Жяфяр хянданын aзярбайжан ядябиййатына

gələrək ona daha bərk yatmağı  məsləhət görür, mübaliğəli bir 

üslubla tərifləyir». Ona «ayıl» demək üçün belə mübaliğəli təri-

fə  əl atdığını isbata lüzum görməyən tədqiqatçı ikinci misalda 

satirik qəhrəmanın özünün danışdığını, «cümlə cahan yatsa da 

biz yatmarıq» deyə özünü mübaliğəli bir üsulla təriflədiyini, bu 

sözlərin də satirik priyomla deyildiyini, özünü tərif üsulundan 

istifadə yolu ilə  şairin  ifşaya  əl atdığını da isbata lüzum gör-

mür: «göründüyü kimi eyni məqsəd («ayıl» demək istəyi- G.P) 

müxtəlif  şəkildə ifadə olunmuş, hər ikisində  də mübaliğədən 

istifadə edilmişdir. Bu rəngarənglik satiraların oxunmasını 

maraqlı etdiyi kimi, mübaliğəli satiranın təzahür formalarındakı 

orijinallığı da qüvvətləndirir» (107, s. 143). 

Sabirin mübaliğə priyomlarından biri olan qeyri-müəyyən 

say vasitəsilə «böyütməsini» nəzərdən qaçırmayan tədqiqatçı 

onun «bütün», «büsbütün», «cümlə-cahan», «yüz-yüz», «min-

min» və s. bu kimi sözləri fikri qabarıq göstərmək üçün mis-

ralarda işlətməsinin doğurduğu mübaliğəni qeyd edir: «say 

vasitəsilə böyütmə adi danışıqda da vardır. «Bu sözü hamı 

danışır» cümləsində «hamı» fikri qabarıq və mübaliğəli 

göstərmək üçün işlənmişdir» (107, s. 144). 

Tədqiqatçı Sabirin  satiralarında gülüş doğurmaq, həm də 

tipin daxili aləmini açmaq üçün bədii sual və nidalar vasitəsilə 

yaranan mübaliğələri araşdırır. «Vay, vay deyəsən bəşər deyil 

bu», «Vay, vay, nə yaman müşkülə düşdü işim, Allah!»  misra-

sındakı «vay, vay» nidaları “adi fikri mübaliğə  səviyyəsinə 

qaldırır”: «birinci misalda ərinin insana oxşamadığını deyən az 

yaşlı  qızın yüksək həyəcanlarını bu sözlərsiz təsəvvür etmək 

Gülxani Pənah 

 

 

537 

olmaz.  Şair mənfi qəhrəmanına nifrət hissi oyatmaq üçün 

mübaliğədən istifadə etmiş  və seçdiyi sözlər onun məqsədə 

çatmasına kömək etmişdir» (107, s. 145). 

Şatiraların üslubuna uyğun olan mübaliğə «gülünc vəziy-

yətlər mübaliğəsidir» deyən tədqiqatçı Sabirin «Altmış illik 

ömrüm oldu səndə  bərbad,  Ərdəbil» misrasını  təhlil edir, bu 

sözlərdə heç bir ədat, böyütmə, təşbih və s. olmadığı halda mü-

baliğə olduğunu bildirir: «o, bütün ömrünün bərbad olmasından 

danışır, beləliklə, Bakı haqqındakı hiss-həyəcanın dərəcəsi 

haqqında canlı, lakin mübaliğəli təsəvvür oyadır» (107, s. 145). 

Gülünc vəziyyətdə olsa da özünü öyən adamların satirik 

portretinin daha mübaliğəli göründüyünü gətirdiyi sitatla açıq-

layır. «Çəkil, yol ver, at bağrı çatlatmışıq» deyib özünü öyən 

mənfi qəhrəmanın sözlərində nifaq, böhtan, hədyan, qeybət və 

ya rüşvət yoxdur iddiası, yaşadığı dövrü mübaliğəli  şəkildə 

tərifi, bununla da özünün ifşası, həddindən artıq özünü öyməsi 

ilə gülünc vəziyyətə düşməsi açıqlanır. 

Arximed: «Bir nöqtə bulsaydım ona bilistinad, 

Qaldırardım dirmi-ərzi»-söyləmişdir. Leyk mən- 

Qaldırardım büsbütün İranı da, Turanı da, 

Kisəmə girsəydi ancaq bir beş-on yüz min tümən          

                                      (107, s. 145).  

 

Şair burada “tipin həm gülünclüyünü, həm də rüşvət-

xorluğunu” ifşa edir. 

Tədqiqatçı Sabirin yaradıcılığında çoxlu sayda qüvvətli 

mübaliğələrin olduğu misraların tədqiqini aparır və onun 

yaradıcılığında mübaliğənin formal bir əlamət olmadığını, 

əsərin məzmun və ideya istiqaməti ilə üzvü surətdə bağlanan və 

onların «təzahür formalarından biri kimi nəzərə çarpan təsvir 

vaitəsi» olduğu qənaətində haqlıdır. Mübaliğə üçün seçdiyi 

sözlərdə inandırıcılıq prinsipinə riayət etməsi dəyərləndirilir: 

«Xudbin bir alçağı ifşa etmək üçün şair mübaliğədən bu cür 

istifadə edir: 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

538 

Tikmə, kənar ol, gözümə milləti, 

Neyləyirəm milləti, milliyyəti. 

Oldu başım dəng, dəyiş söhbəti, 

Az söylə millət belə, ümmət belə! 

Mən fəqət öz əmrimi samanlaram, 

Xeyrim üçün aləmi viranlaram, 

Mən nə cəmaət, nə vətən anlaram! 

Yansa vətən, batsa cəmaət belə! 

Mənfi tipi xarakterizə edən bu sözlərdəki mübaliğə ayrıca 

olaraq düşünülməmiş, hadisənin, ideyanın özündən doğmuş-

dur» (107, s. 147). 

Sabirin mübaliğələrinin əsərinin ideya istiqaməti ilə bağ-

lılığı araşdırılır, bu mübaliğələrdən birinci növbədə əsərin ide-

yasını açmaq üçün istifadə edilir, «ikibaşlı ifadələrə, tərəddüdə, 

şübhəyə yol vermədən istər mənfi, istərsə  də müsbət qəhrə-

manlarının cəbhəsini, habelə öz münasibətini» aydın ifadə 

etdiyi söylənir. 

Şairin təşbih, istiarə, təriz, mübaliğə kimi ifadə vasitələri 

ilə yanaşı,  ədəbiyyat nəzəriyyəsində stilistik füqurlar deyilən 

kiçik təsvir vasitələrindən də istifadə yollarını araşdırır.  Şairin 

yaradıcılığında sözün təsirini qüvvətləndirmək üçün «bədii 

dilin ən sadə və kiçik detallarından olan rücudan (lüğəti mənası 

«geri» deməkdir) istifadə edir». Ədəbiyyat nəzəriyyəsinin 

ustadlarından biri olan C.Xəndan  «rücunun lüğəti mənasının 

«geri» demək olduğunu, «stilistikada bu füqurun oynadığı 

rolun» təxminən bu mənaya uyğun gəldiyini söyləyir: «Yəni 

şair birdən-birə söylədiyi fikirdən dönüb tamamilə başqa bir 

fikri müdafiə edirsə, bu rücudur»(107, s. 150). 

Klassik sənətkarlar rücudan geniş istifadə etmiş, Sabir də  

öz əsərlərini yaradarkən bu ənənəni davam və inkişaf etdirmiş, 

lakin rücu «satiraların üslubuna uyğun olaraq» novator şairin 

yaradıcılığında yeni keyfiyyətdə öz ifadə formasını tapmışdır. 

Romantik  şeirlərdə intim hisslərin ifadəsi üçün işlənir, yüksək 

hiss-həyəcanla («sən gülsən», «yox-yox sən güldən də 

Gülxani Pənah 

 

 

539 

gözəlsən») ifadəni qüvvətləndirmək üçün işlənir. Sabirdə isə 

rücunun «ən çox satirik tipin daxili aləmini açmaq, deyilən 

siyasi, ictimai mülahizəni aydınlaşdırmaq və beləliklə  də, 

satiranın bədii təsir qüvvəsini artırmaq məqsədi ilə» istifadə 

olunduğu söylənir. Sabir satiralarının rəngarəng xüsusiyyəti ilə 

bağlı olaraq rücuları da “müxtəlif formada təzahür edir”. 

Satiralarında elə rücular görür ki, «onlarda fikir düz ifadə 

olunduğu halda, birdən-birə ondan dönən şair tamamilə ona əks 

olan səhv və ya yanlış mülahizə yürüdüb guya əvvəlkini inkar 

edir.  Əslində isə  əvvəlki fikir bu yolla daha da əsaslanıb 

qüvvətlənir» (107, s. 151). Nümunə  gətirir: 

İş başında əyləşən kəslər xəyanətdən səva, 

Vay, yanıldım, qoy deyim, hə, lap sədaqətdən səva  

«Şeiri tamamilə oxuyan hər kəs diqqət etsə görər ki, «sə-

daqət» sözü Sabir demişkən, boğazdan yuxarıdır, ürəkdən gəl-

mir» (107, s. 151). İkinci misradakı «hə» sözünün çox incə bir 

nöqtəni təsdiqlədiyi, ondan sonra gələn «lap» ilə daha da «əsas-

landırdığı» fikrindədir: «nəticədə xainin sadiqliyi sözdə qalır, o 

daha  əsaslı surətdə xainlikdə qalır. Satiralarda bu üsuldan, 

quru-boş  tərif üsulundan istifadə  nəticəsində gözəl rücular 

yaradılmışdır» (107, s. 151). 

Sabirdə bu priyomun tərsi də olduğu, yəni şairin əvvəlcə 

bilə-bilə  səhv fikir yürüdüb sonra onu inkar edən düz fikirlə 

rücuya keçdiyi açıqlanır. «Qorxuram»  satirasında bu növ 

«rücudan istifadə edir»: «Heç nədən qorxmadığını (əslində isə 

burada heç bir real qorxudan söhbət getmir) iddia edən lirik 

qəhrəman  əsl real qorxunu daha da qüvvətləndirmək məqsədi 

ilə öz qorxmazlıq sifətini dəyişdirib «harda müsəlman görürəm 

qorxuram» deyir» (107, s. 151). 

Sabirdə gördüyü rücunun təzahür formalarından biri də 

«əvvəlki fikrin düz olması ilə sonrakı fikrin daha da düz  

olmasıdır. Nümunə gətirir: 

Ol yerə sanma çıxır seyrə fəqət hərcayılar, 

Yox, yox, orda gəzənin əksəri mömin sayılar. 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

540 

«demək bulvara hərcayılar deyil, möminlər çıxır.  Şair elə 

burada seyrə çıxanların hərcayılığını təsdiq etməklə ikinci mis-

rada «yox, yox...» sözləri ilə inkara çalışsa da, əksinə  «əksəri 

mömin sayılar» cümləsi ilə möminlərin də  hərcayılığını  əsas-

landırmışdır ki, biz bunu satiraların digər bəndlərində də aydın 

görürük» (107, s. 152). 

Tədqiqatçı əvvəlcə səhv olan fikri rücudan sonra da səhv 

yolla təsdiq etmək  kimi rücunun orijinal təzahür formasından 

da Sabirin istifadə etdiyini açıqlayır. Sabir satira üsullarında 

“səhv fikri təsdiq yolu ilə” ifşa edir, adətən, belə satiralarda 

kinayə çox qüvvətli olur: «İdeya istiqamətinə  və üslub 

xüsusiyyətlərinə görə bu kimi əsərlərin fiqurları, o cümlədən 

rücuları da başqalıq təşkil edir. Sözün tərs mənada, kinayəli 

ifadəsi bu başqalığın  əsas nişanələrindəndir. Bu fakt bir daha 

onu isbat edir ki, xalq şairi  əsərin məzmun və ondan doğan 

ideya istiqamətinə xüsusi fikir verib bütün formal cəhətləri ona 

tabe şəkildə qurur» (107, s. 153). Onun əsərlərindəki rücuların 

rəngarəngliyini məzmun və mövzu müxtəlifliyi ilə bağlayır. 

C.Xəndan Sabirdə rücunun orijinal təzahür formalarından 

olan düz olan fikrin dərin təəssüflə təsdiqini də araşdırır.  Belə 

halda rücunun iki şəkildə  təzahürünü görür. «Onlardan biri 

şairin, lirik qəhrəmanın təəssüfü, digəri isə mənfi tipin keçmişki 

cah-cəlalını yada salma yolu ilə olan təəssüfüdür» deyir, «Xab 

et!», «Ax...x...» rədifli şeirləri nümunə gətirir. Xalqın gerilik və 

ətalətini təsdiq etmək üçün «Ey xəstə, ayılma, etmə idrak» 

deyən lirik qəhrəmanın səsindəki təəssüf hissini «duymamaq 

mümkün deyildir» deyən tədqiqatçı  ikinci  xarakterdəki rücuya 

münasibətini bildirir: 

Təbrizdə gər olmuş idim cümə imamı, 

Gizlin ki, deyil, yaxşı bilir mətləbi hamı, 

Pul ilə satın almış idim mən bu məqamı, 

Uydurmuş idim kəndimə bilcümlə əvamı, 

Əbd etmiş idim şəhrdə hər püxtəni, xamı, 

Xud, mən nə bilim sübh dönüb şam olacaqmış, 

Gülxani Pənah 

 

 

541 

İranda da hürriyyəti-islam olacaqmış?! (107, s. 155). 

