K nshlo xujvlip korxonalarining ichki xujalik

5. K.nshlo. xujvlip korxonalarining ichki xujalik

faoliyatiіti va biznesnnn rejalvpіtiripі

1. 
   Rejalashtirishnііng tizіtmi, tamoyillarіі va tuznsh uslubi Respublikamizda bozor IYETisodiyoti talablariga n.avob beradi-
   

gan korxonalarninf ichki iktisodiy munosabatlarini uzida anik aks ettira oladigan mexanizm fly - rejalashtirishdir.
Bozor ik.tisodiyotining talab va taklif konuniyatlariga tayan- gan xolda yaratilgan rejalashtirish tizimi, kishlok xujalik kor— xonalarida mavjud bulgan tarmoklar rtasida, ularngіng ichkgі re— surslaridan foydalanishda mutanosiblikni rnatib, ishlab chikarishning uzluksgіz va tez sur’atlar bilan rgіvojlanib bori— shiga imkoniyatlar yaratadi.
Rejalashtirtzshning asospy maksadi bozorni sifatli, arzon va rakobatbardosh tovar maxsulotlari bilan t ldirishda, kishlok xujalik korxonalarining coxa va tarmoklari urtasida ichki re— surslar bilan ta’minlanish mutanosibligini urnatish va ulardan foydalanish samaradorligiga erishishdir.
Rejalashtirish natijasida kishlok xujalik korxonalari ep va boshka ishlab chikarish vositalaridan, mexnat va moliya resursla— ridan, tabiiy boyliklar, fan va texnika yutuklari xamda ilgorlar tajribasidan okilona va samarali foydalanishga, tejamkorlik koidalariga rioya kilishga va nobudgarchiliklarga yul kuymaslikka erishishni nazarda tutadi.
Bozor iktisodiyotiga utish davrida rejalashtirish orkali kuyidagi vazifalar xal etiladi:

• 
  kishlok xujalik korxonalari ichida arpap va iktisodiy munosabatlarni chukur islox kilish asosida xususiy mulkchilikni shakllantirish va mustaxkamlash;
  
• 
  dexkonning ep va boshka ishlab chikarish vositalari, mexnat, moliya va ilmiy-texnika resurslaridan okilona foydalanishida shaxsiy javobgarligi va manfaatdorligini oshirishni ta’minlash;
  
• 
  xap bir kishlOp xujalik korxonasida ekinlar xosildorli— gini, chorva va parranda maxsuldorligini oshirishning anik yullarini xisoblab chikIb, dexkonchilik va chorvachilik tar- mok.larida mexnat unumdorligini ustirish, sarf-xarajatlarni te- jash va ishlab chikarish rentaballigini kutarish;
  
• 
  korxonaning tabiiy—iktisodiy sharoitini xisobga olgan xolda, ishlab chikarishni ixtisoslashtirish va tarmoklapni bir—
  

biri bilan samarali muvofiklashtirish;

• 
  maxsulot sotish buyicha korxona tuzgan shartnomalarning bajarilishini ta’minlash;
  
• 
  korxonada ishlab chikarish munosabatlarini, texnika va texnologiyasini takomillashtirish, fan, texnika va іzlgorlar taJ- rifiasini, tadbirkorlikni xorijiy davlatlar va ichki investitsiya- larni ishlab chikarishga keng Joriy etib, eksportbop tovar maxsulotlari yetishtirishni ta’minlash.
  

Shuning bilan birgalikda, kishlok xujalik korxonalarida iktisodiy va arpap uzgarishlarni uzida aks ettira oladigan, mulk egasi xukukini ta’minlovchtz bozor mexanizmi va moddiy ragbatlantiruvchi omillarni jonlantirish va rejalashtirish ular zimmasiga yuklangan vazifalar katoriga kiradi.
Kishlok xujalik korxonalarida tarkibiy uzgarishlarni amalga oshirishda rejalashtirish kuyidagi tamoyillarga tayanadi:

• 
  rejalashtirishning demokratik mustakillikka asoslanishi, ya’ni korxonaning ishlab chikarish moliya faoliyatini tashkil etishda, xujalik ichida iktisodiy va arpap munosabatlarni joriy etishda xap tomonlama mustakillik va bozor iktisodiyoti talabla— riga mos keladigan boshkarish tizimini urnatishda demokratik konun-koidalarga amal k.ilish;
  
• 
  ^{rejalashtirishning} U^{stuvor yunalishlarini belgilash,} ya’ni korxona uchun xap bir gektar yerdan va xap bir bosh chorvadan eng kop foyda olinadigan ishlab chikarish yunalishini biznes reja orkali asoslab olish va shu yetakchi buginga korxonaning barcha re- surslarini jalb etib, ulardan okilona foydalanish, rejani uz vaktida bajarish xamda ishlab chikariladigan tovar maxsulotlar miklorini kupaytirish, assortimentlarini yaxshilash, mexnat sar- fini kamaytirish uchun eng kulay іiaroitlar yaratish;
  
