Kainat və təbiət haqqında fəlsəfi hipotezalar seriyasından

yolu” 
qalaktikası 
adlanır. 
“Süd 
yolu” 
qalaktikasının 
mərkəzində  “Qara  dəlik”  vardır.  Burada  hədsiz  kəmiyyətdə 
cazibə qüvvəsi mövcuddur. Ulduzlar “Qara dəlik” adlanan yerə 
yaxınlaşırlar,  bəziləri  itələnir,  digərləri  isə  sürətlə,  məsələn, 
saatda 3 milyon km. məsafə ilə ondan uzaqlaşırlar.  
Elm  həmçinin  yazır  ki,  kosmosda  “yetim  planetlər” 
mövcuddur.  Bu  planetlərin  ulduzları  yoxdur.  Onlar  xaotik 
olaraq, yəni ulduzlu planetlərdən fərqli əsaslarla, hərlənirlər.  
Mövzunun  Giriş  hissəsində  qeyd  olunduğu  kimi,  belə 
təxmin etmək olar ki, Günəş “yanan fəzadır”. Günəş fəzadakı 
çox  nəhəng  “boşluğun”,  axınlar  qarşılaşmasından  olan 
“burulğanın”  bir  görünüşüdür.  Qalaktikanın  (“Süd  yolu” 

91 
 
qalaktikasının) 
vahid 
cazibə 
qüvvəsi 
məhz 
Günəşin 
qravitasiyasını  yaradır.  Günəşin  cazibəsi  də  Qalaktikanın 
tərkibidir.  Vahid  Qlaktika  cazibəsi  onun  tərkibində  olan 
ulduzları və planetləri cəzb olunmuş vəziyyətində saxlayır. Bu 
baxımdan da Günəş sisteminin kosmik məkanının elementlərini 
–burada  kosmik  fəzanı  təşkil  edən  elementləri-kütləvi  olaraq, 
müstəvi  ilə  birlikdə  hərəkət  vəziyyətində  saxlayır.  Günəş 
məkanı 
məhz 
Qalaktikanın 
qravitasiyasından 
hərəkət 
vəziyyətində olan elementlər axınından meydana gəlir.  
Ulduzlar  da  fəza  boşluqlarında  “yanan”  elementlərdir. 
(Qeyd: elmdə deyilir ki, kosmik fəzada hidrogen daha çoxdur. 
Belə  güman  etmək  olar  ki,  hidrogen  elementi  –  elmin 
yazıdığına  görə  bu  element  maddə  halında  qazdır  - 
planetlərin  əhatəsində  və  Günəş  yaxınlığında  çoxdur.  Belə 
hesab  etmək  olar  ki,  bu,  planetlərdən  və  Günəşdən  uzaq 
məsafədə  lap  çox  ola  bilməz.  Çünki  planetlərdən  əks  olunan 
işıq  şüaları  planetin  yaxın  ətraf  fəzasında-atmosferin  yaxın 
sərhədlərində-  çox  ola  bilər.  Bu  çoxluq  həm  də  materiyaya 
(planetlərə)  daxil  olan  və  ondan  əks  olunan  hidrogen 
elementi  hesabınadır).  Bu  boşluqlarda  fəza  elementlərinin 
burulğanı  meydana  gəlir.  Burulğan  həmin  boşluqda  müəyyən 
istiqamətlərə  doğru  hərəkət  edir.  Bu  da  Günəş  daxilində  olan 
enerji axınını təzahür etdirir. Günəş “qovulan”-burada itələnən, 
özünə  məkan  axtaran  (boşluq  olduğu  üçün  buranı  tapan)  fəza 
elementlərinin  toplusudur.  Fəza  müstəvisində  elementlərin 
qarşılaşması  və  burulğan  əmələ  gətirməsidir.  Günəş  -fəza 
tarazlığının  (burada  müstəvi  tarazlığının)  bir  qədər 
pozulmasından  yaranandır.  Buna  şərti  “fəza  dəlikləri”  də 
adını  vermək  olar.  Bu  boşluqda  (şərti  boşluqda)  sürətlə  fəza 
elementləri  qarşılaşır,  axın  əmələ  gətirir  və  sıxlaşır.  Sıxlaşma 
sayəsində  elementlərin  toqquşması  və  qovulması  baş  verir. 
Toqquşma  qığılcımı,  yəni  bizim  gördüyümüz  Günəşi 
yaradır.  Ona  görə  işqlı  (parıltılı)  olur  ki,  elementlərin  sürəti 
çoxdur və bizim gözümüzdə bu enerji axını qabarmanı yaradır. 