Burada rücu «zaman əlaqəsi ilə verilmiş; keçmişi yada 

salan, xoş günlərini xəyaldan keçirən tip birdən-birə indiki 

zamana qayıdıb ona bədbəxtlik gətirən inqilaba münasibətini 

bildirir. Fiqurlardan bu növ istifadə tamamilə yeni hadisədir. 

Mürtəce siniflərin sentimental hisslərini ifadə edərkən  şair bu 

priyoma tez-tez müraciət etmişdir» (107, s. 155) deyən 

tədqiqatçı «Ax...x...» satirasında da bunu «görür», təəssüflə 

idealizəni birləşdirən bu kim satiralarda iki aləm, iki tip və iki 

mövzu olduğunu söyləyir,  mollanın «A kişi, bundan əzəl 

xalqda hörmət var idi», «İndi bu xırda uşaqlar da edir tənə 

bizə» fikirlərini diqqətə çatdırır və «birinci misradakı dövr ilə 

ikinci misradakı dövr arasında olan fərqlər tipin psixologiyasını 

ifadə edən sözlərdə  də görünür» (107, s. 155) deyir. Bununla 

birlikdə  şairin müsbət tiplərinin yeniliyə münasibətini gös-

tərmək üçün də yollar axtardığını və göstərdiyi rücu  növündən 

bu məqsəd üçün istifadə etdiyini, buna nümunə olaraq «Hür-

riyyət» inqilabi satirasını diqqətə çatdırır. 

Tədqiqatçı Sabirin simasında «sənətin həyatla əlaqəsi nə-

ticəsində fiqurlarda da yeniliyə doğru» getdiyini «onlardan for-

mal gözəllik yaratmaq, dəbdəbəli-təntənəli üslub əmələ  gətir-

mək üçün deyil, obrazlı  təfəkkürün qanuni tələblərinə uyğun 

şəkildə, məzmuna uyğun gələn formanın üzvi tərkib hissi kimi 

istifadə» olunduğunu, bununla da Sabirin ədəbi  ənənələrdən 

ayrılmamaqla orijinal bir yaradıcılıq yolu tutduğunu (107, s. 

157) qiymətləndirir. 

C.Xəndan Stilistik füqurlar içərisində  rücuya yaxın olan 

«haşiyə»lər  («yazıçı müəyyən bir məsələdən danışarkən, onu 

birdən dayandırıb başqa bir məsələyə keçirsə bu, haşiyədir-

C.X) haqqında, onun rücuya yaxınlığı haqqında danışır: «Rücu 

ayrı-ayrı misralarda da göründüyü halda, haşiyə böyük həcmli 

epik  əsərlərin süjet xəttindən kənara çıxılan zaman yazıçıya 

lazım olur. Bu yol ilə epik şair və ya ədib təsvir etdiyi hadisəyə 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

542 

öz münasibətini bildirir və ya onu başqa yollarla daha da təsirli 

edir» (107, s. 157). 

  Bədii yaradıcılıqda şairin fikrinin təsir qüvvəsini artıran 

təkrirlərdən yararlanma imkanları araşdırılır.  Təkririn tərifini 

verir: «Nitqi qüvvətləndirmək və  təsirini artırmaq üçün eyni 

sözün, ifadə  və ya cümlənin təkrarlanmasına təkrir deyilir» 

(107, s. 157). 

Sabirdə  təkririn  ən çox yayılmış forması-misraların 

əvvəllərində eyni sözün təkrarıdır. 

Nə seyrü səfanı xoşlayırsan, 

Nə dərsü kitabı boşlayırsan. 

... Həmsinnlərin səfada, bağda, 

Həməsrlərin çəməndə, dağda, 

... Bəzisi olub qumarə məşğul, 

Bəzisi şərabə, yarə məşğul. 

Hər bir nəfəri bir işdə çalak, 

Hər digəri bir əməldə bibak (107, s. 157). 

Nümunə gətirdiyi bu parçada, eləcə də bir sıra şeirlərində 

şairin yararlandığı  təkrirlərin  şeirin mövzu və ideyası ilə 

bağlılığını, sözlərin, fikrin təsir qüvvəsini artırdığını qeyd edir. 

Şairin «Arzu» satirasında «19 misra «nə» ilə başlanır. Misralar 

daxilindəki, «nələri» də  nəzərə aldıqda bu əsərdə 34 «nə» 

işlənmişdir. Bütün satirada «nə»  ədatı olmayan cəmi üç beyt 

vardır. Elə misralar da var ki, onlarda üç, hətta dörd dəfə «nə» 

işlənmişdir» (107, s. 158). 

Misraların başında təkrar olunmuş sözlərə «xüsusi ahəng 

vermək üçün» şairin sonra gələn sözləri həmahəng edib «bir 

növ ön qafiyələr» yaratması üzə çıxarılır. 

Hər yetən keçdi cəmaət başına, 

Hər ötən silsilə cünban oldu. 

Satiranın ümumi qafiyə sistemindən başqa burada «hər» 

təkririni ahəngləşdirən «yetən» və «ötən» sifətləri də qafi-

yədirlər» (107, s. 158). 

Gülxani Pənah 

 

 

543 

Tədqiqatçı  şairin yaratdığı  sətirbaşı  təkrirlərin işlənmə 

metodunu, fikrin əhəmiyyətini başa çatdırmaq üçün təkrirə 

verdiyi «fasilələri», bu fasilələrin  şairin bəndlərarası  təkrirlə-

rində də olduğunu, bu cəhətdən Sabirin «Hə, de görüm, nə oldu 

bəs» satirasını diqqətə çəkir. Bu satirada «bütün bəndlərdə (bi-

rincidən başqa) «sən demədinmi?» və yaxud eyni məzmunu 

ifadə edən «Sən o deyilmi dedin» sözləri təkrarlandığı halda, 

təkcə üçüncü bənddə fasilə verilmiş, təkrir pozulmuşdur» (107, 

s. 159) deyən tədqiqatçı bu fikirdədir ki, «o bənddəki məzmun 

satiranın ideya-bədii dəyəri üçün lazım olduğundan  şair onu 

təkrir sistemindən çıxarıb və yaxud təkrirlə verməyi lazım 

bilməmişdir» (107, s. 159). 

Sabirdə ifadəni qüvvətləndirən beytlərarası  təkrirlər 

araşdırılır. «Bilmirəm» rədifli  şeirində üçüncü beyti  «derlər» 

sözü ilə başlayır, təkrir kimi işlədilir, 4-cü, 5-ci beytləri 

təkrirsiz davam etdirilir, 6, 7, 8-ci bəndlərdə yenə yenidən 

təkrirə «qayıdılır». 

Sabirdə misranın əvvəlində işlənən təkrirlərdə məzmunun 

xatirinə «bəzi formal dəyişikliyin» (məsələn, «gah» sözü vəznə 

görə «gahi», «gah» və ya «gəhi» şəklində işlənir) edilməsinə də 

diqqəti çəkir. 

Gahi yağışı, gahi müsəllanı danırsan, 

... Gah dinni, gəhi quli-biyabanı danırsan (107, s. 159). 

Şairin nəqarətlə  əlaqədar yaranan təkrirlərini açır. «Ey 

dərbədər gəzib ürəyi qan olan, cocuq!» misrası ilə başlanan 

«ey» digər misralarda xüsusən nəqarətlə bağlanan misralarda 

(üç bənddə) işlənərək fikri qüvvətləndirir bu üsuldan digər 

satiralarında istifadə edilir. Təkririn bu növünü 

qüvvətləndirmək üçün misra əvvəlində başlanan sözün misra 

daxilində  təkrarı priyomu, misrasındakı sözlərin təkrar 

olunmaqla qüvvətli təkrir yaratdığı nümunələrlə açıqlanır: 

Gah başımı, gah gözümü əlləyir, 

Gah budumu, gah dizimi əlləyir (107, s. 160). 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

544 

Bəzən eyni sözün daha çox təkrar olunduğunu görür: 

«Gah yazır, gah oxuyur, gah danışır», «Gah yürüyür, gah yıxı-

lır, gah durur» və s. şairin bununla da «kifayətlənməyir», tək-

rirdən sonra qoşa qafiyələrdən də istifadə edir: 

 

Nədir təkfiri «Əxbar»ın, 

Nədir təhqiri «Əbrar»ın, 

Nədir təqsiri «Ehrar»ın 

Ki, böylə qərqü-xun oldu? 

Səbəb boynuyoğun oldu» (107, s. 160). 

Burada  şairin qafiyələri təkrar etməsini, təkfiri «təhqir», 

«təqsir»lə, «Əxbar»ı, «Əbrar» və «Ehrar»la qafiyələndirməsini 

dəyərləndirir: «Bu priyom gəlişi gözəl, formalistcəsinə deyil, 

şeirin ahəng və ritmini canlandırmaq üçün düşünülmüş  və 

süniliyə yol verilməmişdir. «Əxbar»ın təkfirindən danışılırsa, 

bu tarixi həqiqətdir, ruhanilər onu doğrudan da, təkfir etmişlər. 

«Əbrar»ın qapanmasını isə şair təhqir kimi qiymətləndirmiş ki, 

buna heç kəs  şübhə edə bilməz. «Ehrar»ın təhqirini soruşmaq 

isə, çox təbii bir sualdır» (107, s. 160). Bu xüsusi isimlərin  

qafiyə təşkil etməsində «sünilik» görmür, bildirir ki, onlar «qa-

fiyə xatirinə» yaranmır, bunlar satiradan da «əvvəldir»,  şair 

mövcud sözləri qafiyə  tələblərinə uyğunluğunu nəzərə alıb 

dediyimiz şəkildə «işlədir». Ahəngdar sözlərdən istifadə edərək 

qafiyələr yaratmaq Sabirin “məziyyəti”dir. Onun qafiyə 

prinsiplərinin öyrənilməsinin bir mövzu olduğunu açıqlayır. 

Sabirin yaradıcılığında sözarası  təkrirləri araşdıran təd-

qiqatçı eyni sözün sözarası  təkrar olunması ilə yaranan tək-

rirlərin təsir qüvvəsini  artırmaqda xüsusi «məziyyəti» oldu-

ğunu dilə  gətirir. Adi danışığımızda istifadə olunan (məsələn, 

yaşa-yaşa sözünün arasına bir söz salıb «yaşa, çox yaşa», 

«yaşa, sən yaşa» və s.) sözlərin arasına başqa söz salaraq onu 

təkrar edib təkrir yaratmaqla fikri daha qüvvətli, qiymətli etdi-

yimizi yada salır. Sabir «Barışnalara dair» satirasında «cövlan 

elə, cövlan!» deyərkən “bu növ təkrirdən” yararlanır, forma 

Gülxani Pənah 

 

 

545 

rəngarənliyində xüsusi gözəllik görən şairin sözlərin təkrarı ilə 

«Bəyin xanın, xanın bəyin  əlində ehtikarı var» kimi sözlərin 

yerdəyişməsi ilə «maraqlı  təkrir» yaratması, «Nə bilim haralı 

kasıb, nə bilim haralı  fəhlə» misrasında eyni sözlərin təkrarı 

arasına «kasıb» sözü düşməklə qüvvətli təkrir yaratması, fikrin 

təsir qüvvəsini artırmaq üçün şairin sözarası  təkrirdən istifadə 

etməsi, sənətkarlıq imkanlarının zənginliyi araşdırılır. Sözarası 

kəlmələrin seçilməsinin yaradıcılıq qabiliyyəti ilə  əlaqədar 

olmasını vurğulayan tədqiqatçı Sabirin təkrar olunan sözlərin 

misralardakı sayının birini ixtisar etməklə  də bir növ təkrir 

yaratdığını deyir: 

Buna bax, ağzına bax, surəti-ibdarına bax, 

Başının şapkasına, etdiyi koftarına bax! 

Tədqiqatçı Sabirin eyni sözün dalbadal işlənməsilə yara-

nan təkrirlərinə diqqəti yönəldir. Hiss-həyəcan bildirmək üçün 

istifadə olunan bu kimi  təkrirlərin də satiralarda orijinal nümu-

nələrini görür, klassik ədəbiyyatımızda intim hisslərin tərənnü-

mündə istifadə olunan bu təkririn satirik şeirdə  də «təsir qüv-

vəsini» görür, təkrirlərdə sözün təsirini artırmaq üçün təkririn 

verdiyi mənaya uyğun sözlərin işlədilməsi priyomu diqqətə çə-

kilir. «Məsələn, «dinmə» sözünə yaxın «oyanma!», «yat!», 

«durma!», «tərpənmə!» sözlərini işlədən şairin «Oyanma, yat, a 

millət, dinmə-dinmə, durma, tərpənmə» kimi qüvvətli təkrir 

yaratdığını dəyərləndirir. 