• 
  istikbol va yillik rejalarning bir biri bilan uygunlashganligi va ilmiy jixatdan asoslanganligini ta’minlash, ya’ni korxonada yetakchi tarmokdan eng kup foyda olish atrofida, rejaning barcha kismlarini bir biri bilan uygunlashtirib, ular urtasida mutanosiblikni urnatish imkoniyati yaratiladi. Kuzda tu- tilgan maksadga erishish uchun esa reja kursatkichlari ilmiy jixatdan asoslangan meyorlarga tayangan bulishi kerak. Fan—tex- nika yutuklari, zamonavіty ilgor texnologiyalardan foydalanish tіshlab chikarishni tashkil etishda rejalashtirish mexanizmidan keng foydalanishni talab etadi;
  
• 
  korxona iktisodiyotini barkarorlashtirigv, ya’ni korxonada
  

yuzaga kelayotgan tangliklarni bartaraf etish uchun kuriladigan barkarorlashtirish chora—tadbirlari majmuasi, korxona tula inkirozga uchrashiga chap beriiі maksadida ishlab chikarish va ishlab chikariladigan maxsulotlar tarkibini uzgartirish tadbir—chorala— rini avvaldan rejalashtirib, ishlab chikarish xarajatlarini te- jashga, maxsulot sifatini yaxshilashga, ularning rakobatbardorli- gini oshirishga xarakat kilish.
Ta’kidlash lozimki, korxonada tuzilgan barcha turdagi rel‹alarning ban‹arilishini muntazam ravishda nazorat kilinishi va ularning uz muddatida bajarilishi uchun shart-sharoitlar yarati- lishi mexnatkashlarning ish natijalari uchun javobgarligini ku- chaytiradi.
Rejalarning ilmiy asoslangan va anik bulishi, kup jixatdan ularning tuzish usullariga boglik. Bunga kishlok xujaligini re- jalashtirishining muvozanat, mezon, iktisodiy—matematik usul- lari va avtomatik boshkarish tizimini kiritish mumkin.
Muvozanat usuli — bu bugun arpap sanoat korxonalari va shu jumladan kishlok xujalik korxonalari tarakkiyotini rejalashti- rishda kullanilayotgan asosiy usullardandir. Bu usulning iktisodiy moxiyati shundaki, kishlok xujaligining turli coxa va tarmoklari urtasidagi mutanosiblikning moddiy, mexnat va moliya resurslariga talabi va uii kondirish manbalarini aks ettiradi.
Reja muvozanatlari uch turda tutiladi: mexnat, moddiy resurs- lar va kiymat muvozanatlari.
Moddiy muvozanatlar k.ishlok xujalik korxonasining barcha tarmoklarida ishlab chikariladigan maxsulotlar turi buyicha tuzi— ladi. Masalan don, paxta, sht, tuxum va x.k.
Mexnat resurslari muvozanati ishlab chikarish uchun talab etiladigan xodimlar va mutaxassis kadrlar mikdori bilan aniklanadi.
Kiymat muvozanati pul kurinishda tuzilib, yalpi maxsulotning solishtirma va joriy baxolardagi ifodasidir.
Mezon (normativ) muvozanat usuli maxsulot ishlab chikarish va realizatsiya kilishda reja — topshiriklarini iktisodiy jixatdan asoslab beradi. Bu usulda ishlab chikarish uchun talab kilinadigan resurslar meyoriy kursatkichlar asosida aniklanadi. Masalan: yokilgi, urugliklar, ugit, yem—xashak va xokazo. Meyoriy kursatkichlar vakti-vakti bilan ishlab chikarish texnologiyasi va texnikasining yangilanish va mexnat unumdorligining usish dara- jasiga karab uzgartirib turiladi. Aks xolda, ular ishlab chikarishni rivojlantirishga salbiy ta’sir etadi.
Iktisodiy-matematik usul murakkab texnikani, EXMlarni yanі i kompyuterzіar tizimini talab etadi. Kishlok xujaligini re- jalashtirishda bu usulning chizik.li-dasturlash, rejalashtirish, korrellyaiiya singari turlaridan foydalaniladi. Bu usuldan chorva mollar ratsiONi, poda tarkibI, ekinlar xosilini dasturlash, MTP parkidan foydalanishning okilona tarkibini aniklashda keng foydalaniladi.

