Jurnal 1918-yil dekabr oyidan chiqa boshlagan

Dildora XAKIMOVA,
Toshkent shahar pedagoglarni yangi metodikalarga o‘rgatish milliy markazi 
“Ijtimoiy-iqtisodiy va amaliy fanlar metodikasi” kafedrasi mudiri, p.f.f.d., dotsent
O‘QITUVCHINI INNOVATSION SALOHIYATINI 
RIVOJLANTIRISHNING METODOLOGIK 
YONDASHUVLARI
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasida 
mamlakatimiz zamonaviy yuksalishga erishish maqsadida innovatsion 
rivojlanish bosqichiga kirganligi eʼtirof etilgan. “Innovatsiya – bu kela
-
jak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni aynan innovatsion g‘oyalar asosida 
boshlashimiz kerak. Innovatsion rivojlanish va raqamli iqtisodiyot yo‘liga o‘tishimiz be
-
jiz emas. Chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? 
Yangi fikr, yangi g‘oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi” deya ta’kidlab o‘tgan.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi 
“2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘ri
-
sida”gi PF-60-sonli Farmonining 44-maqsadida belgilangan vazifalar ijrosini ta’min-
lashda o‘qituvchi innovatsion salohiyatini rivojlantirish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. 
Bugungi kunda jahon taraqqiyoti informatsion-innovatsion davrida kechmoqda. 
Bu jarayonning harakatlantiruvchi kuchi – bu ilmiy yutuqlar, yangi texnologiyalarni ja
-
dal o‘zlashtirish va samarali boshqarishga asoslanadigan o‘zgarishlardir. Shuningdek, 
umumiy o‘rta ta’lim muassalari o‘qituvchilarining innovatsion salohiyatini rivojlantirish 
bugunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. 
O‘qituvchining innovatsion faoliyati har doim yangi yoki nisbatan yangi natijaga 
erishishga qaratilgan. Shuning uchun ishlab chiqarish faoliyati uning tashkil etilishini 
talab qiladi, bu esa metodologiyani qo‘llashni anglatadi.