«Neçin məktəbə  rəğbətin olmayır?» misrası ilə başlanan 

şeirində şair burada eyni sözün bir misrada «təkrarı ilə «kifayət-

lənməyir», digər misrada da ona həmqafiyə sözlər işlədərək 

belə təkrir yaradır. Nümunə gətirir: 

Bu da olmayır, olmayır, olmayır! 

Qarın dolmayır, dolmayır, dolmayır! 

Tədqiqatçı  dəfələrlə  təkrar olunan bu sözlərin  o zaman 

təkrir olduğunu, bədii təsir qüvvvəsinə malik olan təkrirə çev-

rildiyini bildirir ki, «onlar şeirin ümumi ahəngində səslənə bil-

sinlər. Satiralarda isə bu, qanunidir, çünki Sabir sözü, xüsusən 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

546

şeirdə təkrir kimi nəzərə çarpan sözləri mücərrəd mənada işlət-

mir, onları  şeirin ayrılmaz, tərkib hissəsinə çevirir» (107, s. 

163). 

Eyni sözün təkrarında bədii nidaların  şeirə verdiyi 

«gözəllik» diqqətə çəkilir. «Allah, Allah, nədi bu dərdə dəva?», 

«Allah, Allah, bir səbəb qıl kim, peşiman olmasın!» kimi mis-

ralardakı  «allah, allah» sözlərinin adi sözlər olmayıb, bədii 

nidaların yaratdıqları  təkrirlərdir ki, onların təsiri də lirik 

şeirlərə xas təsirdir» (107, s. 164) deyir. 

Sabirin  şeirlərindəki qüvvətləndirici təkrirləri araşdırır: 

«Çıxmaz, çıxa bilməz bu adət başımızdan» misrasında «çıx-

maz»a nisbətən «çıxa bilməz» daha qüvvətli təkrirdir. «Əhsən, 

səd  əhsən,  əhsən bu təm-tərağa, millət!» misrasında «əhsən» 

sözünün üç dəfə  təkrarı  nəticəsində «təkrir yaransa da, bu adi 

təkrir deyildir, çünki «əhsən»lərin biri «səd», «əhsən» şəklində 

işlənib qüvvətləndirici təkrir yaranmışdır» deyir (107, s. 164). 

Qüvvətləndirici təkrirə bir-birinə yaxın fikirlərin də «daxil» 

olduğunu bildirən tədqiqatçı bunu «Beynəlmiləl»də olan 

«Yoxmu bir sahib hidayət, yoxmu bir əhli-rəşad?» misrasında 

görür. Bura-dakı «sahib hidayət» və  «əhli-rəşad» sözləri çox 

yaxın bir mə-nanı, xalqa qurtuluş yolunu göstərən bir «rəhbəri 

təmsil edir»: «Şair yaxın mənanı ifadə edən bu sözləri təkrir 

kimi məna-landırmaq üçün «yoxmu» sözünü misrada iki dəfə 

təkrar etmişdir». «İki yoldaş, iki qonşu bir vətəndə həmdiyar» 

misrasında da  «qonşu» və «yoldaş» sözlərinin «iki» təkririnin 

vasitəsilə məzmunu daha da «qüvvətləndirilmişdir».. 

Quvvətləndirici təkririn «sir»lərinin çoxluğunu dilə 

gətirən tədqiqatçı bunları küll halında öyrənməyin qeyri-

mümkünlüyünü az qala hər ifadənin bir sirri olmasında görür. 

«Hər birində başqa ləzzət, başqa bir dad, Ərdəbil» misrasında 

dilin incəliklərinə  bələd olan hər kəsin  buradakı  təkrirdə bir 

«aləm» olduğunu təsdiq elə biləcəyinə inanır.  Tədqiqatçının 

fikrincə, ifadəni o qədər mənalandırmışdır ki, bundan qüvvətli 

ifadə oxucunun ağlına da gəlməz... burada «başqa» sözü təkrar 

Gülxani Pənah 

 

 

547

olunmuşdur. Ancaq təkcə bu təkrirə  səbəb olsa da, qüvvətlən-

dirici təkrir yarada bilməz. Demək «başqa»dan başqa bir sirri 

də axtarmaq lazımdır. «Başqa» sözünün birincisindən sonra 

«ləzzət», ikincisindən sonra isə ona mütəradif olan «dad» sözü 

vardır. Hiss edirik ki, «başqa ləzzət»in iki dəfə eynən təkrarın-

dan birində «başqa dad»ın olması daha təsirlidir. Dediklərimiz-

dən belə bir ümumi nəticə  çıxarmaq olar ki, mütəradif sözlər 

qüvvətləndirmənin rəhnidir» (107, s. 165). 

Tədqiqatçı Sabirin eyni sözlərdən daha çox eyni suala 

cavab verən həmcins üzvlü təkrirlərini açır. Onun satiralarından 

İranlı gərək ömr edə zillətdə həmişə, 

Nikbətdə, əsarətdə, məzəllətdə həmişə 

- misralarında «həmişə» sözü təkrir olsa da, həmcins üzvlərsiz 

(zillətdə, nikbətdə,  əsarətdə, məzəllətdə) poetik mənasını gör-

mür. Buradakı  həmcins üzvləri «mütəradif sözlər» bilir: 

«mənada çox yaxın olan və eyni suala cavab verərək təkrar olu-

nan bu sözlər eyni sözlərin təkrarı nəticəsində yaranan təkrirdən 

heç də zəif deyil, əksinə qüvvətlidir, çünki eyni zamanda təsəv-

vürü də qüvvətləndirir» (107, s. 165-166). «Şövkət özümün, 

fəxr özümün, şan özümündür» (şövkət, fəxr, şan), «Tacir də bi-

zim, bəy də bizim, xan da bizimdir! Əyan da bizimdir» (bəy, ta-

cir, xan, əyan)  misralarını nümunə gətirir. Həmcins üzvlü tək-

rirdə sözlərin həmişə sinonim olmasının məcburi olmadığını, 

təkrarlanan eyni sözlərin məzmunda sinonim deyil, ideya 

istiqamətini müəyyənləşdirən söz ola bildiyini qeyd edir. Nü-

munə gətirir: 

Söz mənim, ev mənim, əsrar mənim, 

İrzü namus mənim, ar mənim, 

Mal mənim, məsləhətkar mənim, 

Satıram dövləti - Qacar mənim! 

Və  bildirir ki, «burada təkriri yaradan eyni sözlər 

(mənim)dən başqa sadalanan həmcins üzvlər mütəradif-sino-

nim sözlər deyil, məzmunun aydınlaşdırılmasına xidmət edən, 

şahın satqınlığına qarşı kəskin nifrət hissi oyadan sözlərdir, hər 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

548 

halda bu sözlərdə şeirin ideya istiqamətindən doğan məzmunda 

bir yaxınlıq vardır. Həmcins üzv ona görə deyilir ki, onları bu 

və ya başqa bir cəhət birləşdirir, həmcins edir» (107, s. 166). 

Yuxarıdakı misraların təhlilini verir, ideya istiqamətini aydın-

laşdırmaq üçün seçilən həmcins üzvlər arasında məntiqi və 

məna  əlaqələrinin  əsas  şərt olduğunu deyir. «Həmcins üzvlər 

təkriri qüvvətləndirdiyi kimi, misranın ahənginə və musiqisinə 

də təsir edir: «Əz bədənin, üz boğazın, kəs başın» (107, s. 167). 

Sabirin satiralarındakı satirik təkrirləri araşdırır:  

Heyhat və heyhat və heyhat və heyhat!!! 

Get yat və get yat və get yat və get yat!!! 

Burada  şair «heyhat və heyhat» deməklə tipin keçmiş-

dəki cah-cəlalına qarşı  təəssüf hissi ilə yanaşmasına gülür və 

bunun gülünc olduğunu lirik qəhrəmanın eyni üsulla davam 

edən «get yat və get yat» sözləri ilə yaranan təkrirində bir də 

nümayiş» etdirir. Bu üsulla yaradılan təkriri «bah-bah... yenə 

bah-bah... yenə bah-bah. Yenə bah-bah!»-nümunə gətirir və hər 

iki misalın keçmiş günlərini qaytarmaq istəyən mürtəce 

adamların-ruhanilərin danışığından götürüldüyünü, onlara 

şairin mənfi münasibətinin bütün satiralarında aydın 

göründüyünü yazır.  Şairin satirik təkrirlərinin təkcə eyni 

sözlərin təkrarı ilə yaranmadığını, təkrirlərdə, satirik sözlərin 

məna məzmununda da  axtarmaq lazım gəldiyi qənaətindədir. 

 

Olqədr qırıb bir-birimizdən ki, yorulduq, 

Qırdıqca yorulduq və yorulduqda qırıldıq. 

Burada «yorulmaq», «qırılmaq» sözlərinin cüzi dəyişik-

liklə  təkrarından başqa fikir təkrarı da olduğunu deyir: «bu 

təkrar tipin satirik portretini çəkmək üçün daxili aləmini aç-

maqda şairə az kömək etməmişdir. Birinci misradakı fikir (qırıb 

yorulduq), ikinci misrada yenə (qırdıqca yorulduq şəklində) 

təkrarlansa da, onun üçüncü ifadə forması (yorulduqda qırıldıq) 

beytin satirik ahəngini qüvvətləndirmişdir» (107, s. 168). 

Gülxani Pənah 

 

 

549 

Sabirdə beyt təkririnə-hər bənddən sonra eyni beytin 

təkrarına diqqəti yönəldir. «Tərpənmə amandır...» satirasında 

hər bəndin axırında 

 

Laylay, bala, laylay,  

Yat, qal dala, laylay! 

-beyti təkrarlanıb təkrir  əmələ  gətirir. Misranın  əvvəlində  və 

axırında eyni sözlərin təkrarlanması ilə yaradılan təkrirləri açır: 

«Çox yaşa, dövlətli Səttar xan əfəndim, çox yaşa!»  

Burada «çox yaşa» ifadəsinin iki dəfə təkrarı fikrin şaira-

nəliyinə, səmimiliyinə  və ideyanın tərənnüm yolu ilə üzə 

çıxmasına kömək etmişdir». 

Hər misranın axırındakı sözü eyni ilə digər misranın əv-

vəlinə gətirməklə  yer dəyişmə təkriri də yaratmış şairin əsərlə-

rindən nümunə gətirir: 

Gərçi İrandan çıxarkən başqa idi niyyətim, 

Niyyətim kəsb idi, vardı kəsbi-kara qeyrətim. 

Yaxud: 

Bəs ki, artır bunları gördükdə hərdəm rəğbətim, 

Rəğbətim artırsa da, lakin qavışmır həsrətim. 

Həsrətim bir şeyədir, ancaq düzəlmir halətim, 

Halətim «təskini» nəfsə qılmır imdad, Ərdəbil! 

Burada «rəğbətim», «həsrətim», «halətim» sözləri  əvvəl 

və axırda eynən təkrir yolu ilə fikrin daha da qüvvətlənməsinə, 

«tipin incə psixoloji iztirablarının üzə  çıxmasına» yardımçı 

olur. 

Klassik ədəbi irsimizdə stilistik fiqurların ən qədim növü 

olan təzadlardan (ziddiyyət) Sabirin yaradıcılığında istifadə 

metodları açılır. «Təzad bir-birinə zidd olan iki kəlmə, ifadə və 

fikrin vəhdət halında işlədilməsinə deyilir» deyən tədqiqatçı 

təzadın bədii sistemlər, tiplər və lövhələr arasında olduğunu 

göstərir. Tədqiqatçı bu fikirdədir ki, «o ən gözəl satiralarını 

yaşadığımız  əsrin birinci on ilində yazdığından realist şairdə 

öz-özlüyündə ictimai-siyasi ziddiyyətləri ilə  nəzəri cəlb edən 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

550

sinifli cəmiyyət belə bir ifadə üsulunu doğurmaya bilməzdi, 

Başqa sözlə desək, ziddiyyətlər içərisində boğulan ictimai hə-

yatın zidd mənzərələri  şairi təzada müraciət etməyə ruhlandı-

rırdı. Satiralarda təzadın geniş yayılma səbəblərindən biri də bu 

idi» (107, s. 171). 

Təzaddan ictimai-siyasi görüşləri üçün istifadə edən 

şairin yaradıcılığında ən çox təzad «yeniliklə köhnəliyin qarşı-

lıqlı təsvirində özünü göstərir». 

Yeniliklə köhnəliyin arasındakı zidd fərqlərin  şairin 

«Sual-cavab», «Bu boyda-bu boyda», «Beynəlmiləl» və s. kimi 

satiralarında yüksək sənətkarlıqla təsviri dəyərləndirilir: «Ney-

ləyim, ey vah, bu urus başdılar...» deyə  həyəcanını gizlətmə-

yən, «ay köhnələr, ay köhnəpərəstlər» deyə ciddi müqavimətə 

çağıran mürtəcelərlə yenipərəstlər-azadlıq tərəfdarları arasın-

dakı təzad və kontrastların bədii qidasını verirdi. Yenilik tərəf-

darlarının əlində kəskin mübarizə silahı olan demokratik ruhlu 

mətbuatın qapadılması münasibətilə köhnəpərəstlərin sevincini 

şair təzaddan istifadə yolu ilə nə qədər şairanə bir üslubda ifadə 

etmişdir: 

Qoy köhnələrin daş ürəyi gül tək açılsın, 

Darüzzəfəri-tazəpərəstan da qapandı (107, s. 171-172). 

