkil qilindi.
1992-yil 21-fevralida Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi tuzil- 
di, o ‘sha yili 10 avgustda esa 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat boj- 
xona qo‘mitasi barpo etildi, shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyatni 
rag‘batlantirish, xorijiy sarmoyalami jalb etish va himoya qilish cho- 
ralari belgilandi. 0 ‘zbekiston hududida sayohat sohasidagi yagona 
siyosatni ishlab chiqib, amalga oshirishni ta’minlaydigan muvofiq- 
lashtiruvchi bosh idora sifatida « 0 ‘zbekturizm» milliy kompaniyasi 
ham barpo etildi.
1992-yil oxiri va 1993-yil boshida ham bir necha markaziy 
boshqaruv idoralari tashkil etildi. Ular qatoriga 0 ‘zbekiston sanoat 
va xo‘jalik qurilishi davlat korporatsiyasi, 0 ‘zbekiston avtomobil 
naqliyoti davlat hissadorlik korporatsiyasi, 0 ‘zbekiston avtomobil 
yoTlari qurish va foydalanish davlat hissadorlik konsemi kabilar ki- 
radi.
Markaziy boshqaruv idoralari tizimining takomillashuvi va 
ayrimlarining yangidan tashkil etilishi, shuningdek, Prezidentlik la-
126

---

vozimining yuzaga kelishi Vazirlar Mahkamasi huquqiy maqomining 
o‘zgarishi, asosan, ikki holat bilan izohlanishi, ya’ni 0 ‘zbekiston 
Respublikasining davlat mustaqilligiga erishuvi va uning bozor iqti- 
sodiga o ‘ta boshlashi bilan chambarchas b o g iiq ekanligidir.
Xulosa sifatida ikki muhim jihatni alohida ta’kidlash lozim.