K. Bünyadzadə
Yüklə 1,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Хялилов С. Мянявиййат фялсяфяси. Бакы, Азярбайжан
Университети няшриййаты, 2007, с. 9-10. - 131 - eyniyyətdən zəngindir». 1 Bunu qaranlıqdan işığın daha yaxşı seçilməsinə də bənzətmək olar. Əslində, görkəmli şəxsiyyətlərin, mütəfəkkirlərin, parlaq istedadların həyat tarixinə baxsaq, deyilənlərin dönə-dönə sübut edildiyinin şahidi olarıq. Lakin naqis cəmiyyət inkişafda olan, kamilləşməyə can atan «mən»ə fərqli bir zərbə vurur: insan bir «mən» kimi inkişaf edir, yüksəlir, mənəviyyatının ən yüksək pilləsinə çatır, zahirdə, yəni naqis cəmiyyət arasında isə o, bədbəxt, tənha, ən pis hallarda hətta dəli olaraq qəbul edilir. Əbu Turxan yazır: «Böyük insanın faciəsi əslində onun ali xoşbəxtlik məqamına yüksəliş cəhdindən doğur. Bu məqam isə özünü yaradıcılıqda və xilaskarlıq missiyasında büruzə verir». Yeri gəlmişkən onu da vurğulayaq ki, bu məsələdə iki mühüm amil daim diqqət mərkəzində tutulmalıdır: hər kəsin həqiqəti özü üçün mütləqdir və cəmiyyətin meyarları bu hə- qiqətdən bir çox hallarda fərqli olur. Xəlilov da bildirir ki, «…nur mənbəyi kimi baxılan bir mərkəzin insanın özü üçün aydın və işıqlı olduğunu iddia edə bilmərik. Ən qaranlıq və məchul nöqtə bəlkə də elə mərkəzin özüdür. Mərkəzin işıq- lanması, Fəzilətin aydınlaşması heç də hamıya yox, ancaq seçilmişlərə məxsus vergidir. İnsanı nurani edən də əslində Fəzilət nurunun təzahürüdür». 2 Cəmiyyətlə ziddiyyətdə olan hansı «mən»dir və ya bu ziddiyyətin kökü haradadır? 1 Бердйайев Н.А. Ады чяк. ясяр, с. 57. 2 Хялилов С. Ады чяк. ясяр, с. 11. -132 - Tarixdən məlum olduğu kimi, cəmiyyətdə narazılıqla- rın təməli əsasən sosial problemlərlə əlaqələndirilir. Əksər fəlsəfi və dini, hətta mistik cərəyanların yaranmasının kök- lərinin və ya onların ictimai fikir arenasında öz yerlərini möhkəmləndirmək üçün atdıqları addımların sosial sə- bəblərlə əlaqəli olması, yaxud onların sonrakı inkişaflarında bu amilin aparıcı faktora çevrilməsi dediklərimizə sübutdur. Buna istər Şərq, istərsə də Qərb fəlsəfə tarixində yetərincə nümunə göstərmək olar: kiniklərlərdən, protestantlıqdan, vəhhabilikdən və s. tutmuş, dominiklərə, hürufiliyə və s. qədər. Deyilənlər danılmaz həqiqətdir, lakin məsələyə bir də fərqli prizmadan baxaq. Qeyd etdiyimiz fəlsəfi, dini cərəyan- ların təşəkkül və inkişaf tarixində ümumi cəhətləri nəzərdən keçirtsək məlum olur ki, sosial vəziyyət yalnız məsələnin görünən tərəfidir. Məlum olduğu kimi, oxşar proseslərin başında ayrı-ayrı «mən»lər durur, başqa sözlə desək, bu proseslər ayrı-ayrı «mən»lərin müəyyən ziddiyyətdən qurtulmaq, onu aradan götürmək və çoxluq arasında öz həqiqətini səsləndirməyin nəticəsidir, öz «virtual cə- miyyət»lərini (Əbu Turxan) reallaşdırmasıdır. Əhəmiyyətli faktdır ki, «əvvəlki nəslin ideyaları onun yaratdıqlarının timsalında sonrakı nəsil üçün mühitə, bazisə çevrilir. Bu bazis mürəkkəb, sinkretik sistem olmaqla həm ictimai mühiti, həm sosial-təbii mühiti, həm də mədəni- mənəvi mühiti ehtiva edir». 