---

17
Olimlar orasida “metodologik yondashuv” tushunchasi odatda uning asosida 
tadqiqot olib boradigan olimning ma’lum bir metodologik pozitsiyasi sifatida talqin eti
-
ladi. Pedagogikada ilmiy ishlanmalar mualliflari turli xil metodologik yondashuvlardan 
foydalanadilar, shuning uchun o‘qituvchi innovatsion salohiyatini doimiy ravishda rivo
-
jlantirish uchun metodologik yondashuvlarni tanlash zarurati mavjud.
Innovatsion salohiyat amalga oshirilgan (o‘tmish), amalga oshirilayotgan (hozir
-
gi) va amalga oshiriladigan (kelajak) bo‘lishi mumkin. Shu sababli biz metodologik 
yondashuvlarni tanlash ko‘rib chiqilayotgan salohiyatning tahlil qilingan vaqtiga mos 
kelishi kerak deb hisoblaymiz.
Amalga oshirilayotgan salohiyatning xarakteristikasi (hozirgi) faoliyat asosini, qa
-
bul qilingan qiymat yo‘nalishlarini, shaxsiy yutuqlarga intilishni va salohiyatni amalga 
oshirish imkoniyatlarini yaratadigan muhitni o‘z ichiga olishi kerak. Bunday holda, fa
-
oliyat, aksiologik, akmeologik va atrof-muhit kabi metodologik yondashuvlarga ehtiyoj 
paydo bo‘ladi.
Tizimli yondashuv – bu obyektlarni tizim sifatida o‘rganishga asoslangan max
-
sus ilmiy bilimlar va ijtimoiy amaliyot metodologiyasining yo‘nalishi. Tizimli yondashuv 
muayyan fanlardagi muammolarni adekvat shakllantirishga va ularni o‘rganishning 
samarali strategiyasini ishlab chiqishga yordam beradi. Tizimli yondashuvning meto
-
dologik o‘ziga xosligi, tadqiqotni obyektning yaxlitligini aniqlashga va uni ta’minlovchi 
mexanizmlarni aniqlashga, rang-baranglikni aniqlashga qaratganligi bilan belgilanadi.
O‘qituvchi innovatsion salohiyatini uzluksiz rivojlantirish uchun ushbu yondashuv
-
ning roli shundaki, u belgilangan muammoga bag‘ishlangan individual tadbirlarni maq
-
sad va turli darajadagi tuzilishga ega bo‘lgan yagona tizimga birlashtirishi mumkin. 
Bizni qiziqtirgan muammoni hal qilishda tizimli yondashuvning rolini tushunish 
uchun uning asosiy qoidalarini ta‘kidlab o‘tish zarur:
1) Har qanday obyekt yoki hodisani tizim deb hisoblash kerak, shuning uchun 
obyekt o‘zgarganda tizimning barcha xususiyatlariga e‘tibor qaratish lozim;
2) Har qanday tizim umumiy tizimning bir qismi – megatizim sifatida qaraladi. 
Binobarin, o‘qituvchining innovatsion salohiyati pedagogik jamoaning innovatsion sa
-
lohiyatining yoki ta‘lim tashkilotining innovatsion salohiyatining bir qismidir;
3) Har bir tizim o‘z imkoniyatlarida cheklovlarga ega, shuning uchun tizimni “yax-
shi” qila olmaydigan joyda emas, balki, uni muvaffaqiyatli bajaradigan joyda ishlatish 
zarur. Masalan, o‘qituvchi yangi didaktik materiallarni yaxshi ishlab chiqadi, ammo 
uning rivojlanishini ilmiy asoslay olmaydi. Bunday holda, siz uni ilmiy yozish ko‘nikma
-
larini takomillashtirishga majburlamasligingiz kerak, uning metodologik qobiliyatlarini 
qo‘llab-quvvatlashingiz va ularni rag‘batlantirishingiz kerak va ilmiy umumlashtirish 
buni yaxshi bajaradigan o‘qituvchi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shunday 
qilib, har bir o‘qituvchining o‘z muvaffaqiyatli roliga ega bo‘lgan mualliflik jamoasini 
yaratish mumkin;
4) Maqsadlarga erishish uchun tizimni u yaratilgan asoslarni hisobga olgan holda 
tanlashi mumkin. Ushbu qoida tizimning barcha tomonlarini va undan foydalanishning 
eng samarali variantini topish uchun uning ishlash shartlarini hisobga olishni belgilaydi;
5) Tizim dinamik – u o‘zgaruvchan sharoitlarga moslasha oladi, bu esa alohida 
elementlarni moslashtirishga olib keladi;
6) Ongli ravishda harakat qiluvchi obyekt sifatida shaxsning yetakchi roli;
7) Sintez va induksiyaga tayanish. Har bir o‘qituvchi mavjud tajriba asosida keyin
-
gi harakatlarni bashorat qilishga qodir.