Burada məcazi mənada yalnız köhnələrin daş ürəyə malik 

olduqlarını deməklə qalmayır, «gül tək açılsın» ifadəsində şair 

kinayəsindəki tərizi də nümayiş etdirir, bununla yanaşı ikinci 

misradakı fikir (mətbuatı yenilikçilərin zəfər evi adlandırması) 

daş ürəyin açılması, zəfər evinin qapanması kimi təzadlar 

ideyanın «açılması»na, tendensiyanın ifadəsinə xüsusi gözəllik 

verir. 

Və yaxud, «Sual-cavab» satirasında da bunun maraqlı 

şəkildə öz bədii ifadəsini (nuh dövründən qalma qayda-qanun-

ları dörd əlli müdafiə edən, qəzet oxuyanları sarsaq adlandıran, 

qiraətxanaların viran qoyulmasına çalışan və s. işləri ilə şairin 

nifrətinə səbəb olan köhnəpərəstin qarşısında yenipərəstin «Qa-

bili-ərz sözüm yox, məni əfv et, gedirəm!..» deyə bir mənalı sü-

Gülxani Pənah 

 

 

551 

kutla nadanın həyəcanına «Bə  cəhənnəm ki, gedirsən» demə-

sinə  səbəb olur-C.X) tapmasını, Sabirin təzadlarındakı  sənət-

karlıq qüdrətinin həyatı yaxşı bilməsindən, yaxşını pisdən ayıra 

bilmək üçün dərin müşahidə qabiliyyətinə malik olmasından 

irəli gəldiyini, bunun üçün də onun təzadlarının formal xüsusiy-

yət «daşımadığını», ideya istiqamətini aydınlaşdırmaq üçün 

əsərin «üzvi hissələrindən birinə çevrildiyini», bədii sistemdə 

«öz yerini möhkəm tutduğunu» söyləyir.  

Sabirin köhnəlik qarşısında yeniliyi mübaliğəli  şəkildə 

təsvir etməklə  də qüvvətli təzad  yaratmasını alqışlayır. «Bu 

boyda-bu boyda» satirasında köhnəpərəstin fikrini yada salır: 

Ana dilin belə bilmir iyirmi yaşlı cavanlar, 

Bilirlər indi bular beş lisan, bu boyda-bu boyda! 

-burada tipin təəssüratını verə bilmə sənətkarlığını açır. 

Tədqiqatçı təzadın əsas təzahür sahəsindən sonra ayrı-ayrı 

münasibətlərdə yaranmasına da diqqəti çəkir. Bir kimsəsiz 

uşağın acınacaqlı taleyi ilə öz vəziyyətini müqayisə edən şairin 

«Ancaq mənimki nalə, səninki sualdır» fikrindəki qüvvətli tə-

zadı nümunə  gətirir: «Lirik qəhrəmanın naləsi, körpə  uşağın 

sual dolu baxışından doğan təzad çox mənalı və ictimaidir. Biz 

bu sualın özündə də gizli bir fəryadın olduğunu təsəvvürümüzə 

gətirsək, fikrimiz daha da aydınlaşar. Belə zidd fikir və vəziy-

yətlərə satiralarının çoxunda rast gəlirik» (107, s. 173)-deyən 

tədqiqatçı «Höphopnamə»də bu təzadları görür, şairin böyük 

bir sənətkarlıqla oxucunu heyran qoyduğunu, oxucunun verilən 

məlumatı qavramaqda çətinlik çəkmədiyini, bu təzadların biri-

nin digərindən «gözəlliyini», «aydınlığını» dəyərləndirir. 

Şairin fikri tərs yolla ifadə etməklə yaratdığı qüvvətli sa-

tiralar açılır. Ağa qara deməklə, qaraya ağ deməklə təzada xas 

olan ziddiyyətləri birləşdirən bu üsülla, bu xarakterdə yaranan 

satiraların hamısında təzad var. Nümunə  gətirir. «Məsələn, 

dünyada sinfi mənafelərin toqquşduğu», «Rusiyada irticanın 

hücuma keçdiyi və  İranda inqilabi hərəkatın yatırıldığı bir 

dövrdə şairin: «Asudəlik bu saat yerdən göyə cahanda» deməsi 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

552 

və buna misal olaraq «ancaq İranı» göstərməsi  tərs mənada 

qüvvətli satiradır ki, bunun da yaranması  təzadla  əlaqədardır, 

çünki asudəliklə İran, o dövrdə tamamilə ziddiyyət təşkil edən 

məfhumlar idi. Belə zidd məfhumların birləşməsi, yəni təzadı 

satiranı aydınlaşdırır, məzmunu dolğunlaşdırıb gülüşü mənalı 

edir» (107, s. 174). Bədii  əsərlərdə bütün hadisələrin, fikirlər 

sisteminin təzad  şəklində qarşı-qarşıya qoyulmasıyla qüvvətli 

bir «kontrast yarandığını» bildirən tədqiqatçı Sabirin tərs 

mənada söz demək üçün fikirlər sistemi ziddiyyətindən, 

kontrastdan istifadə etdiyini, bunun da əsasında «təzadın durdu-

ğunu» açır və apardığı  təhlil və  tədqiqatlardan belə bir nəticə 

çıxarır ki, «Sabir təzadı  təşkil edən qütbləri elə seçmişdir ki, 

birinin mütləq ağ, digərinin isə mütləq qara, həm də tünd qara 

olduğuna şübhə yeri qalmasın! (107, s. 175). Tədqiqatçı şairin 

yaradıcılığında olan təzada qiymət veirir və oxucularını da bu 

faktı təsdiq etməsi üçün «Hophopnamə»sindən onlarca nümunə 

götürür, bədii təhlil və  tədqiqatını aparır, bu təzadların sənət-

karlıq keyfiyyətlərini üzə  çıxarır və  gəldiyi nəticəni söyləyir: 

«...xalq şairi bu fiqurdan əsərin ideya-bədii istiqamətini oxucu-

ya gah asanlıqla başa çatdırmaq naminə istifadə etmiş, klassik 

ənənələrə sadiq qalmaqla öz orijinal yolu ilə gedərək, satiraların 

üslubuna uyğun maraqlı  təzadlar yaratmışdır» (107, s. 177-

178). Onun təzadlardan istifadə etməklə satiralara gətirdiyi mə-

ziyyətləri dəyərləndirir, xüsusən zidd cəbhələrə münasibətinin 

aydınlaşdırması işinə təzadın kömək etdiyini, onun bu sahədəki 

nailiyyətlərinin özündən sonra gələn realist şeirimizdə ən yaxşı 

ənənələr kimi davam və inkişaf etdirildiyini bildirir. 

Tədqiqatçı Sabirin əsərlərində  tədrici araşdırmazdan  əv-

vəl tədric haqqında məlumat verir. «Tədricin bədii ifadənin ya-

vaş-yavaş, müntəzəm olaraq yüksəlməsinə  və eyni üsulla 

alçalmasına» (107, s. 178) deyildiyini, adi nitqdə  də istifadə 

edildiyini, bununla belə şeirdəki tədriclə nitqdəki tədricin müx-

təlif olduğunu, onları eyniləşdirməyin qeyri-mümkünlüyünü 

açıqlayır. Tədricdə şairin istədiyi təsiri doğurmaq üçün sözlərin, 

Gülxani Pənah 

 

 

553

vəznin, hətta qafiyələrin seçilişinə  əvvəldən fikir verdiyini 

diqqətə çatdırır.  Şeirdə, xüsusilə XX əsr  şeirimizdə «vəzn, 

ifadə-ahəng rəngarəngliyinə görə» Sabiri «irəlidə gedən sənət-

karlarımızdan» biri kimi qiymətləndirir: «O, vəzni, ahəngi, rit-

mi  əmələ  gətirən sözlərdən o qədər sərbəst  şəkildə istifadə 

etmişdir ki, istədiyi ahəngi yarada bilmişdir» (107, s. 179). 

Şairin bütün şeirlərində az, çox olsa da tədricin müxtəlif forma-

larda «təzahür» etdiyi, bu fiqura «əhəmiyyət» verdiyi, bunlar-

dan biri «ahəngdə tədric adlanıla»  bildiyi qeyd edilir. «Fəhlə, 

özünü sən də bir insanmı sanırsan?», «Qorxuram», «Şəkibayi», 

«Beynəlmiləl» kimi əsərlərini nümunə  gətirir. «Beynəlmiləl» 

şeirində  «Əsrimiz xahiş edərkən ittifaqü ittihad» kimi adi 

ahənglə deyilən sözlərlə başlanan  şeirin ahənginin «getdikcə 

dəyişildiyini», məzmunla  əlaqədar olaraq «qalxdığını», bir az 

sonra «yoxmu bir sahib-hidayət, yoxmu bir, əhli-rəşad»  sözləri 

ilə əlaqədar olaraq səsini «ucaltmalı» olan oxucunun «Əlaman 

bu fitnəyə çarə  qıl, ey pərvərdigar!» nida cümləsində  şairin 

həyəcanına uyğun olaraq ahəngi bir az da dəyişməli olduğunu 

bildirir: «beləliklə, getdikcə oxucu öz həyəcanını da xalq 

şairinin ürəkdən gələn həyəcanına qoşaraq tribunlara xas olan 

bir ahənglə «Haqqı xalqa bildirib dəfi zəlalət etməli!» deyir və 

hər bəndin axırında təkrarlanan sözləri bu dəfə  internasi-

onalizmə bu qəti çağırışlarla əlaqədar olaraq daha gur səslə de-

yir: «Ey süxəndanan, bu günlər bir hidayət vəqtidir!». 

Tədqiqatçının təxmini verdiyi «bu tədric aşağıdan yuxarı 

getdikcə yüksəlməkdə olan həyəcanı ifadə üçün çox xarak-

terdir» (107, s. 182) deyir. Şairin «hay-haray» hissinin ifadəsinə 

həsr olunmuş şeirlərində («Vay, vay, nə yaman müşkülə düşdü 

işim, Allah!», «Pah atonnan, nə  ağır yatdı bu oğlan, ölübə!», 

«Ay haray, bir neçə  şair, neçə  şair kimilər...» və s.) tədricin 

təzahür formaları digərlərindən fərqlənir, aşağıdan yuxarı yox, 

yuxarıdan aşağı  tədric yaratmaq istəyir, mövzunun tələbinə 

uyğun olaraq ifadəni «lap ilk misradan yüksək ahəngdə» qurur. 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

554 

Sabirin yaradıcılığında tədricin «sevinc hisslərinin ifadə-

sində də» özünü göstərdiyi açıqlanır. Müsbət və mənfi tiplərin 

sevincindən asılı olmayaraq tədrici bu mövzularda da «mənalı» 

görür: «Başqalarının fəlakəti üzərində öz səadətini quran alçaq 

adamların sevinci, pulgir, dindar, aradüzəldən adamların 

əllərinə düşən bir-iki manat puldan doğan sevinclərdən tutmuş, 

öz azadlıqları uğrunda inqilabi mübarizələrdə qələbə əldə edən 

mərd insanların şadlıqlarına qədər müxtəlif xarakterli sevinclər 

Sabir yaradıcılığında öz bədii ifadəsini tapmışdır» deyən təd-

qiqatçı (107, s. 184) bunların birinə kinayəli münasibətin,  di-

gərinə  rəğbət, bir başqasına «hüsn-rəğbət» bəsləməyin lazım 

gəldiyini, «bu işdə heç şübhəsiz ki, tədricdən istifadə»nin yaxşı 

nəticə verdiyini vurğulayır.  

Mahi-rəməzandır, yenə meydan da bizimdir! 

Meydan da bizim, ərsədə dövlan da bizimdir!  

-misraları avam adamları bu bayramda soyacaq tiplərə qarşı 

oxucuda nifrət hissi oyadan məqamları açır. Ehsan məclisinə 

gələn saillə hiyləgər molla-ların üz-üzə  gətirildiyi məqamları 

açır: «Sailin qapıdan da baxmasına razı olmayan acgöz molla: 

«Sən hər qapıda min kərə yahu da deyərsən» sözləri ilə onu 

təhqir edir, bundan da “zövq» alır” və bu təhqirin ifadə 

formasında «maraqlı» məqamlar vardır. «Hər» və «min» 

sözlərindən ibarət olan bu tədric də  aşağıdan yuxarıya doğru 

prinsipi ilə qurulur: «Hər qapıda min yahu»nun digər mənası 

burjua-mülkədar cəmiyyətində aclıq və ondan doğan dilənçi-

liyin həddindən artıq çox olduğunu göstərməklə qalmır, eyni  

zamanda «hər qapıda min dəfə yahu» deyilməsi faktını da 

təsdiq edir, yəni sailin beş-on naləsi bir tikə çörək alması üçün 

kifayət deyil, o bəlkə min  nalə çəkib «yahu» deməlidir (107, s. 

