Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына

ictimai görüşlərini meydana «qoymaqda» söyüş yolu ilə tərizlər 

yaratmışdır. Şair mənfi qəhrəmanını və ya tipi öz dilinə söyüş 

verməklə ifşa etməkdə də, misilsiz sənətkarlıq nümayiş etdirir. 

«Tərbiyəsiz uşaq kimi boş-boşuna hırıldama» ifadəsiylə  şairin 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

526

öz rəqibinə hücum edir, Məhəmmədəli  şaha qarşı yazdığı 

«Səbəb boynu yoğun oldu» adlı satirası diqqətə  çəkilir: 

«Satiranın sərlövhəsi çox şey deyir. Şaha «boynuyoğun» demək 

tərizin əlaməti kimi qiymətləndirilə bilər. «Qarnıyoğun» köklük 

əlaməti olduğu halda, «boynuyoğun» təkcə xarici görkəmi 

deyil, eyni zamanda, bəlkə başlıca olaraq harın, qanmaz, müftə-

xor və başqa bu kimi mənaları əhatə edir. İnqilabi hərəkat qar-

şısında içdiyi andları, verdiyi fərmanları sonralar danan, irti-

caya keçən bu cəlladı ifşa etmək üçün bu sözü seçməsi bədii 

kəşf kimi qiymətləndirilə bilər» (107, s. 115). 

Adi bir «boynuyoğun» sözü ətrafında bütöv fəlakəti, icti-

mai dərdləri açan sənətkarın  məşrutənin bağlanmasında, xalqın 

fəlakətə düçar olmasında müqəssir olan «boynu yoğun» haqqın-

da ən «kinli və qəzəbli sözləri» deməsi, nəticədə gülüşün yük-

sək növünü yaratması  dəyərləndirilir. Az sözlə  dəyərli söz 

demək üçün bu üsuldan istifadə edən Sabirin digər  şeirlərində 

də istifadə edilən söyüşlərin tipin daxili aləmini açmaqda mə-

harətli rolu açıqlanır. 

Bədii  ədəbiyyatda fikri məcazi yollarla ifadə edən yazı-

çıların yeni vasitələrə əl atması, eyhamın da bu vasitələrdən biri 

olub Sabir yaradıcılığında  ən maraqlı təzahür formaları olduğu 

göstərilir. Örtülü surətdə, işarələrlə fikri söyləmək qabiliyyəti 

Sabirdə güclüdür. Hər bir eyhamda gizli bir kinayə oduğunu 

bildirən tədqiqatçı eyhamla fikri  ifadə etməyin iki yolu haq-

qında məlumat verir: «Bunlardan biri bədii təsir qüvvəsini artır-

mağı güddüyü halda, digəri təqib edənlərdən, xüsusən senzura-

dan qorunma məqsədinə xidmət edir» (107, s. 117). Rusiyada 

və Avropa ölkələrində simvolizm adlı bir cərəyan da olub, çar 

senzurasından  «materialları keçirmək üçün» bu yoldan istifadə 

edilib. Dövrün ən mühüm ictimai-siyasi və inqilabi hadisələrinə 

həsr olunmuş  şeirlərdəki sətiraltı  mənalar dəyərləndirilir. 

İnqilabi hadisələrə  işarə ilə  işlətdiyi eyhamların zənginliyini 

nəzərə çatdırır: 

Bilməm arılar mənzilinə kim çöp uzatdı, 

Gülxani Pənah 

 

 

527

İllərcə təqafüldə yatan xalqı oyatdı, 

Fitnə ağacın əkdi, hökumət yasa batdı, 

Mən hərçi çalışdım ki, kəsəm, qol-budaq atdı, 

Əhli-qərəz öz istədiyi mətləbə çatdı. 

Əhkami-şəriət dəxi bir kar görərmi? 

Bundan sonra bir buğdanı anbar görərmi? 

bəndindəki «arı mənzilli», «çöp uzatmaq», «fitnə ağacı», «qol-

budaq atma», «əhli-qərəz» kimi eyhamla deyilmiş sözləri açır: 

«Sabir «arılar mənzili» dedikdə geniş xalq kütlələrinə  işarə 

edir, həyəcana gələn xalq ilə qaynaşan arılar arasında bir ya-

xınlıq görən Sabir təşbih yolu ilə eyham yaratmışdır. Bu par-

çada və bütün satirada istifadə olunan bu kimi eyhamlar-

rəmzlər bədii təsir qüvvəsinin artırılması üçündür. Biz bu yolla 

tipin psixologiyasını, ideyasını daha asan başa düşür, fikri, 

məqsədi və amalı ilə tanış oluruq» (107, s. 119). 

