K. Bünyadzadə

Семенкин Н.С. Философия богоискательства. Критика религи-
озно-философских идей софиологов. М., Политиздат, 1986, с. 137. 

---

- 127 -
Eyni halı cəmiyyətdə də müşahidə etmək mümkündür. 
Cəmiyyət «mən»lərin təzahürlərinin toplusudur. Ən əsası isə, 
«mən»lərin təzahürləri məhz onun tələblərinə uyğun 
olmalıdır. Yəni hər cəmiyyət nəinki «mən»lərin həqiqi 
təzahürü üçün şərait yaratmır, əksinə onlara mənfi təsir 
göstərib, onları fərqli şəkildə özünü ifadə etməyə məcbur edə 
bilir. İdeal dövlətdən (cəmiyyətdən) yazan Platonun fikrinə 
görə, «… dövlətin inkişafı və əmin-amanlığı üçün bütün 
təbəqələrə imkan vermək lazımdır ki, öz təbii imkanlarına 
müvafiq 
olaraq 
ümumi 
çiçəklənmədə öz paylarını 
versinlər».
1
Platon ideal cəmiyyətdən – «mən»ləri öz 
mahiyyətlərini ifadə etməyə imkan verən cəmiyyətdən 
danışır və belə cəmiyyətin həyatında təyinedici hədd olaraq 
«rəhbərlərin kəmiyyətini – azdır və ya çoxdur – deyil, zo-
rakılığı və ya könüllülüyü, həmçinin kasıblıq və ya zənginli-
yi deyil, hər hansı bir biliyi»
2
nəzərdə tutur. Yəni cəmiyyət 
zahiri 
keyfiyyətlərə 
deyil, 
mənəvi 
keyfiyyətlərə 
əsaslanmalıdır ki, bu da «mən»lərin təzahürü, reallaşması 
üçün əlverişli şəraitin yaradılması deməkdir. Bu, şəxsiyyətin 
formalaşmasında «mən»in aparıcı rol oynaya bilməsi, yaxud 
«mən» və şəxsiyyətin bir çox cəhətdən bir-birinə uyğun 
gəlməsi, bir-birini tamamlaya bilməsi deməkdir. Məsələ 
burasındadır ki, «mən»dən fərqli olaraq şəxsiyyət 
cəmiyyətdən ayrı mövcud ola bilmir. Berdyayev yazır ki, 
«şəxsiyyət hər şeydən əvvəl məna kateqoriyasıdır və 
mövcudluğun mənasını görməkdir. …Şəxsiyyət heç də 
1
Платон. Государство. Законы. Политика. М., Мысль, 1998, 
с.169. 
2
Йеня орада, с. 758. 

---

-128 -
substansiya deyil».
1
Mütəfəkkir onu da bildirir ki, «əgər 
şəxsiyyətdən uca bir şey yoxdursa, şəxsiyyət yoxdur. Belə 
olan halda şəxsiyyət fövqəlşəxsiyyətlə əlaqəli olan öz dəyərli 
məzmunundan məhrum olar».
2
Məlum olur ki, substansiya 
şəxsiyyət deyil, «mən»dir. Başqa sözlə desək, şəxsiyyət 
«mən»in cəmiyyətin tələblərinə müvafiq təzahürüdür və bir 
«mən»in müxtəlif şərait və zamandakı təzahürləri bir-birin-
dən kəskin şəkildə fərqlənə bilər, bunlardan hər biri mütləq 
vahid substansiyanı – «mən»i müəyyən dərəcədə ifadə edir. 
Məhz cəmiyyətdən asılıdır ki, şəxsiyyət öz «mən»ini az və 
ya çox dərəcədə əks etdirsin. Burada söhbət şəxsiyyətin əsl 
məzmununun açılması və hər «mən»in təhrif olunmadan 
reallaşması üçün şərait yaradan bir cəmiyyətdən gedir. 
İkinci tərəfdən o da məlum olur ki, cəmiyyət təzahür-
ləri üçün şərait yaratdığı «mən»lərin məcmusudur. Deməli, 
cəmiyyətin xarakteri «mən»lərdən asılıdır: öz yetişdirdiyi 
«mən»lərin, yəni bu, dairəvi və kəsilməz bir prosesdir.
Deyilənlərdən daha bir nəticədə də alırıq: «mən» və 
cəmiyyət bir-biri üçün zəruri faktorlardır – yaradan və yara-
dılmış, atom və cisim, tum və meyvə kimi. Burada bir ana 
xüsusi diqqət yetirək: birinci tərəfin ikincidən asılı olması 
faktına, yəni meyvə tumdan bitsə də, meyvə çürük olanda 
ondan tum almaq mümkün deyil və bu hal hətta həmin 
bitkinin kökünün kəsilməsinə belə gətirə bilər. Bununla 
yanaşı, istisna hal olsa da, bu da məlum həqiqətdir ki, çürük 
meyvələr içərisindən çıxan bir toxumla həmin bitkinin 
1
 Бердяев Н.А. Дух и реальность. М., ООО «Издательство АСТ»; 
Харьков: «Фолио», 2003, с. 127. 
2
Йеня орада. 