---

18
“XALQ TA’LIMI”
ilmiy-metodik jurnali. 2023. № 2. www.pubedu.uz
O‘qituvchining innovatsion salohiyatini rivojlantirishga tizimli yondashuv aniq va 
ishonchli ma‘lumotlarni olish uchun turli xil ilmiy usullarni qo‘llash, faoliyatni to‘g‘ri 
yo‘nalishda tashkil etish, bizni qiziqtirgan hodisani loyihalash va uzluksiz rivojlantirish
-
ning o‘ziga xos usullaridan foydalanish imkonini beradi. Bundan tashqari, tizimli yon
-
dashuv rivojlanishning maqsad va vazifalarini aniqlashga, ushbu yo‘nalishdagi ishlar
-
ning mazmunini tanlashga, rivojlanish vositalari va shartlarini tanlashga, shuningdek, 
innovatsion salohiyatning tuzilishini aniqlashga imkon beradi.
Sinergetik yondashuv pedagogik jarayonlarning o‘zini o‘zi tashkil etish mexa
-
nizmlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Sinergetika (yunoncha synergeia) – birgalikda 
ishlash, harakatni birlashtirish, degan ma‘noni anglatadi, bu tizim qismlarining izchil 
o‘zaro ta‘siriga (bir butun sifatida) urg‘u beradi.
O‘qituvchining innovatsion salohiyatini uzluksiz rivojlantirishga sinergetik yonda-
shuv ushbu rivojlanishni yaxlitlik, ochiqlik va ijodkorlik tamoyillari asosida loyihalash 
imkonini beradi.
Faoliyatli yondashuv – inson rivojlanishining asosiy sharti ekanligi haqidagi postu
-
latni himoya qiladi, bundan tashqari, u talabalarni rivojlantirish va o‘qituvchining kasbiy 
mahoratini oshirishga qaratilgan pedagogik jarayonlarni tahlil qilish uchun asos bo‘lib 
xizmat qiladi.
Faoliyatli yondashuv (kattalar ta‘limiga nisbatan) – bu ta‘limni birgalikda bo‘lingan 
faoliyat (pedagogik va o‘quv) sifatida tan olishga asoslangan yondashuv bo‘lib, unda 
o‘quv faoliyati yetakchi rol o‘ynaydi-talabalarning o‘z kompetentsiyasini rivojlantirish 
bo‘yicha faol mustaqil faoliyatidir.
Ta‘limda faoliyatli yondashuvning mohiyati barcha pedagogik chora-tadbirlarni 
jadal, doimo murakkab bo‘lgan faoliyatni tashkil etishga yo‘naltirishdir, chunki inson 
faqat o‘z faoliyati orqali fan va madaniyatni o‘rganadi, dunyoni bilish va o‘zgartirish 
usullarini, shakllarini o‘rganadi, shaxsiy fazilatlarini shakllantiradi va yaxshilaydi.
Shuni ta‘kidlash kerakki, faoliyatning mazmunli tomoni shaxsning qadriyat yo‘na
-
lishlari bilan ta‘minlanadi. Buning sababi faoliyat yondashuvida o‘qiyotgan kattalar “o‘z 
faoliyatini va unda o‘zini rivojlantirishga qodir bo‘lgan o‘quv jarayonining faol subyekti 
sifatida qaraladi”.
Shunday qilib, o‘qituvchining innovatsion salohiyatini uzluksiz ravishda rivojlanti
-
rish uchun faol yondashuv quyidagilarga imkon beradi:
– o‘qituvchining malakasini oshirish yoki o‘z-o‘zini tarbiyalash tizimini uni moder
-
nizatsiya qilish motivlari, maqsadi, vositalari va usullariga ega bo‘lgan mustaqil faoliyat 
sifatida ko‘rib chiqish;
– o‘z malakasini oshirayotgan o‘qituvchini faoliyat subyekti sifatida ko‘rib chiqish;
– o‘qitishda o‘qituvchining dolzarb kasbiy vazifalari bilan integratsiyasi.
Faoliyatli yondashuv quyidagilarni ta‘minlaydi:
– faol, mustaqil bo‘lishga imkon beradigan faol ijodiy faoliyatga o‘qituvchilarni jalb 
qilish;
– jamoada ishlash qobiliyatini oshirish;
– o‘qish va bo‘sh vaqtni tashkil etish;
– ijtimoiylashuv va kasbiy o‘zini o‘zi belgilash.
Aksiologik yondashuv – bu qadriyatlar, ijtimoiy, madaniy omillar va shaxsni 
bog‘laydigan mexanizmdir. 
Aksiologik yondashuvning asosi dunyoning o‘zaro bog‘liqligi, o‘zaro aloqadorligi 
va o‘zaro ta‘siri haqidagi bayonotdir, bu munosabatlarning tizimni tashkil etuvchi ele
-