Şairin siyasi məsələlərə  işarə edərək təşbih yolu ilə ma-

raqlı  və  mənalı eyhamları «Dastan», «Bürhani-həqiqət», «Hə-

miyyət», «İrşad», «Təkamül» kimi jurnal və  qəzetlərin bağla-

nılması ilə bağlı yazdığı şeirdə də («Bir badi-xəzan əsdi, gülüs-

tan da qapandı» misrasında «badi-xəzan» və «gülüstana» mü-

nasibəti açıq aydın görünməkdədir) görmək olar. 

«Mənimki belə düşdü» satirası, «məzlumların tutdu məni 

ahı axırda», «məcburi-sükut oldu, mənimki belə düşdü» kimi 

eyhamlı ifadələrdəki faktlarda tipin həyati hadisələrə bir cür 

qiymət verdiyi, şairin və lirik qəhrəmanın isə başqa qiymətlə 

oxucuda dürüst təsəvvür yaratdığı açılır. «Mənimki belə düşdü» 

satirası Türkiyənin zalım hökmdarı Sultan Əbdülhəmidin 

taxtdan salınması münasibəti ilə yazılıb: «Sultan guya 

Məhəmmədəli şaha yazdığı məktubda bunun səbəbini belə izah 

edir: «Məzlumların tutdu məni ahı axırda».  Şair isə Sultana 

dediyi bu ahla inqilaba işarə etmiş ki, bu, satiranın haman 

bəndindəki aşağıdakı sözlərdən də məlum olur. «Məcburi-sükut 

oldu, mənimki belə düşdü» (107, s. 120). 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

528 

«Hophopnamə»ni diqqətlə oxuyan hər kəsin eyhamları 

başa düşdüyünü söyləyir, bunu şairin «müvəffəqiyyəti və yara-

dıcılığındakı  xəlqilikdə doğan bir keyfiyyət» kimi qiymət-

ləndirir. Eyhamla söylədiyi fikirlərdə yer, şəhər, ölkə adla-

rından da məharətlə istifadə etdiyini nümunələrlə verir: 

Asudəlik bu saat yerdən göyə cahanda, 

Var isə vardır ancaq İranda hər məkanda, 

Təbrizdə, Sərabda, Xalxalda, Xançobanda, 

Qeyrətli Şahsevəndə, hər anda, hər zamanda 

Lorlarda, Şıx-gözəldə, Keşkanda, İsfahanda, 

Tehranda, əndüməndə, qabnetdə, parlamanda, 

İşlər bütün həqiqət, sözlər bütün güvara, 

«Dərda ki, razi-pünhan, xahədşod aşikara» 

 

«xalq şairi kinayənin təsirini daha da artırmaq üçün bu göstər-

diyimiz  İran  şəhər və mahallarının adını  çəkir, onlar belə bir 

təsəvvür oyadır ki, bu yerlərdə asudəlik doğrudan da yoxdur. 

Şəhər və yer adları oxucuya məlum sahələri təmsil etdiyindən o 

başa düşür ki, şair nəyə işarə edir» (107, s. 122). Eyham məna-

sında  şairin adlardan (tarixi şəxsiyyətlər, yazıçılar və qeyri-

müəyyən adlar (Zalxa, Tükəzban, Fatma və s) istifadə edir bu 

və ya başqa bir məsələni aydınlaşdırmaq üçün işlədir. Satirik 

qəhrəmanın  o zamankı  bədbəxt və hüquqsuz Azərbaycan 

qadınlığına («Neyləyirik Fatma, Tükəzbanları») öz mü-

nasibətini bildirdiyini  deyir və əlavə edir ki, «demək buradakı 

qadın adları Azərbaycan qadınlığının rəmzinə çevrilmişdir. Ey-

ni xüsusiyyəti  Ərdəbildən Bakıya gəlib bulvarda açıq-saçıq 

qadınları görüb məst olan Məşədinin eyhamında da görürük. O 

deyir: 

Zənn edirdim mən bütün aləmdə İrandan səva 

Bir fərəh-abad yer yoxdur o samandan səva. 