---

- 129 -
kökünü davam etdirmək, yaxud məhv olmuş cismin bir 
zərrəsindən həmin cismi yenidən almaq (klonlaşdırma 
cəhdləri) və ya həmin cisim haqqında mükəmməl məlumat 
(DNT təhlilləri) əldə etmək mümkündür.
Gəldik «mən» və cəmiyyət arasındakı ziddiyyət məsə-
ləsinə. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, cəmiyyət «mən»-
lərin yalnız müəyyən hissələrinin və ya tərəflərinin tə-
zahürünə şərait yaradır. Cəmiyyət – bütöv bir strukturdur və 
«mən» onun daxilindədir. Cəmiyyətlə «doğmalaşmış», 
«qaynaşa» bilmiş «mən»lər və ya bu «mən»lərin şəx-
siyyətləri əziyyət çəkmirlər, çünki qazandıqları müəyyən yer 
– bu yer mükəmməl bir tikili, bir qalaq uçuntu da olsa – 
onların təzahür edən məzmunlarına kifayət edir. Təbii ki, bu 
razılıq hissi bilavasitə təfəkkür səviyyəsi ilə əlaqəlidir. Yəni 
şəxsiyyətin təfəkkürü onun var olduğu cəmiyyətin çərçivəsi 
daxilində formalaşırsa, onun fövqəlşəxsiyyəti bu mükəmməl 
tikili və ya bu uçuntu həddindədirsə, malik olduğu məkan 
onu qane edir. Maraqlıdır ki, bir tikilinin gözəl eyvanındakı 
naxışlı kərpiclə, uçuntular altında qalan və bunu özünün ən 
yüksək qisməti hesab edən kərpicin düşüncəsi fərqli 
səviyyələrdə olsalar da, eyni dərəcədə məhduddurlar – tam 
təzahür olunmuş məzmun, tam ifadə olunmuş mahiyyət, tam 
uyğunlaşmış «mən» – şəxsiyyət – cəmiyyət. Lakin burada 
başqa bir maraqlı tərəf də mövcuddur: tikili daxilindəki kər-
picdən fərqli olaraq uçuntular altında qalmış kərpic öz məh-
dudiyyətini daha tez anlaya və onu keçməyə daha artıq cəhd 
göstərə bilər. Bunu, ən azı, onun olduğu vəziyyət tələb edir.
Əslində, hazır tikili uçuntudan daha üstün sayıla bilər. 
Lakin məsələyə başqa prizmadan baxaq. Mükəmməl bir kər-
pic mənsub olduğu tikilinin bir hissəsi kimi artıq öz missiya-

---

-130 -
sını bitirib, o artıq bu sistemdən kənarda, yaxud onun 
fövqündə nə isə edə bilməz. Nə isə etmək ona lazım da deyil: 
yeri məlum və rahat. Bundan kənarda nə isə istəmək 
absurddur. S.Xəlilov yazır: «Cəmiyyətin yüksək dərəcədə 
təşkilatlanmış olduğu bir şəraitdə hər bir insanın fərdi həyatı 
özündən daha çox kənar amillərdən asılı olur. İnsan hələ 
dünyaya gəlməmiş, onun yaşamalı olduğu təbii, sosial-
iqtisadi və mədəni-mənəvi mühit formalaşmış olur və bu 
mühit fərdlə müqayisədə qat-qat böyük miqyaslı proseslərlə 
bağlı olduğundan xeyli dərəcədə ətalətli və konservativ olur. 
Onun azacıq da olsa dəyişdirilməsi böyük daxili enerji tələb 
edir».
1
Uçuntular altındakı kərpic isə hər şeydən əvvəl uçuntu-
nun nə olduğunu bilir, yəni iki kəskin fərq arasında müqayisə 
aparmaq imkanına malikdir. Digər tərəfdən o, olduğu vəziy-
yətdən daha yaxşısına keçmək üçün yollar axtarır, düşünür, 
planlar qurur. Deyilənlərə nümunə olaraq, bu gün yüksək si-
vilizasiyalı ölkələrdə yaşanan təfəkkür böhranlarını və hələ 
inkişafına yeni başlamış xalqlarda yaranmaqda olan təfəkkür 
oyanışını göstərmək olar. 
Ziddiyyətli bir məqama gəldik: yəni doğurdanmı, 
«mən»in inkişafı, yüksəlməsi üçün naqis cəmiyyətə ehtiyac 
vardır?! Əlbəttə, xeyr. Başqa sözlə fikrimizi belə ifadə edək, 
«mən» öz potensialını reallaşdırmaq üçün öz mühitini özünü 
yaratmalıdır, hazır və müvafiq mühit ona ziyandır, onu tez 
kasadlaşdırır. Berdyayevin də dediyinə görə, «ziddiyyət 
1