2. 
   Btіznes rejannng maksadіt, vazifalari va talablari
   

Biznes reja urta va kichik tadbirkorlar yoki dexkon va fermer- larning anik goyaga asoslangan xa mda ishlab chikarishni tashkil etish, boshkarish va tijorat bilan shugullanish istikbollari (mo- dellashtirish dasturi) yoki xisob-kitoblar majmuasi aks etgan xujjatdir.
Dasturda (2-5 yil uchun), birinchi yil kursatkichlari oyma-oy, ikkinchi yil kursatkichlari chorakma-chorak va kolgan yillarniki esa yil kelishida yoritilishi maksadga muvofikdir.
Biznes rejani tuzishdan maksad:
— birinchidan, sarmoyador, xomiy, xviccadop va bankirlarning pul mablaglarini ishlab chikarishga jalb etish;

• 
  ikkinchidan uz xodimlarini maksad, vazifa va istikbolga ishontirish va kiziktirish;
  

—uchinchidan, uz goyalarining foyda keltirishga ishonib, re- jali va samarali boshkarishni tashkil etish.
Biznes rejaning bozor iktisodiyoti davrida dolzarbligi kuyidagi omillar ta’sirida shakllanadi:

• 
  birinchidan, kishlok xujalik korxonalari iktisodiyotiga yangi mulk shakllari, ishlab chikarish munosabatlari kirib kelishi bilan urta va kichik tadbirkorlik xamda fermer, ijarachi-pudrat- chilarning yangi avlodlari shakllanmo;da. Ular uchun bozor iktisodiyoti sharoitida ishlab chikarishni boshkarish, tashkil etish va iktisodiyot bilan boglik bulgan muammolarni xal etish biznes- rejasiz mumkin emas;
  
• 
  ikkinchidan fermerlar, urta va kichik tadbirkorlik uchun ishlab chikarishni tashkil etish va boshkarishda tamoman yangicha mu- nosabat — tavakkalchiLIk, rakobat, rakobatga chidash va unda yengib chikish sir-sinoati xam biznes reja orkali xal etiladi;
  
• 
  uchinchidan, xorijiy mamlakatlar investitsiyalarini jalb etmasdan ishlab chikarishni kengaytirish, yangilash va samaradorli- gini kutarish juda katta muammoga aylanmokda. Shunday bir davrda
  

xorijiy mamlakatlar investorlariga buyurtmalarni dolzarb va sa— maradorligini isbotlab berish va ularga sarflanadigan mab— laglarning yuksak daraya‹ada foyda berishini xap jixatdan kursata bilish uchun xam biznes—reja zarurdir.
Yukorida kayd etilgan muommolarni turli shakldagi kishlok xujalik korxon’charida yechimini topishda, biznes—rejangіng uzi kifoya kilmaydi. Biznes-reja dexkonchilIk va chorvachilik tar- MOklarida ishlab chikarishni rejalashtirish uchun zarur bulgan texnologik xaritalar, meyoriy xujjatlar va birlamchi agronomiya, zooveterenariya xam buxgalteriya xisob-kitoblari bilan
ldirilishi shart.
Biznes-reja kuyidagi vazifalari i yechishga karatilishi lozim:

• 
  dexkon va fermerlar, ijarachi va pudratchi jamoalari uz ishlarini kanday boshlash;
  
• 
  kanday kilib ishlab chikarish ni samarali yurgizish va to— varni bozorga olib chik.ish;
  
• 
  yangi ishlab chikarishni kimlar bilan tashkil etish va kachon dastlabki daromadlarni olish;
  
• 
  tavakkalchilik xavf—xatarini kanday kamaytirish;
  
• 
  oyokka turib olish xamda rakobat kurashida yutib chikish. Biznes-reja tuzish yordamida ijarachi va oila pudrati jamoa-
  

^{lari dexkon va fermerlar zlari uch›'N} hUy^{idagilarni bilib oladi-} lar:

• 
  biznes—rejani tuzish jarayonida uz ishlab chikarish moliya faoliyatini xap tamonlama tashkiliy-iktisodiy va sotsial jixatdan taxlil kilish, uzi boshlayotgan ishni puxta bilishga, ke- lajakda ishlab chikarishni rivojlantirishga va xolisona baxolashga olib kelinishini;
  
• 
  biznes—reja bu — tadbirkor bajaradigan faoliyatning tayyor rejasi ekanligini. Ushi ishbilarmonlarning uz korxonalarini sa- marali boshkarishga x.amda uylagan ishlarini muvaffakiyatli utishiga yordamlashadigan ishchi dastur sifatida xizmat kilishini;
  
• 
  biznes—reja tadbirkorning uz goyasini boshka xamfikrlariga, sarmoyadorlarga va bankirlarga yetkazadigan eng yaxshi sinalgan usul va shuningdek, moliyaviy faoliyatni anik ren‹alashtirish ekanli— giNI.