Övrət olmaz hüsndə Fatma, Tükəzbandan səva, 

Var imiş Rusiyyədə min-min Pərizad, Ərdəbil! 

Bir də namərdəm əgər etsəm səni yad, Ərdəbil!» 

Gülxani Pənah 

 

 

529 

  

 

 

 

 

(107, s. 122).   

 

Onun şeirlərində mənfi qəhrəmanın müdafiə etdiyi adları 

köhnəliyə, digərlərinin isə yeniliyə, tərəqqiyə, inqilaba «işarə» 

bilən tədqiqatçı eyhamı qüvvətləndirib təsirli etmək üçün şairin 

parodiyadan istifadə etdiyini, mənalı təkrirlər yaratdığını və öz 

dövrü üçün ən məşhur və yayılmış olan adları  işlətdiyi, bəzən 

eyhamdan rəmz yolu ilə istifadə edib əsrlərdən bəri xalq içində 

məşhur olmuş  şəxslər, ifadələr və  məfhumlar vasitəsilə fikrini 

oxuculara çatdırması açıqlanır: 

Məsələn: 

Qeysə əbəs vermə günün namını, 

Görməyərək surəti-Leylasını 

 

Və yaxud: 

Ki, nagah bir qara bayraq asıldı dor ağacında, 

Yazılmış onda bir xətti-müsibətzayi-hürriyyət. 

Bədbəxtliyin simvolu qara rəngdir. Bədbəxt bir hadisə 

zamanı qara bayraq asılır. Sabirin də İranda hürriyyətin baş tut-

mamasına işarə edərək yazdığı yuxarıdakı misraları  tədqiqatçı 

təhlil edir: «Birinci misradan bədbəxtliyin olması qara bayraq-

dan aydınlaşır. Bəs ikinci misra nə üçündür? O birinci misranı 

şərh etməklə göstərir ki, «müsibətzay» olan hürriyyətdir» (107, 

s. 125). 

Tədqiqatçının gəldiyi nəticə budur ki, «dediklərimizdən 

belə bir nəticə  çıxarmaq olar ki, eyham, rəmz və simvol sati-

ralarda əsasən siyasi məsələlərin şərhinə kömək etməklə şairin 

sənətkarlığı haqqında da canlı təsəvvür doğurur, eyhamı təmsil 

edən sözün harada necə  işlədilməsində böyük qabiliyyətini 

nümayiş etdirmişdir. Bundan başqa xalq şairi mövcud forma-

lardan istifadə çərçivəsində qalmamış, indiyədək şeirimizdə iş-

lənən eyham nümunələrini siyasi hadisələrlə bağlı olan ey-

hamlarla zənginləşdirmişdir». 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

530

Tədqiqatçı Sabirin eyhamlarını klassik şeirimizdəki köh-

nəlmiş eyhamlardan mütərəqqi görür, ictimai-siyasi hadisələrin 

ifadəsi üçün yeni-yeni eyhamların, onun üçün yeni üsul, priyom 

və ifadə vasitələri lazım olduğunu göstərir: «Bu həyati tələbin 

böyük addımını xalq şairi atmaqla yazıçılarımızı yeniliyi cəsa-

rətlə qavramağa ruhlandırdı, xüsusən sovet şeirində daha əla-

mətdar işlər görüldü» (107, s. 126). 

Tədqtqatçı Sabirin yaradıcılığında bədii təyin-epitet haq-

qında danışmazdan öncə  məcazın ən sadə şəkli olan, təsvir-ifa-

də vasitələrində çox mühüm yer tutan bədii təyin haqqında mə-

lumat verir. Bədii təyindən istifadə edə bilmək sənətkarlıq qabi-

liyyəti tələb etdiyini deyir. Sabirin rolunu bu cəhətdən yüksək 

dəyərləndirir. Sözün dəyərini bilən, ona lazım ola bilən mənanı 

verə bilən  sənətkar bədii təyinlərdən istifadədə «sərbəstdir»: 