184).  Şeirin bu bəndində aclarla toxlar dünyasının kontrast 

mənzərəsi oxucunun gözləri qarşısında canlanır, getdikcə 

gərginləşən bu ziddiyyətləri etiraf edən satirik qəhrəmanın 

«Zidd isə də əhvalımız əmalımız ilə» deyib sevinməsi oxucuda 

nifrəti daha da artırır. Satiranın ilk misrasından qoyulan 

Gülxani Pənah 

 

 

555 

sevincin tədricən necə qalxdığını nümayiş etdirən son misralara 

diqqəti yönəldir: 

Əyan da bizimdir! 

Fərman da bizimdir! 

Çünki ramazandır, 

Meydan da bizimdir! (107, s. 185). 

Burada oxucu ürəyindən keçən «nə üçün» sualı, cavabsız 

sualdan doğan ictimai kədərin satiradakı sevinci əzib 

«tapdaladığını», nifrətlə yükləndiyini satiranın ideyasının da bu 

məqsədə «xidmət» etdiyini, bunun da tipin sevincini 

«həddindən artıq nümayiş etdirilməsi nəticəsində» mümkün 

olduğunu görürük. 

Tədqiqatçı «Mirhaşım Təbrizi» satirasında isə «tamamilə 

başqa xarakterli bir sevinci» görür. Burada inqilabçılarla inqila-

bın qatı düşməni olan Mir Haşım arasındakı münasibət 

«inqilabi hərəkatın qələbəsi fonunda aşağıdan yuxarıya doğru 

tədriclə» (107, s. 185) verilir. 

 «Qabla  dəxi marfaşını Mir Haşım» sözlərindən doğan 

sevincin son misrada ideya-bədii cəhətdən daha yüksək pafos 

kəsb etməsi («Yardımı  Səttar başını, Mir Haşım») açıqlanır. 

Tədqiqatçı satiradakı gülüşü romantik qanadlarda yüksələn gü-

lüşlə müqayisə edir: «İnqilabın kiçik bir qələbəsindən doğan 

böyük sevinc inqilabçı şairin özünü vəcdə gətirmişdir. Bu vəcd 

nəinki şeirin ümumi ruhunda, hətta ayrı-ayrı bənd, beyt, misra 

və sözlərdə  də özünü göstərir. Həm də bu sevinc qələbədən 

doğan bir qüdrətlə ifşa edilir. Satirik qəhrəmanın din pərdəsi 

altında törətdiyi rəzalətlər, etdiyi fırıldaqlar bir-bir üzünə 

çırpılaraq bu qələbə iftixar  hissi ilə  tərənnüm edilir» (107, s. 

185). İctimai sevincin getdikcə artan pafosunun dərin istehza və 

mənalı gülüşlə yüksək bir rütbəyə çatdığını, bunu isə böyük 

sənətkarlıq imkanı ola bilən, inqilabi hərəkatın qüdrətinə inanan 

Sabirin yüksəldə bildiyi söylənir: 

Neyləyəsən, xalqa sözün batmadı, 

Hiylələrin bir kəsi aldatmadı, 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

556 

Çərxəçilər da usanıb yatmadı, 

İndi ki, əhrara gücün çatmadı, 

Topla qohum-qardaşını, Mir Haşım! 

Durma, götür qaç başını, Mir Haşım! 

Sabirin satiralarındakı təcridin təzahür formalarından biri 

olan heyrət və təəssüf ruhunun təsviri xarakterli əsərlərdə ahən-

gindən bəhs edir. «Ax, bu uşaqlar necə  bədzatdılar»-deyən 

çoxarvadlı kişinin, «Vah! Bu imiş  dərsi-üsuli-cədid?» deyən 

atanın səsindəki ahəngə uyğunlaşdırmalı olduğunu, «Ərdəbil» 

rədifli satirasında da real verdiyini deyir, bu hissin yuxarıdan 

aşağı təcrid yolu ilə ifadəsinə ən yaxşı nümunə kimi göstərir. 

Min mənim tək kablayı bir Sonanın dildadəsi, 

Min mənim tək pakidin bir rumkanın iftadəsi, 

Min mənim tək möminin bilməm nolub səccadəsi? 

Bəndəlik qeydin qırıb olmuşdur azad, Ərdəbil! 

Bir də namərdəm əgər etsəm səni yad, Ərdəbil! 

«Nə üçün tip mindən-birə prinsipi ilə danışır, ola 

bilməzdimi ki, əksinə olaraq deyəydi: «hər mənim tək kəblayı 

min Sonyanın dildadəsi» və i.a. bu ola bilməzdi, ona görə ki, 

belə halda dini qanunu pozanların sayı satirik qəhrəmanın nəzə-

rində azalar və o, səccadəni yaddan çıxara bilməzdi.  İndi isə 

kəblayı çox cəsarətlənib dinin qanunlarını pozmuş və «bəndəlik 

qeydini qırıb» özünü çərçivədən «azad» hiss etmiş, belələrini 

tək-tək deyil, min-min gördüyü üçün cəsarətlənmişdir. Bundan 

başqa madamlar da çoxdur: «Sirk madam, qəstin madam, pas-

saj madam, bulvar madam...». Bu qədər madama min kəb-

layının dildadə olması təbiidir» (107, s. 187).  

Satiralarındakı  təəssüf və heyrət hissinin dialoqlarında 

«daha canlı  çıxır» və «Sual-cavab», «Bəxtəvər», «Uşaqlar», 

xüsusilə  «Əhvalpürsanlıq, yaxud qonuşma» satirasında «daha 

xarakterik  şəkildə ifadə olunur»: «Burada «Nə  xəbər var, 

məşədi?» deyə adi bir tonla sual verən və eyni ahəngdə cavab 

alan (sağlığın!) tiplər sual-cavablarının məzmunu ilə  əlaqədar 

olaraq rəngdən-rəngə düşüb, coşub özlərindən çıxır və ya 

Gülxani Pənah 

 

 

557 

səslərini alçaldırlar» (107, s. 187). «Ba! Oğlan, nəmənə?..» ki-

mi ifadələrlə yanaşı, «bəli düzdür bu dəxi...» kimi ifadələrin də 

olduğu qeyd edilir və tədqiqatçı «şair tədric prinsiplərinə riayət 

etməsəydi, sözlərin hamısında bir ifadə  tərzini saxlasaydı, 

əsərin realizminə xələl gələrdi» deyir (107, s. 187).  

Tədqiqatçı say-sıra adları ilə yaranan tədriclərə də diqqəti 

yönəldir. Danışıq dilimizdə  işlənən aşağıdan yuxarıya (bir-iki 

söz, beş-on adam, otuz-qırx yaş),  əksinə yuxarıdan aşağıya 

(beş-üç gün, üç cüt bir tək adam, çoxdan-azdan pay və s.) 

işlənən say-sıralardan öz satiralarında «mövzu və tipin tipik 

şəraitdə nitqinin xarakterinə görə» məharətlə istifadə edir, özü 

də yeni nümunələr yaradır. Bu iki tədric növünün Sabirin 

yaradıcılığında birləşdiyi də nümunə ilə qeyd edilir. 

Gözüm ağarsın əgər-yüzdə, mində, milyonda 

Görürsən ölkədə bir əhli-himmətin üzünu! 

Burada yüzdə, mində... aşağıdan yuxarı  tədricə misal 

olduğu halda, bunların hamısının doğurduğu böyük təsəvvür 

(yüzdə, mində, milyonda) müqabilindəki «bir əhli-himmət» 

məfhumu yuxarıdan aşağıya tədricdir» (107, s. 188). Tədricin 

bu növünü qarışıq tədric adlandırır və klassik ədəbiyyatda bu 

növ tədricdən lirik hissləri ifadə etmək üçün geniş istifadə 

edildiyi, Sabirin də poetik fikrin canlandırılması naminə daha 

çox belə tədricdən istifadə etdiyini,  bu xüsusiyyətlərin onun ilk 

qələm təcrübələrində də göründüyünü nümunə ilə izah edir. 

Hər səri-muyidə min aşiqi-nalanın var, 

Məgər ey şux ki, bir cismdə min canın var? 

-misralarını nümunə  gətirir, buradakı «hər», «min» sözləri 

dürüst riyazi rəqəm demək deyil, «hiss-həyəcanı, gözəl 

haqqındakı  təsəvvürün  əzəmətini vermək üçün» şairə lazım 

olub, satiralarında da “bədii dəyərə” malikdir. «Hər küncdə min 

tülkü yatıb çardağımızda» (hər küncdə min tülkünün yatdığını 

deyil, tülküsifət, hiyləgər adamların çoxluğu təsəvvür edilir-

C.X), «Qoymur bu qapanmış bizi dünyada beş-on gün» kef 

çəkək (xoş  həyat haqqında təsəvvür oyatmaq  üçündür-C.X) 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

558 

misralarıını yada salır. Eyni zamanda həm müstəqim, həm də 

məcazi mənanı ifadə edən say-rəqəmlərin də olduğu («zülmət 

sevən insanlarız üç-beş yaşımızdan» misrasında «üç-beş 

yaşımızdan» ifadəsi «lap körpəliyimizdən» məfhumunu ifadə 

edir), «Bir qitə yer üstündə qopub bir yekə dava»  misrasında 

(«bir qitə» sözü ilə «bir yekə» ifadəsi kontrast məfhumlarda 

poetik təfəkkürü canlandırır), «həftədə bir, ayda bir and içdiyin 

quranlar» (burada «həftə-bir, ay-bir» öz arasında, «həftə ilə ay 

da» öz aralarında tədricdir-C.X.), «hər biri eylər səni bir növ ilə 

min yerdə xərc», «beş deyil, on beş deyil, hər yan baxırsan, var 

madam» misralarını  təhlil edir və dilin bütün qrammatik və 

stilistik incəliklərini dərindən bilən şairin oxucunu heyrətə sala 

biləcək bir şəkildə fikir yürüdə bilməsini yüksək dəyərləndirir 

və  gəldiyi qənaət budur: «Rəqəmlər üzərində qurulmuş  tədric 

satiranın ideya-bədii istiqamətində çox mühüm rol oynayır, 

şairin sənətkarlığını müəyyənləşdirən amillərdən birinə 

çevrilir» (107, s. 190). Bununla belə, şairin şeirlərində işlətdiyi 

hər rəqəmdə poetik məna axtarmağı lazım bilmir. «Qırx-əlli 

manat pul ala, hər ay müəllim», «Dəftərsə beş-altı cild bəsdir», 

«on beş, on altı, bəlkə də on yeddi il olur», «Nə gündə, həftədə, 

ayda çıxan qəzet, jurnal», «Qocalıb etmədədir yetmişi, həştadı 

yaşı» kimi misallarda rəqəmlərin müstəqim mənada yaşı, ili 

göstərdiyini, məna və  məzmuna uyğun  şəkildə seçildiyi qeyd 

edilir. «İki yoldaş, iki qonşu bir vətəndə həmdiyar» misrasında 

ikinin əvvəl, birin sonra gəlməsi, «Min qələt gördüm qarışmış 

bir vərəq imlasına», «Əlli arxın suyunu gündə bir arxa 

calamaq» misralardakı rəqəmlər mənalıdır.... «Söz açma məna 

çox çalışıb az yeməyindən» misrasında da çoxun əvvələ düşüb 

tədricin yuxarıdan aşağı qurulması  təsadüfi deyildir. Çünki 

danışan bəydir, o, əkinçiyə qarşı çıxır, cavab verir. Hiss olunur 

ki,  əkinçi çox çalışıb az yeməyindən danışmışdır ki, bəyin 

etiraz nitqində  də bu, məntiqi olaraq göstərdiyimiz  şəkildə öz 

ifadəsini tapmışdır və s» (107, s. 191). 

Gülxani Pənah 

 

 

559 

Satiralarının ideya-bədii istiqamətini aydınlaşdırmaq 

üçün Sabirin idiomları öz istədiyi kimi «mənalandırmasına» 

toxunan tədqiqatçı idiomların satiralarda çox möhkəm yer 

tutduğunu, Sabirin onları mexaniki surətdə  misralara daxil 

etmədiyini «tipi xarakterize, böyük siyasi-ictimai hadisələrin 

asan yollarla izah edilməsi naminə onlardan orijinal yaradıcılıq 

yolu ilə» istifadə etdiyi, məhz buna görə də çox yerdə idiomlar 

ya orijinal yaradıcılıq nümunəsi, yaxud şairin «möhkəm  əl 

gəzdirdiyi» folklor nümunəsi təsiri bağışladığını söyləyir. 

Nümunə  gətirir: «Bağrım yarılır xəncəri-burranını görcək» 

misrasındakı «bağrım yarılır» min cür mənada işlənsə  də, 

Sabirdə olduğu satirik məna bunların heç birində yoxdur. Şair 

öz satirik qəhrəmanı olan Bakı qoçularını lağa qoyub onlara 

gülmüş, «xəncəri-burran»ımı  tərkibi idioma əlavə etmiş, həm 

qoçunu, həm də onun «xəncəri-burranını» hörmətdən salmaq 

üçün idiomdan çox məharətlə istifadə edə bilmişdir» (107, s. 