1 Bu məsələdə nəzəri cəlb edən digər bir maraqlı tərəf də mövcuddur ki, tarixdə daha çox məhz bu tərəf qalır. «Mən»in ətrafına toplaşmış qrup və ya 1 Йеня орада, с. 18. - 133 - «kiçik cəmiyyət» böyük cəmiyyətlə ziddiyyətə girir, yalnız həmin «mən»in ideyaları ilə kifayətlənməyib şəraitə və zamana uyğun olan əlavə qüvvə toplayır, tədricən ilk «mən»in həqiqətləri bu ziddiyyətin tələblərinə «uyğunlaşdırılır», əridilir. Bu proses çox uzunmüddətli olduğundan ilk zərrə olan «mən» bu aşınmadan xəbərsiz qa- lır, əsl həqiqət, məqsəd isə unudulur. Bunun gözəl nümunəsi- ni təsəvvüfdə görmək olar. Mahiyyəti Allaha eşqdən, səmimi ibadətdən, kamilliyə can atmaqdan və bunun üçün insanın tə- fəkkürünü ucaltmaqdan, kamilləşdirməkdən, insanın İnsan adının təsdiq edilməsindən ibarət olub və yalnız bundan sonra cəmiyyətə xidmət etməklə onu da ucaltmaq istəyən təsəvvüf yaranışından artıq 5 əsr sonra fərqli bir məna daşımaqda idi: hər biri ayrıca sistemə malik olan bir qurum kimi formalaşmış təriqətlər cəmiyyətin, demək olar ki, bütün sahələrinə təsir göstərməkdə idi. Təsəvvüfün yuxarıda qeyd olunan mahiyyətinin, məqsədinin yerini təriqətin başında duranın – mürşidin – daha çox zamana və şəraitə uyğun gələn siyasəti və taktikası tutdu, təriqətin üzvlərinin təfəkkürü isə yalnız mürşidə gözübağlı itaət, təriqətin adının və məqsədinin reallaşmasına xidmət etmək üçün inkişaf etdirildi. Eyni tədrici təhrifi başqa cərəyanlarda da müşahidə etmək mümkündür. Bu səbəbdən «mən» hətta özünün belə yaratdığı «kiçik cəmiyyətlərlə» də ziddiyyətdə ola bilir, öz ifadəsi üçün fərqli şəraitlər axtarır. Belə məlum olur ki, «mən»in cəmiyyətlə ziddiyyəti ilk anlar sosial problemlərlə bağlı olmaya da bilər və yalnız son- radan sosial faktorlarla əsaslandırılıb fərqli istiqamətə yönəl- dilə bilər. -134 - Bundan başqa, cəmiyyətlə ümumi dil tapa bilməyən, yəni «mən»i daim cəmiyyətlə ziddiyyətdə olan şəxslər heç də həmişə cəmiyyətin «incidilən» təbəqəsindən olmamışdır, əksinə belələrinə məhz maddi baxımdan təminatlı, bəzi hallarda hətta yüksək mənsəbli şəxslər arasında daha çox rast gəlmək mümkündür. «Mən»in cəmiyyətlə ziddiyyəti zahirən, hiss olunacaq dərəcədə görünməyə də bilər. Bu hal görünərsə, bu artıq şəx- siyyətin cəmiyyətlə ziddiyyətinə çevrilir. Cəmiyyətin tələbləri ilə stabilləşən şəxsiyyət öz «mən»indən uzaqlaşır. Əbu Turxanın dediyi kimi, «"Mən"dən uzaqlaşdıqca dünya genişlənir. Və genişləndikcə seyrəlir və yadlaşır». Lakin ayrılıqda şəxsiyyətin cəmiyyətlə var olan hər ziddiyyəti heç də «mən»in ziddiyyəti olmur. Bu səbəbdən bir insanın «mən»i və şəxsiyyəti arasında da ziddiyyət mümkündür. Bu da qəribə bir faktdır ki, belə şəxslər hətta təminatlı həyatdan, yüksək