«O hətta məntiqi təyinləri də  bəzi hallarda bədii təyin 

səviyyəsinə qaldırıb sözləri mənalandırmışdır».  Şairin «Qara 

fəhlə olduğunda bəyü xanla çulğaşırsan» (qara sifətdir, məntiqi 

təyindir) misrasında «qara» sözünü bədii təyin səviyyəsinə 

qaldırmaqla hiss-həyəcan ifadə etdiyini deyir: «Çünki bu söz 

fəhlənin düşməni, hirslənib özündən çıxan düşməni-kapitalist 

tərəfindən deyilmiş və o, bu sözü bir növ təhqir mənasında ifa-

də edərək «bəyü xanla» qara fəhlə arasındakı ziddiyyəti qa-

bartmış, eyni zamanda öz hirsini, həyəcanını bu sözlə bir qədər 

söndürmək istəmişdir. Buradan bir nəticə də çıxartmaq olur ki, 

o da bədii təyinlərin ideya istiqamətində roludur. Hər hansı bir 

bədii təyinin ideya istiqamətini müəyyənləşdirməsində çox 

böyük və  hətta, bəzi hallarda, həlledici rolu vardır» (107, s. 

127).  

Eyni sözə  əlavə olunmuş  bədii təyin müxtəlif dünya-

görüşlü adamlarda müxtəlif məna verə bilir. Sabirin «qara 

fəhlə» ifadəsi kapitalistin dilində nifrət, kin mənasında, bir 

kommunistin dlilində isə iftixar hissi ilə müsbət mənada işlənə 

bilməsi fikrini söyləyən tədqiqatçı  şairin bədii təyin seçərkən 

tipin «spesifik cəhətini» nəzərə aldığını söyləyir. «Əsdi qara yel 

Gülxani Pənah 

 

 

531 

çəltiyə, bostana nə borcum?» misrasındakı «qara» sözü bədii 

təyindir, buradakı «qara yel» ifadəsi «qara fəhlə» ifadəsindən 

fərqlidir («qara yel» ifadəsi olan cümləni heç bir kommunist 

əkinçiyə xitabən deyə bilməz- C.X). Bu sözü əkinçiyə heç bir 

dostun deyə bilməyəcəyi, bu sözü deyən tipin xarakterinin əsas 

götürüldüyü bildirilir. «Qara yel» sözündəki bədii təyin 

mülkədarın daxili aləmini açmaq üçün də mənalıdır. Təkcə şair 

şəxsən ona mənfi əlaqə bəslədiyi üçün deyil, o həqiqətən buna 

layiq olduğu üçün şair bu xarakteri epitet seçmişdir. Diqqət 

edilsə bu sözü heç bir başqa sözlə  əvəz etmək olmaz... 

Sənətkarlıq elə burasındadır ki, işlənməsi mümkün olan onlarca 

sözün eləsini seçəsən ki, onların hamısından tutarlı, mənalı və 

dəqiq olsun» (107, s. 128). 

Sadə, mürəkkəb sözlərlə, izafət tərkibləri, həmcins üzvlər 

və s. vasitələrlə yaranan bədii təyinlərin də olduğunu bildirən 

tədqiqatçı Sabirin bu kiçik təsvir-ifadə vasitələrinə böyük məna 

verdiyini açıqlayır. Sadə təyinlərin təsirli çıxması üçün Sabirin 

əlavə priyomlarını «maraqlı» bilir. Bunlardan biri “bədii təyinin 

təzad-kontrast  şəklində  təzahürüdir”.  Şairin «Doğru libasına 

bürünüb min yalan dedin» misrasında «bədii təyin olan 

«doğru», «yalan» sözü ilə təzad-kontrast təşkil edir. Doğru ilə 

yalanın bir cümlədə qarşılaşdırılması fikri qüvvətləndirir, 

tənqid hədəfi olan ruhanilərin iç üzünü açmaq üçün şairə 

kömək edir» (107, s. 131). Şairin istifadə etdiyi sadə  təyinləri 

açır, təhlilini verir  («Vermərəm bir qara pul da belə hədyanın 

üçün»də «bir» ifadəsi, «Bir şübhəli pul kisəmə salmaram»da 

«bir» ifadəsi və s), fikrin təsirli çıxması üçün şairin eyni bədii 

təyinin təkrarından, yaxud onu başqa sözlərlə  əvəz edən bədii 

təyini təkrar etməsindən numunələrlə danışır: 

«Məsələn: 

 

Bunda gözəl niyyətimiz var bizim... 