192). 

Sabirin satiralarında çox zaman folklor nümunələrinin 

(məsələn, idiomların) dəyişdirildiyi, onun kimə  məxsus olma-

sının təyin edilməsinin çətin olduğu (məsələn, «Yatmaram əsla 

belə dinə  dəyən sözlərə» misrasında «sözlərə yatmaram» 

idiomu «ürəyim yatmır» idiomundan gəlir; «Örtüb qatdadım 

yolların az-çoxunu» misrasındakı «yolları qatladım» ifadəsi 

xalqdakı «yolları ötdük, keçdik, yarı elədik» və s. ifadələrdən 

gəlir) bildirilir, bununla belə,  şairin satiralarında idiomların 

böyük əksəriyyətinin əslinə müvafiq şəkildə saxlanıldığı, şeirin 

«formal tələblərinə uyğun cüzi dəyişiklik edilsə də» oxucunun 

ifadənin xalqdan gəldiyini təyin etməkdə  çətinlik çəkmədiyini 

söyləyir. 

Billahi başım çıxmayır aya nə olublar? 

Bilməm nə işim vardı, başım harda qarışdı, 

Gər dönsə üzüm qiblədən ey mayeyi-fəxrim. 

Canım, gözüm, arifləri qandırmaq olurmu? 

Gözlərinə döndüyüm sanki bir aslan imiş! (107, s. 193). 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

560 

Buradakı idiomların xalqdan gəlmə olduğunu  hətta 

savadsız oxucunun belə təyin edə bildiyini deyən tədqiqatçı bu 

qənaətdədir ki, xalq şairi xalqın yaradıcılıq qüdrətinə inanmış, 

idiomların kəsərli silahından öz əsl zərbəsini qüvvətləndirmək 

üçün məharətlə istifadə etmişdir və bu məharət üç cəhətdə 

özünü göstərir: 1. idiomların sadə  ifadə formalarını əruz vəzni-

nin məhdud çərçivəçilik prinsiplərinə baxmayaraq saxlamaq, 2. 

onları yerli-yerində  işlətmək və 3. idiomlara çox zaman yeni 

məna vermək. «Yansın ciyərim! Dövləti yandırmaq olurmu? 

Misrasında biz üç keyfiyyətin hamısını görürük» (107, s. 193). 

Burada «ciyərin yansın» idiomu xəsisin dili ilə «ciyərim yan-

sın»  şəklində  işlənir, öz sadəliyini saxlayır. Tədqiqatçı burada 

idioma yeni məzmun verildiyini maraqlı bilir: «Əslində qarğış 

məzmunlu bu idiom düşmənə qarşı çevrilir və yaxud ürəkdən 

olmasa da, acıq tutan vaxtlarda yaxın adama qarşı da deyilir. 

Bəs bu  misrada bunların hansıdır? Diqqət edilsə heç biri! Xəsis 

bu qarğışı özünə eləyir, beləliklə pulu özündən çox istədiyini 

nümayiş etdirir ki, bizcə satirik şairin bu idiomu şeirə daxil 

etməsində  məqsəd də elə budur!» Burada tipin «ciyərim yan-

sın» ifadəsindən sonra «Dövləti yandırmaq olurmu?» sualını 

təhlil edir. Tipin fikrincə, «məktəb açmağa və ya başqa ictimai 

faydalı  işə pul sərf etmək onu yandırmaq deməkdir. Demək 

həqiqətən xalqdan gələn idiomatik fikirdən məharətlə istifadə 

olunmuş, o, şairin istədiyi kimi mənalandırılmışdır» (107, s. 

194). 

Tədqiqatçı  şairin onlarla idiomaik ifadədən yararlanma 

imkanlarını araşdırır,  xalq ifadələrinin  şairin «dadlı-duzlu 

sözləri ilə birləşdikdə» kəskin silaha çevrildiyini («harda aş 

olsaydı, ora baş idik»- «harda aşdır, orda baş», «sən ki, hazır 

eləmişdin çiyini, bişmişini»-»çiyini, bişmişini», «Düşeydi daş o 

günə kim, qəzet-məzet sözü çıxdı»-, «Bir dəli şeytan deyir, aç 

bəd başın, // Gəl bu haramzadələrin at daşın», «ay başı daşdı 

kişi» və s.) söyləyir. 

Gülxani Pənah 

 

 

561 

Dil sisteminə daxil olan bütün ünsürlərin  “mürəkkəb 

yaradıcılıq prosesində”  mühüm rolu vardır: «Bir sözlə, dil 

sistemində    iştirak edən nə varsa, lap durğu işarələri də daxil 

olmaqla, hamısı bu və ya başqa dərəcədə də bədiilik prosesində 

iştirak edir» (107, s. 196). Bütün qüdrətli qələm ustadları kimi 

Sabirin də  söz sənətkarlığını ideyadan təcrid olunmuş şəkildə 

«təsəvvür» etmədiyi, yaradıcılığı ilə dildəki sözlərdən istənilən 

ideyanı xalqın başa düşəcəyi bədii bir sistemdə ifadə etdiyini 

dəyərləndirir. Şairin həmcins üzvləri işlətmə taktikasından öncə 

klassik  şeirimizin nümayəndələrinin  öz ədəbi təcrübələrində 

onlardan geniş istifadə etdiyini söyləyir.  Sabir Azərbaycan 

şeirinin klassik ənənələrinə riayət edir, həmcins üzvlərin 

işlənməsində dil qanunlarının incəliklərini «unutmayır»: 

Dərsə, qəzetə, məktəbə, jurnala, kitaba 

Mail olub əqli (107, s. 198). 

Burada həmcins sözlər eyni suala (nəyə?) cavab verir, bu 

sözlərdəki «məntiqi  əlaqə», onların hamsının bir-birinə yaxın 

sahədən alındığını bildirir: «Avam ata oğlunun «bədbəxtliyini» 

oxumaqda gördüyündən onunla əlaqədar olan «məktəb, kitab, 

jurnal» kimi sözləri  seçir, məntiqilik prinsipini gözləyir. 

«Elmi,  ədəbi, fəzli...», «çəltik də  gətir, arpa da, buğda da, 

əkinçi», «Əz bədənin, üz boğazın, kəs başın» misralarındakı 

şeiriyyət, ifadənin qüvvətləndirilməsi ustalığı araşdırılır.  

Etdikcə mən tamaşa, gördükcə işbu kari: 

Acizdə ilkisarı, saildə iztirari, 

Miskində intizari, tacirdə ehtikari, 

Əşkim olur gözümdən xuni-ciyərdə cari. 

misralarındakı həmcins sözlər musiqi, ahəng və aydınlığı, tipin 

sənətinə, şüuruna, psixologiyasına uyğun seçilir.  

Şairin yaradıcılığında həmcins üzvlərin də müxtəlif 

təzahür formaları olduğu araşdırılır. 

Çox da demə sərvətü samanlıyam, ey filan! 

Boldu pulum, bir neçə milyanlıyam,-bir utan! 

Möhtərəməm, mötəbərəm, şanlıyam,-dur, dayan! 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

562

Məşhədiyəm, kəblayıyam, hacıyam, nacıyam, 

Dinliyəm, imanlıyam, ərkanlıyam, 

Həm əli quranlıyam. 

Bu parçada təyinlər həmcins üzvlərin prinsipini saxlayır, 

misrada eyni suala cavab verir. Sözlər arasında məntiqi  əlaqə 

prinsipi unudulmamaq şərtilə  həmcins üzvlərin bütün nitq 

hissələrindən seçilə bildiyini söyləyən tədqiqatçı şairin savadsız 

bir qadının nitqində bu prinsipi gözləməyə çalışdığını yazır: 

«Şair ərindən şikayətlənən bu qadın deyir: 

Bizim evdə baxasan hər tərəfə- 

Taxçaya, boxçaya, ya kim, irəfə- 

Görəcəksən bütün işkafda kağız, 

Kasada, nimçədə, boşqabda kağız, 

Yığılıb dağ kimi hər yanda kitab, 

Evdə, dəhlizdə və eyvanda kitab (107, s. 201). 

Avam qadının gördüyü həyat həqiqətindən onun yadında 

kitabların adı qalsaydı, bu inandırıcı  çıxmazdı. Onu təngə 

gətirən bu kitabların adı, məzmunu deyil, özləridir. Odur ki, 

taxça, boxça, irəf, kasa, nimçə, boşqab və yaxud ev, dəhliz, 

eyvan sözləri sadalanır» (107, s. 201). 

Şairin yaradıcılığında az sözlə çox fikir ifadə etmək  

xüsusiyyətinin həmcins üzvləri işlədəndə də qoruduğunu deyir, 

o, həmcins üzvləri bədii dilin xidmətinə verdikdə  təkcə 

qrammatik qanunların saxlanılması ilə «kifayətlənməyir», 

sənətkarlıq məsələsini daha yüksək tutur. 

Sabirin həmcins üzvlərdən təsvir-ifadə vasitələrini 

qüvvətləndirmək bacarığını araşdırır. «Ərdəbil»  şeirində  təkcə 

bir misrada «madam» sözünün üç misrada doqquz dəfə  təkrar 

olunarkən  «bu doqquz eyni sözü doqquz da rəngarəng həmcins 

üzv müşayiət edir» deyir və ona görə yorucu, yersiz təkrar təsiri 

bağışlamır: «ev, mənzil, balkon, talvar, sirk, qəstin, passaj, 

bulvar və  hər yan sözlərindəki rəngarənglik sanki madamdakı 

yeknəsəqliyi aradan qaldırır.  Əksinə  bəzən də  təkrir həmcins 

üzvlərin daha dolğun və təsirli çıxmasına kömək edir» (107, s. 

Gülxani Pənah 

 

 

563 

202). «Düşmənik elm ilə, insaf ilə, hürriyyət ilə»  misrasını təh-

lil edir, «elmə, insafa, hürriyyətə düşmənik» fikrinin misradakı 

«ilə» təkriri tipin daxili aləminin daha aydın görünməsində mü-

əyyən rol oynayır. Mənalı gülüş doğuran, satirik münasibəti 

aydınlaşdıran, istehzanı dərinləşdirən sözləri seçməkdə çətinlik 

çəkməyən  şairin həmcins sözləri seçmək ustalığı da yüksək 

dəyərləndirilir. 

Tədqiqatçı  şeirdə  həmcins üzvlərin  ən çətin nümunələri 

bədii təyinlə işlənənləri bilir. Burada çətinliyi bədii təyinə olan 

tələblərdə, digər tərəfdən də həmcins üzvlərin xüsusiyyətlərin-

də, satirik şeirin spesifikasının gözlənilməli olduğunda görür və 

ən təcrübəli şairlərin də belə incəliklərə tam dəqiqliyi ilə riayət 

etmədiyini söyləyir. Sabir «Kişi» satirasında mənfi tipi xarak-

terizə etmək üçün bədii təyinli həmcins üzvlərdən istifadə edir. 

Molla ədalı, sofi kirdarlı, 

Mərsiyəxan qanlı, mürid arlı, 

Hacı əməlli, məşədi karlı, 

 

Nitqi həqiqətli, sözü fal kişi, 

Ağzı dualı, qoca baqqal kişi (107, s. 203). 

Bu təyinlərin hamısı təkcə bir «kişi» sözünə aid olub öz-

ləri həmcins üzv kimi satirik qəhrəmanın xarakteristikasını «ay-

dınlaşdırır», eyni zamanda şeirin ideya istiqaməti ilə  əlaqədar 

olan digər vəzifələri də «yerinə yetirir». İnqilabçı şair öz əclaf 

qəhrəmanının sifətlərini sayarkən din pərdəsinə bürünüb ağ 

saqqalından utanmayıb ləyaqətsiz hərəkətlərə yol verən sofi, 

mərsiyəxan, mürid, hacı və məşədiləri yada salır, onların ibarəli 

nitqləri, fal sözləri və dualı ağızlarındakı çirkabları olduğu kimi 

açıb tökür, «əslində uşaq da, onun söhbətinə dinməz-söyləməz 

qulaq asan qoca nənə də, bir növ yaddan çıxır, vasitəli yollarla 

tamamilə başqa aləm ifşa olunur ki, bu da həmcins üzvlərdən 

istifadədə xalq şairinin priyomlarından biridir» (107, s. 204). 

«Nə yazım» şeirində də həmcins üzvlərin işlənmə ənənəsi 

(Günü parlaq, günüzü ağ, gecəni tar yazım// Pisi pis, əyrini 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

564

əyri, düzü həmvar yazım) tam dürüstlüyü ilə «gözlənilir». 

Burada «günü, günüzü, gecəni, pisi, əyrini, düzü» sözləri eyni 

suala cavab verdiyi kimi, onların bədii təyinləri (parlaq, ağ, tar, 

pis,  əyri və  həmvar) də eyni suala cavab verir. Bu cəhətin 

misraların ahəngdarlığını, səlisliyini artırmaqla, «öz 

musiqisiylə, onlardakı sözlərin  əlaqəsində bir monolitlik» 

yaratdığı,  şairin realizmi haqqında tam, dolğun təsəvvür 

doğurduğu açıqlanır. 

