K. Bünyadzadə

1
Ибн Яряби Мцщйиддин. Фусус ял-Щикям, Истанбул, 1946, с. 
90.
2
Йеня орада, с. 65. 
3
Кузанский Н. Сочинения: В 2-х т. т. 1, М., Мысль, 1979, с 419. 

---

-124 -
əlaqəli və ayrılmazdır, onun bəşəriliyinin təyinidir, digərləri 
müəyyən şəraitlə bağlı yarana, dəyişə və itə bilər. Bu, Allah 
Təalanın bütün ad və sifətlərinin, o cümlədən bir-birinə zidd 
olanların tək zat ətrafında birləşdiyi vəhdət aləminə bənzəyir. 
«Mən» – insanın bütün keyfiyyət və qabiliyyətlərini 
birləşdirən vəhdət aləmidir. 
İnsanın təfəkkürünün, 
hisslərinin obyekti kənar aləm olsa da, onların «süzgəci», 
forma qazandıranı «mən»dir.
Belə məlum olur ki, «mən» həm Allahın təzahür mey-
danıdır, həm də kənar təsirlərin. Lakin burada əhəmiyyətli 
bir məqam var: «mən» əhədiyyət məqamında Allahın 
adlarının təzahür meydanı olduğu halda, kənar təsirlərə 
ikinci mərtəbədə – vəhdət aləmində reaksiya verir və bu 
reaksiya bilavasitə birinci məqamın işığından asılıdır.
Deyilənlərdən çıxış edərək «mən» və cəmiyyətin əla-
qəsi barədə qısa bir təhlil aparaq. 
Qurani Kərimdə deyildiyinə görə, Allah Təala istəsəy-
di «insanları bir tək ümmət edərdi. Ancaq onları imtahan 
etmək üçün bir tək ümmət etmədi» (Quran 5/48). Ən zidd 
sifətlərə malik Allah Təalanın müxtəlif şəraitlərdə fərqli 
sifətləri təzahür edir: rəhimlilərin ən rəhimlisi də Allahdır, 
günah içində batmış şəhərləri yerlə yeksan edən də. Başqa 
sözlə desək, cəmiyyət öz xarakterinə uyğun olaraq Allah 
Təalanın sifətlərinin şahidi olur. Təbii ki, bu, Allahın hər 
hansı bir şəraitdən asılı olması anlamına gəlmir. Yenə 
Qurani Kərimdə bildirilir ki, insanlar məhz seçdikləri yolla 
aparılır və bu yola uyğun rəhbərə layiq görülürlər. Yəni 
dəyişən nə Allahdır, nə Onun sifətləri. Dəyişən insanlar, 
onların təfəkkürləri, dünyagörüşləri, mənəvi dəyərləri və 
buna müvafiq aldıqları cavablardır.

---

- 125 -
İnsanın «mən»inin təzahürləri də bilavasitə mühitdən, 
cəmiyyətdən asılıdır, çünki «cəmiyyət – «sosial instinkt-
lərini» təmin etmək (Aristotel), öz hərəkətlərini idarə etmək 
(Hobbs, Russo) və s. üçün birləşən insan fərdlərinin 
birliyidir». Və ya «ictimai münasibətlər toplusudur».
1
Belə 
məlum olur ki, cəmiyyət müəyyən ənənələrin, siyasi və 
ideoloji məqamların şərtləndirdiyi bir qurumdur. Deyilənlərə 
onu da əlavə etmək olar ki, cəmiyyət həm də ayrı-ayrı 
«mən»lərin təzahürlərinin toplusudur. Lakin burada bir neçə 
məqama açıqlıq gətirmək lazımdır.
Əvvəla, söhbət oxşar təzahürlərdən gedir. Bunu bir növ 
oxşar, eyni daşların üst-üstə hörülərək binanın tikilməsinə 
bənzətmək olar. Təbii ki, sağlam daşlar üstünlük təşkil edən-
də, bina da sağlam olur və təsadüfi əyri daşlar onlara uyğun-
laşmağa məcbur olurlar, əks təqdirdə isə kənarda qalırlar. 
Əyri, yonulmamış daşlardan qurulmuş cəmiyyətlər isə gec-
tez dağılmağa məhkumdur və yenidən tikilməlidir. Bu 
tikiliyə əlavə edilmiş hər yeni daş – «mən» – nə dərəcədə 
sağlam olmasından asılı olmayaraq eyni taleyi bölüşməli, 
istər-istəməz mövcud olduğu şəraitə uyğunlaşmaq üçün 
müvafiq sifətlərini üzə çıxartmalıdır. Yeri gəlmişkən, burada 
bir vacib anı da qeyd edək. Uçmuş binanın dağıntılarının özü 
də bir «tikili»dir. Belə olan halda cəmiyyət binanı yox, məhz 
belə uçuntuları xatırladır və bu uçuntunun daşları da, təbii ki, 
buranın qanunlarına tabe olmalıdırlar.
İkinci tərəfdən, tikilidə «daşlar» üst-üstə təsadüfən yı-
ğılmır. Burada bir neçə amilin əhəmiyyətli rolu vardır: qə-
1
Философский энциклопедический словарь Москва: Советская 
энциклопедия, 1983, с. 451. 

---

-126 -
dim ənənənin, mentalitetin və …aparıcı qüvvələrin yaratdığı 
ab-havanın. Bu ab-hava məqsədyönlü şəkildə yaradıla bilər 
(ki, əksər hallarda məhz belə olur), baş verən iqtisadi, 
mədəni inkişafın zəruri nəticəsi kimi də yarana bilər və 
tədricən ilk ikisini sıxışdırmaq iqtidarındadır. Cəmiyyətin 
aparıcı qüvvələri deyəndə kimlər nəzərdə tutulur? Semenkin 
yazır: «Hər söz mədəniyyətin inkişafı üçün bəhrə sayılmaz. 
… Ölü sözlərin qəbirstanlığı var».
1
Yəni aparıcı qüvvə 
deyəndə söhbət məhz mədəniyyətin, iqtisadiyyatın 
inkişafında söz sahibi olanlardan gedir. Söz sahibi deyəndə 
isə heç də «mən» nəzərdə tutulmur. «Mən» cəmiyyətdə söz 
sahibi olmaya da bilər və əksinə söz sahibi «mən»indən 
bixəbər də ola bilər. Hər ikisi üst-üstə düşəndə isə sağlam bir 
binanın tikilisindən söz gedə bilər.
Maraqlı bir məqama gəldik: həm cəmiyyətin «mən»lə-
rin təzahürü olmasından danışırıq, həm də cəmiyyətin qurul-
masında və inkişafında «mən»in arxa planda qala bi-
ləcəyindən.
Yenə müqayisə vasitəsilə öz fikirlərimizi izah edək.
Allah bir yaradan olaraq bütün varlıq aləmində möv-
cuddur – ən kiçik zərrədən tutmuş bütöv kainata qədər. Bu, 
mütləq həqiqətdir. Lakin bu həqiqəti nəinki görməyən, hətta 
onu təhrif edən, inkar edən varlıqların olması da məlumdur. 
Həmin varlıqlar da mövcuddurlar, sadəcə öz varlıqlarının hə-
qiqətindən uzaqdırlar və bu, onların varoluşunda, inkişafında 
öz mənfi rolunu müxtəlif şəkillərdə oynayır.
1