Ay bərəkallah bu gözəl niyyətə! 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

532 

Göründüyü kimi, beytdə «gözəl niyyət» ifadəsinin təkrarı 

fikri nə qədər aydın və təsirli etmişdir. «Gözəl niyyət»in  ikinci 

misrada təkrarı, eyni zamanda da onun öz dəyərini artırır, tipin 

ona xüsusi əhəmiyyət verməsi haqqında təsəvvür doğurur» 

(107, s. 132). 

Bir bala qız al-boyu ər-ər kimi, 

On-on iki sinnidə dilbər kimi. 

beytinin birinci misrasındakı «bala qız» ifadəsindəki «bala» 

təyini eyni məzmunu verən digər sözlərlə iki dəfə (boyu ər-ər 

və on-on iki sinnidə) təkrar olunur. 

Bir misrada bir neçə  təyin ola bildiyini diqqətə  çəkən 

tədqiqatçı belə hallarda sözlərin seçilməsi,  əlaqədar sifətlərin 

təyin yerində  işlədilməsinin zəruriliyini, yüksək sənət  əsər-

lərində bu incəliyə xüsusi fikir verildiyini, Sabirin belə əsərlər 

yaratmağa çalışdığını,  əsərlərində «zəif misraların yaranması-

na» yol vermədiyini bildirir: «Dilənçini qapıdan qovan dövlətli 

öz qonaqlarını sayıb deyir ki,  mehmanlarımız 

Kökdür, yekədir, boynuyoğundur, nücəbadır, 

Bəydir, ağadır, ağzı dualı üləmadır. 

Kök mehman, yekə mehman  və s. kimi sözlərin təsadüfi 

seçilmədiyini, bunların seçilməsində  şairin tendensiyasının 

rolunu görür: «Həm də məclis elə məclisdir ki, onun qonaqları 

məhz belə adamlar ola bilər. Bu sözlər həm qonaqları, həm də 

şairin onlara münasibətini xarakterizə edir» (107, s. 133). 

Tədqiqatçı şairin əsərlərindən onlarla belə ifadələrin təh-

lini verir, onlardan şairin məharətlə istifadə etdiyini nümunə-

lərlə sübuta yetirir. Digər ifadə vasitələrində olduğu kimi  

mürəkkəb bədii təyinlərdə də şair «sadəlik-aydınlıq prinsipinə» 

sadiq qalır, anlaşılmayan ifadə vasitələrindən «qaçır». Bu xüsu-

siyyəti yalnız bir yerdə-izafət tərkibi vasitəsilə bədii təyin yara-

dıldıqda pozulduğunu görür və onu da qeyd edir ki, «Çünki 

Azərbaycan dilinin milli xüsusiyyətinə uyğun gəlməyən fars 

izafət tərkibləri, istər-istəməz anlaşılmayan söz, ibarə və tərkib-

ləri tələb edir ki, öz dövrünün bu ədəbi  ənənəsini böyük şair 

Gülxani Pənah 

 

 

533 

tamamilə qıra bilməmişdir» (107, s. 134). Şair bu sahədə xalqın 

başa düşəcəyi izafət tərkibləri (nüfuzi-millət,  əhli-səfa,  əhli-

cəfa, aşiqi-sadiq və s) «seçməyə  cəhd göstərir», Azərbaycan 

sözlərindən yaranan «bədii təyinlərdə isə aydınlıq və sadəlik 

pirnsipi tam gözlənilir». «Alçaq, ufacıq daxmanı samanmı sa-

nırsan?» misrasında «ufaq» sözünün «ufacıq» kimi işlənməsi, 

kiçiklik məfhumunu ifadə edən  «ufaq» sözünə  əlavə edilən 

«cıq» şəkilçisinin onun «lap kiçikləşdirdiyini», «alçaq» sözü ilə 

birlikdə  təsəvvürün tamamilə «aydınlaşmasında çox mühüm 

rol» oynadığını göstərir. Tədqiqatçı  şairin  əsərində  əvvəlki 

misrada nəzərə çarpan «ali evlər» məfhumu ilə «alçaq, ufacıq» 

daxmanın yan-yana qoyulmasında da «bir incə  məna» görür: 