Həmcins üzvlərin çox zaman izafət tərkibləri (söz birləş-

mələri) vasitəsilə də ifadə oluna bildiyini, Sabirin izafət tərkib-

lərini prinsipə uyğun qurduğu, onların da həmcins üzvlər kimi 

eyni suala cavab verdiyini deyir və  şairin «Ey pul! Ey zövqi-

dilü ruhi-tənü qüvvəti-can!» misrasını nümunə gətirir və burada 

«zövqi dil», «ruhi-tən», «qüvvəti-can» kimi üç izafət tərkibi var 

və hamısı «eyni suala cavab» verir. 

M.Adilov: «Sabir şeirində həmcins sözlər sinonim deyil, 

hətta lüğət tərkibinin ən müxtəlif təbəqələrinə məxsus sözlərdən 

ibarətdir» deyir:  

Xərc edir bir para əşxas pulun bayramda 

Zəfərana, yağa, razyanaya, xaşxaşa, ətə, 

Adı puldursa pulun, leyk özü can yonqarıdır, 

Vermək olmur qohuma, qonşuya, qardaşa, ətə (134).  

-misralarını təhlil edir. Birinci beytdəki həmcins sözlərin düzü-

mü semantik cəhətdən ardıcıl və  məntiqidir. Zəfəran, xaş-xaş, 

yağ, razyana, ət sözlərinin hamısı eyni bir qrupa daxil olan 

sözlərdir, ikinci beytdə isə ailə, qohumluq, bir sözlə, ictimai 

münasibətləri bildirən qohum, qonşu, qardaş sözləri  leksik 

cəhətdən onlardan çox uzaq olan «ət» sözü ilə  həmcinsləş-

dirilmişdir ki, bu xüsusiyyət ancaq Sabir şeiri ilə bağlı olub, 

ondan sonra başqa  şairlərin  əsərlərində  də özünü göstərməyə 

başlamışdır» (132, s. 206)  

C.Xəndan  şairin  «bu ülfət, bu rəfət, bu da ittihad»- 

misrasını  təhlil edir, «bu» işarə  əvəzliyinin və «da» ədatının  

misraya daxil edilməsinin şeirə gətirdiyi qüvvətli mənanı təqdir 

Gülxani Pənah 

 

 

565 

edir və dilin qanunlarına fikri yönəldir: «dilin incə bir qanunu 

vardır:  əgər həmcins üzvlər sadalanmaqda davam etdirilmirsə, 

o zaman fikri qüvvətləndirmək üçün, axırıncı söz vurğu ilə və 

ya bu şəkildə, yaxud başqa bir formada, yəni həmcins üzvlərin 

sadalanma qidasından çıxmaq  şərti ilə  tələffüz oluna bilər. 

Diqqət edilsə, burada fikir tamamlanmış  və «bu» işarə  əvəz-

liyinə «da» ədatının  əlavə olunması onu nə  qədər mənalan-

dırmışdır» (107, s. 205). Tədqiqatçının fikrincə,  əgər «da» ol-

masa («bu ülfət, bu rəfət, bu ittihad») cümlə əvvəlkinə nisbətən 

çox «zəif» olar. 

C.Xəndan Sabirin həmcins üzvlü cümlələrdən də istifadə 

imkanlarını araşdırır. 

Örkən, palaz, çatı toxu, ip tovla, yun dara, 

Təndir qala, bişir çörək, aş, ət, gavur qızı! 

Gecə-gündüz ağır işlərlə məşğul olan, əri tərəfindən mə-

nən təhqir edilən, «gavur qızı» deyilərək söyülən insan əsarət 

altında olan qadınların ümumiləşmiş surətidir. «Bütün bunları 

nəzərə alan şair həyatı dürüst əks etdirmək üçün yaxşı öyrənmiş 

erkən, çatı kimi öz leksionu üçün xarakter olmayan sözləri, «ip 

tovlamaq», «yun daramaq» kimi spesifik işləri, hətta təndir 

yandırmaq deyil, təndir qalamaq üçün real və xəlqi sözləri şeirə 

gətirmiş, bunlarla realizmin ardıcıllığını bir də nümayiş etdir-

mişdir»  (107, s. 208). 

Şairin «Hophopnamə»sində çox sözlü, çox cümləli misra-

larla, az cümləli misralara da rast gəlinir: 

Gəl, get, otur, dur, ye, iç, ol bəxtəvər. 

Və yaxud: 

Çilçırağlarla işıqlandırırıq xanələri. 

Və yaxud: 

Get vur çəkicin, işlə işin, çıxma zeyindən» 

Birinci misrada 8 söz, 7 cümlə, ikinci misrada bir cümlə, 

üçüncü misrada 7 söz, 3 cümlə olduğu, cümlədə sözlərin nə 

qədər işlənməsinin deyil, necə  işlənməsinin  əsas olduğunu, 

Sabiri kəmiyyət deyil, keyfiyyət də düşündürdüyü, bunun nəti-

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

566

cəsində az yazsa da, yaxşı yazmağa daha çox cəhd edən bir 

sənətkar kimi dəyəri açıqlanır. «Keyfiyyətə» fikir verən  şair-

lərin də olduğunu qeyd edən tədqiqatçı xalq şairini onlardan 

ayıran «cəhətini» orijinallığı yaddan çıxarmamasında görür, 

tədqiqatçının özünün dediyi kimi «keyfiyyəti orijinallığın təza-

hür forması kimi» aldığını, məhz buna görə  də onun getdiyi 

yolun heç bir şairin getdiyi yola bənzəmədiyini dəyərləndirir. 

Sabir istər həmcins üzvlər, istərsə  də onu təşkil edən sözləri 

xalq danışıq prinsipinə uyğun seçir, lirik və satirik tiplərini bu 

yolla «dürüst xarakterizə» etdirir: «Odur ki, Sabir 

yaradıcılığında qrammatikanın bədii dilə xidmətindən danışar-

kən şairin öz müəllif dili ilə onun tiplərinin dili arasında fərqləri 

nəzərdən qaçırmaq olmaz. Bu fərqlər bəzən nəzərə çarpan də-

rəcədə bir-birindən ayrılır. Sabir kimi realist bir sənətkarda bu-

nun belə olması təbiidir» (107, s. 209). 

Tədqiqatçı  ictimai-siyasi, inqilabi şəraitin yaratdığı söz-

lərin  Sabirin yaradıcılığında bədii inikasını maraqlı və «böyük 

tarixi  əhəmiyyəti olan» hadisə  kimi    dəyərləndirir. Onun öz 

dövründəki bütün şairlərə örnək olduğu, hamısından çox yeni 

söz işlətdiyi, bu sözlərin ömrünün uzun olduğu fikrindədir. 

Təkcə bir «inqilab» sözünün «Hophopnamə»də «hürriyyət», 

«inqilab», «üsyan» və s. şəklində işləndiyini qeyd edir. İnqilabi 

hərəkatla yanaşı inqilabçılara verdiyi adlar (ehrar, fədai, mü-

cahid,  şəhidan, yoldaş), «Beynəlmiləl»  şeirindəki bəzi sözlər 

(«ittifaq və ittihad», «sülh, əmniyyət», «fəsad», ictimai məna 

verilən «büğzü-inad», «ülfəti-ünsiyyət», «əhli-rəşad», «xita-

bət», «rüzgar», «fitnə», «zəlalət», «küdurət», ədavət», məcazlar 

vasitəsilə ifadə etdiyi ictimai-siyasi məfhumlar: «gün», «qara 

bulud», «şiddəti-seylan», «bayquş», «çalağan», «üqabi-canşi-

kar», «ac toyuq» və s.), «Ata nəsihəti» satirasında ilk dəfə onun 

işlətdiyi «sosializm», «müsavat», «fəhlə», «füqəra» və s. söz-

lərin  şairin ictimai-siyasi görüşlərini  əks etdirmək baxımından 

təhlili verilir. Sabirin dövrün ən mühüm siyasi, ictimai, mədəni 

hadisələri ilə bağlı olduğu, ilk dəfə İran inqilabi və Səttarxanla 

Gülxani Pənah 

 

 

567 

bağlı hadisələri şeirlərində tərənnüm etdiyi, şeirlərində yaşadığı 

dövrün istər müsbət, istər mənfi olsun, dövlət xadimləri, inqi-

labçılar, sərkərdələr, din nümayəndələri, satqınların və s. adam-

ların adı olduğu, onlarla qəzet və jurnal adları, ölkə, şəhər ad-

ları, əfsanə və rəvayətlər, tarixi hadisə və adları çəkildiyi qeyd 

edilir. «Hophopnamə»sindəki  zəngin söz ehtiyatını dilə gətirir 

və  gəldiyi nəticəni söyləyir: «… advokat, məclis, məclisi-ali, 

şura, hüquqi-əqdəs,  əncümən, iğtişaş, politika, haqqu, əmniy-

yət, tənzimat, məhbus, diplomat, büzürgani-vətən, əhli-istibdad, 

yığıncaq,  şirkət, istiqlal, istiqbal, irtica, himmət və onlarca bu 

kimi ictimai sözləri də  əlavə etdikdə Sabirin öz dövrünün 

siyasi-ictimai hadisələri ilə  nə  qədər yaxından məşğul olduğu, 

çox aktual bir şair kimi bütün hadisələri, mətbuatı və günün ən 

xarakter xəbərlərini izlədiyi haqqındakı fikrimiz bir daha təsdiq 

olunur» (107-223). Şairin bu sözləri gəlişi gözəl işlətmədiyi, 

onların mənalarını ən qabil bir şərhçi kimi izah etdiyi, izahın-

dakı inandırıcılığı, «başqa bir istilahı öyrənmək üçün» Sabirin 

şeirlərinə böyük ehtiyac hiss edildiyi, bu mənada Sabirin 

şeirləri dərc edilən «Molla Nəsrəddin»in «əldən-ələ  gəzdiyini 

təsdiq edən xatirələr» diqqətə çatdırılır. 

Tədqiqatçı Sabirin əsərlərindəki yeni sözləri və tərkibləri 

araşdırır, «Hophopnamə»də çox olduğunu deyir. «Kfir zavo-

du», «ləqəb fabrikası» kimi iki sözin birləşməsindən alınan 

məfhumlar, «güzəran», «ziyan»lara əsasən «güzəranlıq», «zi-

yanlıq», «aranlıq», yabanlıq», «viranlıq», «ölkədaş», «adam-

cıllar», «dindaş», «məktəbçi», «fitnəçi», «tərcüməkar», «şərəf-

dar», «cahandar», «ucalandırmaq», «yavalandırmaq» və s. kimi 

çoxlu sayda yazılı  ədəbiyyat üçün yeni sözlərin satiralardakı 

mövqeyi neologizm təsiri bağışlayır, onun ənənəsini H.Cavid, 

M.Müşfiq, R.Rza tərəfindən davam etdirilmişdir. 

Sabirin dilindəki arxaik sözləri araşdıran tədqiqatçı onda 

söz, ifadə və ibarə, hətta misraların da anlaşılmaz olduğunu, xü-

susən qeyri-satirik şeirlərdə bunun çox olduğunu yazır: 

Əhli-Şirvan hayümi heyran, 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

568

Əhli-məhşər tək oldu sərkərdan; 

Qəlblər dolu röbü vəhşətdən, 

Qayəti-şiddəti-məhabətdən, 

Olmadı kimsə kimsədən müxbir, 

Aşikar oldu sirri-yövmi-yəfir (107, s. 232). 

Sabir yaradıcılığındakı arxaizmlərin dövrün tələblərindən 

doğduğu açıqlanır. Qəliz sözlərin bədii əsərlərdə geniş istifadə-

sini o dövrün «ədəbi dili üçün təbii», bunlarsız mətbuata yol 

tapmağın «çətinliyi» dilə  gətirilir: «təsadüfi deyil ki, şairin 

hekayəsi, müxbir yazıları və məktublarında, yəni sırf ədəbi dil-

də yazmağı  tələb edən mətbuat orqanları ilə  əlaqədar  əsərlə-

rində bu qəlizlik daha aydın nəzərə çarpırdı. Belə faktlar da 

məlumdur ki, çox sadə olan söz və ifadələri redaksiya işçiləri 

qəlizləşdirib öz üslublarına uyğunlaşdırırdılar»  (107, s. 232). 