---

19
menti o‘rganish yoki o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayonida qadriyatlarga aylanadigan bilim
-
dir.
Akmeologik yondashuv eng yuqori darajadagi professionallikni, maksimal daraja
-
da o‘zini o‘zi anglash va kasbiy o‘zini o‘zi belgilashni, doimiy ravishda o‘zini takomil
-
lashtirishni, kasbiy salohiyatni, shu jumladan, innovatsion salohiyatni rivojlantirishni, 
shuningdek, bunday rivojlanish imkoniyatlari uchun sharoitlarni, pedagogik pozitsiyani 
modellashtirishni va pedagogik faoliyatda innovatsionlikka qo‘yiladigan talablarni o‘z 
ichiga oladi.
Innovatsion salohiyatni rivojlantirish uchun ta‘lim tashkilotidagi innovatsion muhit
-
ning mohiyati va roli (akmeologik yondashuv nuqtayi nazaridan) M.I. Plugina tomoni
-
dan o‘rganiladi. Unga ko‘ra akmeologik yondashuv ta‘lim muhiti bo‘lajak o‘qituvchining 
shaxsiy va kasbiy rivojlanish jarayonini optimallashtirish imkoniyatini beradi; o‘qituvchi
-
ning global ta‘lim muhitiga integratsiyalashuvi jarayonini faollashtirishga imkon yarata
-
di; bo‘lajak o‘qituvchilarning bosqichma-bosqich rivojlanishi mexanizmlarini asoslaydi.
Salohiyatni rivojlantirishda akmeologik yondashuvning roli juda yuqori. Bu “akme
-
ologik salohiyat”ning insonning kasbiy va shaxsiy salohiyatidan ajralishini isbotlaydi. 
Biz olimlarning bunday pozitsiyasini qo‘llab-quvvatlaymiz, chunki o‘z-o‘zini takomilla-
shtirish motivatsiyasining mavjudligi, kasbiy faoliyatida o‘sish istagi o‘qituvchining kas
-
biy faoliyatidagi mavjud zaif tomonlarni qoplashi va uni o‘z sohasining haqiqiy profes
-
sionaliga aylantirishi mumkinligi ko‘p marta isbotlangan.
Umuman olganda, akmeologik yondashuv o‘qituvchi tomonidan bajariladigan 
kasbiy faoliyat funktsiyalarini umuman mavjud salohiyatni va xususan innovatsion sa
-
lohiyatni maksimal darajada amalga oshirish nuqtayi nazaridan baholashga imkon be
-
radi. Ushbu yondashuv ta‘lim tashkilotining muhitini, uning elementlarini tahlil qilish va 
baholashga imkon beradi, bu uning ta‘lim jarayonining barcha subyektlariga ta‘sirining 
ehtimoliy strategiyalari va modellarini belgilaydi.
Ekologik yondashuv o‘qituvchining faol innovatsion faoliyati, innovatsiya sohasida 
qadriyat yo‘nalishlarining mavjudligi, shuningdek, pedagogik yuksaklik cho‘qqilariga 
intilishi sharti bilan o‘qituvchining mavjud innovatsion salohiyatini ro‘yobga chiqarishga 
imkon beradi.
Shaxsiy yondashuv shaxsning ichki dunyosining o‘ziga xosligini belgilaydi va 
barcha pedagogik ta‘sirlarning natijasi inson hayotini belgilaydigan “muvofiqlashtirish 
tizimi” bo‘lishi kerak. Ushbu holatlar N.A. Alekseev, E.V. Bondarevskaya va S.V. Kul
-
nevich va boshqalar tomonidan tubdan ishlab chiqilgan.
Ushbu yondashuv shaxsni barcha tashqi ta‘sirlarni buzadigan ichki sharoitlarning 
integral aloqasi sifatida tushunishni taklif qiladi. Shunga muvofiq, shaxsiy yondashuv 
pedagogik jarayonlarni pedagogik faoliyat subyektlarining o‘zini o‘zi anglashi va o‘zini 
o‘zi rivojlantirishga ko‘maklashish nuqtai nazaridan qurishni taklif qiladi. Bu shaxs
-
ning to‘g‘ri yo‘nalishda, bizning holatlarimizda – innovatsion faoliyatda jadal rivojlanishi 
uchun sharoit yaratish zarurligini belgilaydi. I.S. Yakimanskayaning ta’rifiga ko‘ra, bi
-
rinchi bosqichda ma’lum vaziyatda subyektiv tajriba ochib beriladi, so‘ngra faoliyatning 
mazmuni va maqsadlariga muvofiqlashtiriladi.
Shaxsiy yondashuvni amalga oshirish quyidagi talablarni nazarda tutadi:
– o‘zining va o‘quvchilarining individual xususiyatlari va shaxsiy fazilatlarini yaxshi 
bilish;
– shaxsiy fazilatlarning rivojlanishini tashxislash va monitoringini tashkil etish qo
-
biliyati (munosabat, motivlar, qiymat yo‘nalishlari, fikrlash turi, o‘ziga bo‘lgan munosa
-