«Şair alçağın müqabilində «uca», «hündür», «yüksək» və s. 

işlədib «uca evlər» də deyə bilərdi. Lakin ali daha əzəmətli ol-

duğundan onu işlətmiş ki, alçaq, ufacıq daxma «bu» ali evlərin 

yanında bir az da kiçik görünsün. Nəhayət, bir incəliyə də nəzər 

salmamaq olmaz ki, o da kapitalistə xas olan evin cəm (ali 

evlər), fəhləyə xas olan daxmanı isə tək (alçaq, ufacıq daxma)  

işlədilməsidir ki, bu ən böyük və az malikanə arasında kontrast 

təşkil edir. Demək mürəkkəb bədii təyin onu əhatə edən söz-

lərlə birlikdə şairin istədiyi fikri canlandıra bilmişdir. Bunlarsız, 

yəni başqa sözlərlə  əlaqə olmadan bədii təyin istəyən mənanı 

ifadə edə bilməz» (107, s. 135). 

Şairin mürəkkəb təyinlərinin təhlini verən tədqiqatçı 

mürəkkəb bədii təyindəki sözlərin bir-birini qüvvətləndirmək 

üçün seçildikdə «daha təsirli» olduğunu deyir. Sabirin:  

Biz qoca qafqazlı igid ərlərik, 

Cümlə hünərməndlərik, nərlərik 

beytində «igid» sözünü «hünərmənd» və «nər» sözləri ilə daha 

da qüvvətləndirmək üçün yazmış olduğu qənaətindədir. Burada 

tipi həddindən artıq mübaliğəli göstərməkdə  şairin məqsədi 

«onun həqiqi simasını açmaqdır» deyir və əlavə edir ki, «son-

rakı misralardan aydın olur ki, bu «igid», «hünərmənd» və 

«nər» qoca qafqazlı lazım gəldikdə «asta qaçıb xəlvətə dürtü-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

534 

lür». Göründüyü kimi, bədii təyinlər  əsl həqiqəti açmaq üçün 

satirik məqsədə kömək etmişdir» (107, s. 137). 

Şairin satiralarındakı izafət tərkiblərini, onların bəziləri-

nin çətin başa düşüldüyünü, tipin leksikonundan irəli gələn bu 

sözlərdən yararlanmalı olduğunu bildirən tədqiqatçı «Hophop-

namə»dəki belə qəliz ifadələrə haqq qazandırmır, şairin yaradı-

cılığında  bunları «böyük bir nöqsan» sayır, bu nöqsanların bə-

dii təyinlərdə «açıq» nəzərə çarpdığını, fikri aydınlaşdırmağa 

xidmət edən bədii təyinlərin belə  tərkiblər nəticəsində öz və-

zifələrini ifa edə bilmədiyini söyləyir.  İzafət tərkiblərinin və 

onların geniş oxucu kütləsi üçün anlaşılmaz olan nümunələrinin 

satiralara nisbətən lirikasında «çoxluğu», bunun başlıca səbəbi-

nin  şairin farsca və  ərəbcə köhnə  təhsil görməsində, klassik 

şeirin bəzi köhnəlmiş qanunlarından «azad ola bilməməsində» 

görür. Bununla belə, Sabirin yaradıcılığındakı  bədii təyinləri 

öyrənmək təkcə tarix naminə deyil, «bugünkü ədəbiyyatımızın 

inkişafı naminə maraqlıdır». 

Sabirin satiralarında mübaliğədən də geniş istifadə et-

məsi, bədii ədəbiyyatda, xüsusilə realist planda yazılan əsərlər-

də mübaliğənin «həyat həqiqətini daha qabarıq nəzərə çat-

dırmaq üçün» əlverişli olduğu, Sabirin bu sahədə «orijinal bir 

yol» tutduğu araşdırılır. Məhəmmədəli şahı tənqid yolu ilə de-

yil, tərif vasitəsilə ifşa etmək üçün mübaliğədən istifadə etmə-

sinə diqqəti yönəldir: 

Altı min ildən bəri mövcud olan bir məmləkət, 

Görməmişdi sən kimi bir şahi-vala-mərtəbət: 

Niyyətin saf, etiqadın pak, qəsdin məsədət, 

Millətin şad, ölkən abad, ümdə fikrin mərhəmət. 