Satiralarda isə «mənzərə  dəyişir», «Molla Nəsrəddin» 

başda olmaqla dilin sadəliyi uğrunda mübarizə başlayır, Sabir 

də bu cəbhənin «ən qabaqcıl bir nümayəndəsi kimi» geri 

qalmayır, «hətta dildə sadəliyə çağırışda bir bayraqdar kimi, 

ardınca  şairlər ordusunu» aparır. Bütün bu cəhətləri nəzərə 

almaqla arxaik sözlərdən istifadə imkanlarını araşdıran 

tədqiqatçı «ol» işarə  əvəzliyinin baxmayaraq ki, min illik 

şeirimizdə böyük rol oynasa da, Sabirdə iki şəkildə («ol» və 

«o») təzahür etdiyini deyir. «Ol gün ki, sənə xaliq edər lütf bir 

övlad olsun ürəyin  şad» və «Kimdir, nəçidir o Ünsizadə?», 

«Mahmudbəyov ol həbibi yoxsa?» misralarını nümunə  gətirir 

və gəldiyi qənaət budur ki, «bu iki cəhət şairin yaradıcılığında 

mübarizə aparır, get-gedə «O» tərəfə meyl güclənir ki, dilin 

sonrakı inkişafında biz bu tərəfin tam qələbəsini görür, «ol» 

işarə əvəzliyinin tamamilə arxaikləşdiyinin şahidi oluruq» (107, 

s. 233). 

Sabirin yaradıcılığında «lakin» bağlayıcısı «lakin» və 

«leyk» şəkildə, «lakin»in «vəli» (yəni lakin) «və leyk» (və la-

kin) şəkilləri də işlənir. Nümunə gətirir: 

Leyk haman var idi miqdarımız. 

Gülxani Pənah 

 

 

569 

Və yaxud: 

Doğru bu, lakin əhli-karaz olsa da, İranda var. 

Və yaxud: 

Mail o düayə, vəli biz simü tilayə. 

Və yaxud: 

Vəleyk, caizəculutla vəsfkü şair ... və s. 

Klassik şeirimizin bu ənənəsinin də Sabir yaradıcılığında 

«son günlərini yaşadığını» «lakin»in öz yerini «möhkəmlət-

məyə», vətəndaşlıq hüququ qazanmağa başladığını deyir və bu 

sahədə Sabirin xidmətini dəyərləndirir. 

Apardığı tədqiqatlara əsasən bu qənaətdədir ki, daha ciddi 

mübarizə «ki» bağlaycısının «sabitləşməsi uğrunda» getmiş, 

klassik ədəbiyyatımızda «kim» şəklində təsadüf olunan bu bağ-

layıcı da  Sabirdə  iki şəkildə («kim» və «ki») olub: «Fitnələr 

kim, faş olur, bilməm nə halətdən törər?», «Tərbiyə elmsiz de-

yil, məqbul ki, onun müqtəzası tərbiyədir».  

«Əgər» sözünün «gər», «əgərçi», «gərçi», «məgər» habe-

lə «çi» şəkilçisi ilə işlənən müxtəlif şəkillərinin, «bu», «işbu», 

«çün» və «çünki» sözünün Sabirdə də işlədildiyi  («Bu məcli-

simiz məclisi -əhsandır əgərçi», «Oğul mənimdir əgər, oxutmu-

ram, əl çəkin», «Gərçi bu bədbəxt özü elmə həvəskardır», «Ya 

Nəcəfdən müctəhid müftə  məgər fitva verir?», «İşbu  ərizəmlə 

sizə  məlum edirəm ki...», «Sənsiz bu cahan əhlini inandırmaq 

olurmu?», «Tez boşluyuruz, çün bu libas ariyəmizdir», «Çünki 

işlər hələ  də bizə  zərafət görünür»)  onun həqiqətən dilin 

inkişafına maraq göstərdiyi qeyd edilir. 

Sabirin sözə hər yerdə hakim olsa da, məzmunun xatirinə 

onu istədiyi  şəklə salan zaman qrammatikanın «qanunlarını 

pozduğunu», bununla belə, oxucunun narahatlığına səbəb olma-

masını, bu «sərbəst»liyin hiss edilməməsini, digər tərəfdən 

məzmunun cazibəsindən xoşlanan oxucunun «formanın axıcılı-

ğı, sözlərin ahəngdarlığı və fikrin sərrastlığı nəticəsində qram-

matikanın qanunlarını unutmalı» olduğunu da görür. 

Politikadır hər işləri, alışları, verişləri. 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

570

Və yaxud: 

Günbəgündən çoxalıb artmadadır mülkü, maşı» 

Və yaxud: 

Qorxdum ay aman, yarıldı bağrım, 

Bir nazik ipə sarıldı bağrım (107, s. 235). 

Və yaxud: 

İndi adamlar deyəsən cindilər, 

Cin nədi, şeytan kimi bidindilər, 

Lap bizi övsarladılar, mindilər, 

Ay keçən əyyam, olasan indilər!.. 

Onda ki, övladi-vətən xam idi, 

Ax, necə kef çəkməli əyyam idi!   (1, s. 236). 

«Sabirin qanuna saldığı bu kimi qeyri-məqbul görünən 

ifadə  və sözləri öz-özlüyündə süni görünsə  də, cümlə 

tərkibində, qafiyə yerində çox təbiidir» (1, s. 236) deyir. 

Sabirin yaradıcılığında sərbəst şəkildə işlənən «qıl» («Gər 

məsləhət olsa işini qıl iki üzlü://bir yanda qoyun, özgə tərəfində 

pələng ol» (107, s. 237), «göz atmaq» (göz dəymək mənasın-

dadır)  («Sail, qapıdan baxma bizə pis göz atarsan»), «tanışır» 

(tanış olur) (gah yazır, gah oxuyur, gah danışır,// Gündə bir 

hərzə kitabnan tanışır»), «uzaşırsan» (uzaqlaşırsan mənasında) 

(Dövlət azdırdı onu dinü xudadan uzaşır) sözlərinin mənasının 

oxucunun yaxşı başa düşdüyü, bu şəkildə  də «daha təsirli» 

göründüyü qənaətindədir. 

«Ancaq mənim avazeyi-şənim ucalansın». 

«Bu tifli oxutmaqlığa etdin məni tərqib». 

«At min, hünər öyrəş, məni də bəxtəvər eylə», 

«Millət oyaşdı, qoymayın» və s. kimi misallar əsasında 

şair dilimizin lüğət fondundan mənalı istifadə edir, sözlərin belə 

sərbəst şəkildə işlədilməsi şairin yaradıcılığında «şüurlu surətdə 

sistem halında»dır. 

Sabirin  şeirlərindəki söz, ifadə, tərkib,  şəkilçi, obrazlı 

təfəkkürün ifadə üsullarına diqqəti çəkən tədqiqatçı  bu sözlərin 

Gülxani Pənah 

 

 

571

«forma gözəlliyi naminə deyil, məzmunu daha təsirli və asan 

ifadə etmək üçün» seçildiyini söyləyir: 

El uyuşub azanlara, 

Gündə qəzet yazanlara, 

Od vurulub qazanlara, 

Qaynadı, daşdı, qoymayın! 

Həddindən aşdı, qoymayın! (107, s. 241) 

«bu parçadakı rəvanlıq və axıcılıq bir yana qalsın, sadəlik 

və  dərinlik nə  qədər mənalı  və bu məna nə  qədər  şairanədir» 

(107, s. 241). Burada «uyuşub» sözünün misradakı  mənada 

yalnız «Sabirdə öz ifadəsini» tapdığını deyir: «Həm də  «əlin 

uyuşması», özü də «azanlara uyuşması» qənaətinə  gələn tip 

özünü o qədər biabır edir ki, daha bundan kəskin satira hücu-

muna ehtiyac qalmır. Lakin şair tənqid hədəfinin yaxasından əl 

çəkmir» (107, s. 241). Onu «hörmətdən salmaq üçün» «azan-

ların» izahına keçdiyini, bunların «gündə  qəzet yazanlardan» 

ibarət olduğunu dediyi, oxucunu güldürdüyü, tipi həyəcanlan-

dırdığı, həyəcanını bildirmək, həm də gur səslə bildirmək üçün 

«od vurub qazanlara» deyə «hay-haray saldığı», şairin bu hara-

yın dərəcəsini «müəyyənləşdirmək üçün odun qüdrətindən 

danışdığı», tipin dili ilə «qaynadı, daşdı», «həddindən aşdı, 

qoymayın»-deyə onun fəryadlarındakı gülünclüyü ifşa etdiyini 

bildirir. Satiranın sonrakı bəndlərini oxuduqda tipin çox gülünc 

şəklə düşdüyünü, «vurun, qırın, cırın, tərk edin, səsini kəsin» 

kimi  arzularına həm «güldüyümüzü», həm də «ağladığımızı» 

deyir: «Gülürük ona görə ki, bu arzular «sözləri doğru» olan 

gəncliyin qarşısına sədd olan köhnəliyin gülünclüyüdür, ağla-

yırıq ona görə ki, bu köhnəlik gülünc olsa da, həyatımızda bir 

həqiqətdir. Bu həqiqət  şairə görə yalnız kəskin gülüşlə aradan 

qaldırıla bilər. Məhz buna görə  də o, bu silaha əl atmışdır» 

(107, s. 241). 

Satiraların xüsusiyyətlərinə uyğun olan «qadam kamalı-

nıza», «hoqqa çıxartma», «yorta yükürə», «qıl yamayırdı», 

«təhərdən çıxdılar», «hikməti ya mikməti» kimi ifadələr, xalq 

                                                                                      Gülxani Pənah 

 

 

572

dilindən gələn «fırıldaq», «çərən», «cumuxub», «həlhələ», «ha-

ramzada», «cibişdan», «cəfəng», «yava», «lantaran» sözləri, 

dilimizdə müsbət mənada işlənən ifadə, söz və  tərkiblərindən 

«gözlərinə döndüyüm», «ağrısını aldığım», «a dönüm başına», 

«qurban sənə», «bağrında yağ olmaz», «boyun qurbanı» ifadə-

ləri, «nisgil», «qıyqacı», «bəxtəvər», «çağa» və s. kimi ifadələr 

mənfi tiplərin dili ilə verilsə də, gülüş doğursa da, fikrin daha 

aydın ifadə olunmasına kömək edir. Bu nümunələrin bəzilərinin 

geniş  təhlilini verən tədqiqatçı xalq yaradıcılığının gur 

çeşməsindən qida alan şairin yaradıcılığına bu sözlərin 

«təravət» verdiyini, ondakı xəlqiliyi daha da «canlandırdığını» 

və məzmunu ifadə üçün «kəsərli silaha» çevrildiyini söyləyir. 

Sabir satiralarının dilinin incəliklərinə diqqəti çəkən təd-

qiqatçı onun satiralarında heyrət, təəccüb, mübaliğə bildirmək 

və beləliklə  təsir dərəcəsini artırmaq üçün sözlərin  əvvəlinə 

(prefiks), sonuna (pastfiks), ortasına (infiks) şəkilçilər, nidalı 

sözlərdən olan «pah», «atonan», «ölübə», «bərəkallah», «ba», 

«ay», «pa», (pah atonan, nə ağır yatdı bu oğlan, ölübə!») artır-

masını açır, bunların çox zaman «satirik planda» olan artırmalar 

olduğu söylənir və «məzmunla  əlaqədar olaraq bəzən bu 

artırılan söz və ya ədatlar qoşalaşır ki, bunun özü də şeirin təsir 

qüvvəsini artıran bir vasitəyə çevrilir. 

Sabirin idiomatik ifadələrdən  istifadə  zənginliyini xü-

susilə qeyd edir, onun idiomalardan istifadəsinin xalq yaradı-

cılığına münasibətiylə «üzvi surətdə bağlılığında» görür və bu 

ifadələrin əsl mənbəyinin folklorda olduğunu göstərir. 

Sabirin dil-üslub məsələləri C.Xəndan kimi onlarla ədə-

biyyatşünasların, dilçi alimlərin tədqiqatlarında, təhlillərində öz 

yerini tapmışdır. Prof. Ə.Dəmirçizadə satiranın üsullarından 

biri olan-burada müsbət  şey mənfi kimi, düz, doğru hal əyri 

kimi göstərildiyini, bu üsulla yazdığı əsərlərində Sabirin bir tə-

rəfdən realist olaraq qaldığını, «düzü həmvar» yazdığını, digər 

tərəfdən düzü, öz əyri tipinin vasitəsilə  əyri göstərərək hədəfi 

Gülxani Pənah 

 

 

573 

gülünc etdiyini, tənqidi gülüşünü təzahür etdirmiş və satirasını 

yaratmış olduğunu bildirir (136-55). 

Tofiq Hacıyev yazır: «Sabir sözlərini ölçüb-biçib işlədir, 

onda elə belə, gəlişigözəl deyilmiş sözlər, ifadələr yoxdur. Biz 

Sabir şeirlərində müvəffəqiyyətlə seçilmiş bədii sözün ecazkar 

qüdrətinin  şahidi oluruq. Onun sözləri həmişə, hər yerdə ana 

dilinin müdrikliyi, xalq dilinin qüdrəti ilə  nəfəs alır» (133, s. 

161).  

C.Xəndan öz tədqiqatlarında elmi-nəzəri və  ədəbi-bədii 

materialları araşdırmış, ardıcıl, sistemli şəkildə fəaliyyət göstər-

mişdir.  Onun yaratdığı dərslikdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi-

nə, XX əsr ədəbi prosesə, onun elmi-metodoloji prinsipinə kon-

kret  ədəbi hadisə    və  şəxsiyyətlərə elmi-tənqidi mövqedən 

yanaşılmışdır.