---

20
“XALQ TA’LIMI”
ilmiy-metodik jurnali. 2023. № 2. www.pubedu.uz
bat, atrofdagi odamlar va turli xil faoliyat turlari va boshqalar);
– o‘quvchilarni shaxsning progressiv rivojlanishiga hissa qo‘shadigan maxsus ta-
shkil etilgan faoliyatga jalb qilish;
– talab qilinadigan kasbiy va pedagogik natijalarni cheklash sabablarini aniqlash 
va yo‘q qilish, o‘qitish va tarbiyalashning taktik usullarini qo‘llashda moslashuvchanlik;
– ta‘lim usullarini shaxsning o‘zini o‘zi tarbiyalashi bilan mohirona uyg‘unligi;
– o‘z ishlarida mustaqillik va tashabbusni rivojlantirish va o‘quvchilarda faoliyat
-
ning ushbu xususiyatlarini rag‘batlantirish.
Antropologik yondashuv o‘qituvchining innovatsion salohiyatini insonning mosla-
shuvining o‘ziga xos xususiyatlarini shakllantiradigan, uning o‘zini anglashi va o‘zini 
rivojlanishini hayotning strategik omili sifatida ta‘minlaydigan ijtimoiy antropologik fa
-
zilatlar to‘plami sifatida ko‘rib chiqishni taklif qiladi. Bundan tashqari, ushbu fazilatlar 
shaxsning innovatsion faoliyatga jalb qilishini ta‘minlaydi. Bularning barchasi o‘qituv-
chining innovatsion xatti-harakatlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Madaniy yondashuvo‘qituvchining madaniyat bilan tabiiy va uzviy bog‘liqligida na
-
moyon bo‘ladi. Uni o‘zlashtirgan odam tashqi o‘zgarishlarga osonroq moslashadi, ba‘zi 
hollarda ularga qarshi tura oladi va jahon sivilizatsiyasi salohiyatini oshiradi. Aytishimiz 
mumkinki, inson madaniyat elementlarining yaratuvchisiga aylanadi, chunki u bizning 
hayotimizga g‘ayrioddiy, nostandart, yangi narsalarni olib keladi.
Shunday qilib, taklif qilingan metodologik yondashuvlar konstruktsiyasi o‘qituv-
chining innovatsion salohiyatini kuchli va zaif tomonlarini amalga oshirilgan, amalga 
oshiriladigan va amalga oshirilmagan jihatlarda o‘rganish va tushunish uchun asos 
bo‘la oladi.