«Bu satirik mübaliğədir, çünki burada sayılan keyfiy-

yətlərin heç biri Məhəmmədəli  şaha xas deyil. Əksinə,  İranın 

altı min illik tarixində azadlıq hərəkatına düşmən kəsilən belə 

bir  şah olmamasıdır. Odur ki, belə bir tipə «niyyətin saf... 

millətin şad....» və s. sözlərlə xitab edən şair onu sarsıtmış olur. 

Asanlıqla sarsılmayan  adamları sarsıtmaqda satirik mübaliğə-

Gülxani Pənah 

 

 

535

nin rolu belədir» (107, s. 139). Şair bu mübaliğəylə inqilabi 

hərəkata qarşı mənfi münasibət bəsləyən şahın simasını açır. 

«Qorxuram» satirasında da tədqiqatçı heç bir şeydən 

qorxmayan, «hətta vəhşi heyvandan, dini-əfsanəvi xortdan-

lardan belə qorxmayan lirik qəhrəmanın «Harda müsəlman 

görürəm qorxuram» deməsində mübaliğə vardır.  Şair müsəl-

manın «fikrini qan-qan» gördüyü üçün bunun ağır nəticələrini 

belə bir mübaliğəli analogiyada göstərmişdir»-deyir (107, s. 

140). 

Müsəlmanın fikrini qan-qan görən lirik qəhrəmanın  təkcə 

müstəqim mənadan danışmadığı «bu qan-qan» ifadəsinə  bəlkə 

adam öldürməkdən başqa, mənəm-mənəmlik, çox axmaq fikrini 

qəbul etdirmək cəhdi, tərslik-düşünülməmiş  qərar çıxarmaq, 

zorakılıq, başqa millətlərə kafir deyib xor baxmaq, təriqət və 

məzhəb ziddiyyətləri, qohum-əqrəba çəkişmələri və 

müsəlmanlıq naminə  davam etdirilən, bəzən də iftixar hissi ilə 

davam etdirilən bu kimi yaramazlıqlar daxildir» (107, s. 142). 

Mübaliğələrində  təbiiliyi saxlamaq üçün şairin xalq 

danışıq dilindəki  mübaliğə bildirən söz və ifadələrdən geniş is-

tifadə etdiyini nümunələrlə izah edir. «Dindarlarıq, gündə bir 

arvad alırız biz»də «gündə bir arvad almaq» mübaliğədir. «Yüz 

elm oxusan axırı avarə qalarsan», «həmdulillah, necə 

görmüşdüsə Nuh öyləcədir», «Dədəm vay, məgər böylə  də 

cəng olur?», «top atıldı», «dünya alt-üst oldu», «sur düdüyü 

çalındı» kimi mübaliğəli ifadələrlə  şairin yaratdığı mübaliğə 

təkcə hiss-həyəcan doğurmaq və ya tipin  ötəri bir keyfiyyətini  

ifadə etməklə qalmayır, eyni zamanda «böyük ictimai, siyasi 

hadisələrin ümumiləşdirilməsi yolu ilə daha  geniş vüsət kəsb 

edir.                                                  

Sabirin sözlərdən mübaliğəli lövhələr, tiplər, səhnələr 

yaratması açıqlanır. Onun mübaliğələrindəki təzahür formala-

rının «rəngarəngliyinə» diqqəti cəlb edir. Ətaləti tənqid edən, 

ictimai dərdləri verən satiralarındakı iki mübaliğəyə diqqəti 

çəkir. «Bunlardan biri «yat!», digəri «yatmarıq» məzmununda 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

536 

olsa da, hər iki məzmunu doğuran mübaliğənin məzmunu bir-

dir: sən yatıbsan, ayılmaq lazımdır» (107-143). 

 

Hər nə var-xabdə var, yoxsa bu dünyada nə var? 

Yaxşı yat, qol-qanad aç, uç, gör o məvada nə var?  

                                                         (107, s. 143). 

-misralarında lirik qəhrəman «satirik tipin  ətalətindən təngə