K. A. Saparov Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti Tabiiy fanlar fakulteti dekani, biologiya fanlari doktori, professor

Nazorat uchun savollar

1. 
   Hayvonlar oziqlanish usuliga binoan qanday guruhlarga bo’linadi?
   
2. 
   Sezgi organlarida ta’sirotni qabul qiluvchi nimalar joylashgan?
   
3. 
   Nerv sistemasining tasiriga beradigan javobi nima deyiladi?
   

4-ma’ruza. Protozoa hayvonlarining ko’payishi va rivojlanishi


Reja:

1. 
   Hayvonlarning ko’payishi va rivojlanishi
   
2. 
   Hayvonlarning individual rivojlanishi
   
3. 
   Hayvonlarning postembrional rivojlanishi
   

Hayvonlarning ko‘payishi. Hayvonlar jinssiz va jinsiy ko'payadi. Jinssiz ko'payish soddaroq tuzilgan umurtqasiz hayvonlarda uchraydi; va asosan ikki xil usulda boradi. Bir hujayrali hayvonlarda jinssiz ko'payish ona organizmning teng ikkiga bo'linishi, tuban ko'p hujayralilarda esa kurtaklanish orqali sodir bo’ladi. Kurtaklanishda ona organizmida kichikroq kurtakcha hosil bo’ladi. Kurtakcha o‘sib, yangi organizmni hosil qiladi. Ko‘p marta bo’linish orqali ko'payishda ona organizmi juda ko‘p bo’laklarga bo’linadi, har qaysi bo’lakdan yangi organizm hosil bo’ladi. Bu xildagi bo’linish yassi va halqali chuvalchanglar uchun xos. Hayvonlarning jinssiz ko'payishi ularning tanasida juda ko‘p sonli ixtisoslashgan, lekin boshqa hamma to‘qima va organlari hosil qila oladigan hujayralarning bo’lishi bilan bog‘liq.
Jinsiy ko‘payishda maxsus jinsiy hujayralar - gametalar hosil bo’ladi; ular bir-biri bilan qo’shilgandan so‘ng yangi organizm rivojlanib chiqadi.
Bir hujayralilarning gametalari bitta hujayradan yetishib chiqadi; ko‘p hujayralilarning gametalari maxsus jinsiy bezlar - gonadalarda hosil bo’ladi. Erkaklik urug’ hujayralari - spermatozoidlar yoki mikrogametalar, urg‘ochi jinsiy hujayralar esa tuxum hujayra yoki makrogameta deyiladi. Odatda spermatozoidlar tuxum hujayralarga nisbatan kichik bo‘lib, ingichka xivchini yordamida harakatlanadi. Tuxum hujayra yumaloq va harakatsiz bo’lib, unda embrionning rivojlanishi uchun zarur oziq moddalar bo’ladi.
Urug‘lanish jarayonida urug’ hujayra tuxum hujayra ichiga kirib, uning yadro va sitoplazmasi bilan qo‘shilishi natijasida ikkita hujayradan bitta yangi hujayra - zigota hosil bo’lishidan iborat. Zigotadan embrional rivojlanish jarayonida yangi organizm hosil bo’ladi. Jinsiy ko‘payish jinssiz ko‘payishga nisbatan organizm uchun bir qancha afzalliklarga ega. Bir-biridan uzoq formalardan hosil bo’lgan jinsiy hujayralarning genlar tarkibi har-xil bo’lganidan, ularning qo‘shilishidan hosil bo’lgan yangi organizmlarning ona organizmiga nisbatan yashovchanligi yuqori bo’ladi. Bunday organizmlar tabiiy tanlanish jarayonida saqlanib qoladi va nasl beradi.
Ko‘pchilik hayvonlar ayrim jinsli bo‘lib, ularning urg'ochilari va erkaklari bo’ladi. Ayrim jinsli hayvonlarda o‘z-o‘zini urug’lantirish yuz bermaydi. Nerv organi va harakatlanish organlarining rivojlanganligi tufayli erkak va urg‘ochi hayvonlarning bir-birini topishi osonlashadi. Kam harakat yoki harakatsiz o'troq yashovchi hayvonlar esa ikki jinsli - germafrodit bo’ladi. Umuman germafroditlik asosan sodda tuzilgan, kam harakat va o'troq yashovchi yoki parazit hayvonlar uchun xos. Faol harakatlanuvchi yuksak umurtqasizlar va hamma umurtqalilar ayrim jinsli bo'ladi. Chunki hayvonlar kam harakat bo’lganida ikki jinsning bir-birini topishi qiyinlashadi.
Germafrodit organizm zarur paytda o‘z-o‘zini urug'lantirishi mumkin. Lekin
tabiatda bu hodisa kamdan-kam yuz beradi. Odatda ikkita germofradit individlar bir-birini urug'lantiradi. Urug' hujayra tuxum hujayrani tashqi muhitda urug'lantirishi tashqi urug‘lanish, organizm ichida urug'lantirishi esa ichki urug'lanish deb ataladi. Tashqi urug'lanish faqat suv muhitida bo'ladi. Shuning uchun bunday urug'lanish haqiqiy suv hayvonlar va suv bilan ko'proq bog'liq bo'lgan suvda hamda quruqlikda yashovchilar uchun xos. Haqiqiy quruqlik hayvonlari va quruqlikdan suvda yashashga o'tgan hayvonlarda faqat ichki urug'lanish ma’lum. Tashqi urug'lanadigan hayvonlar juda serpusht bo'ladi; ular juda ko'p jinsiy hujayralar hosil qiladi. Chunki tashqi muhitda jinsiy hujayralarning ko'p qismi halok bo'ladi. Ichki urug'lanadigan hayvonlarning jinsiy organlari murakkab tuzilgan.
Umurtqasiz hayvonlar orasida urug'lanmagan tuxum hujayralardan ko'payish - partenogenez ham ko'p uchraydi. Partenogenez odatda ko'plab qirilib ketadigan hayvonlar uchun xos. Bu xildagi ko’payish qulay sharoit bo'lganda qisqa vaqt ichida individlar sonini juda tez ortishiga imkon beradi. Ayrim umurtqasiz hayvonlar faqat partenogenetik urg'ochilardan iborat. Odatda hayvonlarning partenogenetik nasli ikki jinsli nasli bilan almashinib turadi.