mənsəbdən uzaqlaşaraq öz «mən»lərini dinləməyə üstünlük vermişlər, yəni cəmiyyətin qəbul etdiyi şəxsiyyətlərindən imtina etmişlər. Burada sosial faktor arxa planda qalır, çünki ziddiyyət mənəvi artıq mənəvi müstəviyə keçir və bu ziddiyyət əsasən yaradıcı şəxslərdə rast gəlinən bir haldır. Deməli, «mən»in cəmiyyətlə ziddiyyəti heç də həmişə sosial bazalı deyil və ya yalnız bu səbəbdən deyil. Yeri gəl- mişkən, maraqlı bir faktı da qeyd edək ki, bəzən öz zid- diyyətli cəmiyyətində əzabla yetişməkdə olan böyük bir istedadın inkişafı əlverişli bir şəraitdə, daha yaxşı bir sosial vəziyyətdə dayanır, «mən»in özünü ifadə etmək istəyi qalmır. Belə nəticə çıxartmaq olar ki, sosial problemlərə - 135 - əsaslanan ziddiyyət elə həmin sosial problemin həlli ilə də aradan qalxır. Mənəvi səbəblərlə bağlı ziddiyyətlər sosial bazalı zid- diyyətlərdən daha dərin olur və «mən»in inkişafında daha əsaslı rol oynayır və bu ziddiyyətin aradan qalxması ikinciyə nisbətən daha ağır və uzun zaman müddətində baş verir. Belə ki, əgər sosial ziddiyyətlər inqilablar, çevrilişlər vasitəsilə aradan qalxırsa (bu, «mən»in də istəyi ilə ola bilər, şəxsiyyətin də), mənəvi müstəvidə bu, asanlıqla baş vermir. Məsələnin ağrılı tərəfi də budur ki, bu mübarizədə «mən»in qalibiyyəti onun dövründən çox sonra, hətta bir neçə əsr sonra qəbul edilir. Zamanında isə əksər hallarda «mən»in təzahürü cəmiyyətdə görünməz qalır. Deməli, təfəkkürdə, mənəvi müstəvidə yaranmış zid- diyyət sosial bazaya əsaslanan ziddiyyətdən fərqlidir. Əvvəla o, əsasən cəmiyyətin deyil, insanın özünün dəyişməsinə, daha doğrusu, inkişafına gətirir. İkincisi, bu ziddiyyət yaradıcı xarakterlidir. Qeyd etdiyimiz kimi, cəmiyyət müəyyən struktura ma- lik, stabilləşmiş qaydaları, ənənələri olan bir «qurumdur». Bu, təfəkkürlərin, dünyagörüşlərin yonulub, rəndələnib həmin tələblərə uyğunlaşması deməkdir. Onu da əlavə edək ki, bu qismət həm yüksək inkişaflı, həm də yarımçıq, hələ formalaşmaqda olan cəmiyyətin üzvlərinə aiddir. Hazır tikilinin kərpiclərini «sarayın» divarında qərarlaşıb sabitləşmək, yarımçıq tikilinin və ya uçuntunun kərpiclərini isə mamırın altında itib-batmaq qisməti gözlədiyi kimi. «Mən» – bu ənənədən kənaraçıxmadır, ümumi qaydaya tabe olmamaq və ya böyük bir potensialın dar çərçivəyə sığmamasıdır. Biz dar deyəndə ümumiyyətlə qaydaların -136 - stabilləşməsini, strukturun müəyyənləşməsini nəzərdə tuturuq. Əlbəttə, bu, heç də o demək deyil ki, «mən»lərin özünüifadəsi üçün xaos və anarxiya olmalıdır. Xeyr, söhbət «mən»in mövcud olduğu cəmiyyətdən nisbətən daha yüksə- yinə can atmasından, dar çərçivədən nisbətən genişliyə çıx- maq arzusundan gedir. Əbu Turxanın dediyi kimi, «dünyanı dərk etmək üçün dünyadan kənara çıxmaq lazımdır». Təbii ki, xaos və yüksək cəmiyyət kəskin fərqləndiyi kimi, onlardan «nisbətən daha yüksəyin» mahiyyəti də fərqlidir. |