92 
 
Parıltını yaradan qığılcımlar sürətli olduğundan gözün reseptor 
kanallarını  böyüdür.  Böyümə  sayəsində  biz  parıltı  görürük. 
Qığılcımlar  toqquşmadan,  sürtünmədən  meydana  gələn 
kimyəvi  reaksiyaların  əks  olunmasıdır.  (Deməli,  işıqlanma 
sürətlə hərəkət edən hissəciklər axınının bizim gözümüzə daxil 
olması və gözümüzün strukturunu genişləndirməsidir. Enerjinin 
Yer  kürəsinə  daxil  olması  bizdən  asılı  deyildir.  Biz  onu 
gözümüzü açdıqda müəyyən rəngdə görə bilirik). Günəş selinin 
özü  də  enerji  axınıdır,  bu  baxımdan  gözümüzün  obyektini 
böyüdəndir.  (Qeyd:  element  hissəcikləri  gözümüzə  daxil  olur 
və siqnalların daxil olma kanalını genişləndirir. Enerji axını 
bizim  göz  kanal  –siqnalları  qəbul  edən  kanal-  strukturuna 
daxil  olur.  Nəticədə  biz  daha  çox  enerji  hissəciyini  qəbul 
edirik.  Enerji  hissəciklərinin  çox  qəbul  edilməsi  gözdə 
problemləri,  dağılmanı,  korluğu  əmələ  gətirə  bilir.  Bu 
baxımdan da Günəşə çox baxmaq siqnal qəbul edən kanalları 
dağıda  bilər.  Günəş  altında,  alovda  çox  dayanmaq  qan 
təzyiqini 
artırır, 
nəticədə 
orqanizmdə-qan 
damarlar 
sistemində,  əzələlərdə,  limfalarda,  sinirlərdə  və  s.  ciddi 
problemlər əmələ gələ bilir). 
“Günəşin  sönməsi”  nə  deməkdir.  Günəş  fəza  burulğanı-
boşluğu  və  boşluqda  olan  hissəciklər  axını  və  yığını 
olduğundan,  “öz-özünə”-öz  məkanında  qüvvəni  əmələ  gətirir. 
Qüvvə  hissəciklərin  məkana  sürətli  daxil  olmasından  yaranan 
təbii  bir  amilə  çevrilir.  Deməli,  qüvvənin  yaranmasında  ölçü, 
məkan,  axın  yeri  çox  böyük  rol  oynayır.  Bu  fəza  burulğanına 
daxil  olan  element  hissəcikləri  çıxmağa  özlərinə  yer  axtarır. 
Ə
slində  burulğana  daxil  olan  və  oranı  tərk  edən  və  müəyyən 
qüvvənin 
təsirindən 
(mərkəzdəki 
sıxılmadan 
yaranan 
itələmələr)  tərk  edən,  sıxlaşmadan  (itələmədən)  məkandan 
çıxan və sürəti yaradan və qüvvəni meydana gətirən hissəciklər 
axını  bizim  adlandırdığımız  Günəş  şüalarıdır.  Buradan  belə 
bir  məntiqi  nəticəyə  gəlmək  olur  ki,  əslində  qüvvə  qeyri-

93 
 
məhz  qüvvənin  əmələ  gəlməsini  təmin  edir.  Qüvvənin  (təbiət 
qüvvəsinin-Günəş  sistemi  qüvvəsinin)  yaranma  mənşəyi 
tarazlıqdan-tarazlıq  müstəvisindən-  qeyri-tarazlığa  keçiddir. 
Tarazlıq müstəvisi (məsələn, fəza müstəvisi enerjisizlikdir, yəni 
Günəşə  nisbətən  az  enerjiyə,  səpələnmiş,  dağılmış  enerjiyə 
malikdir, fəza tarazlığının boşluqları, yəni qeyri-tarazlıqları isə 
qüvvədir,  sürət  və 
enerjidir)  qeyri-tarazlığa  keçəndə, 
bərabərlik, eynilik pozulanda qüvvə əmələ gəlir. Deməli, təbiət 
qüvvəsinin  mənşəyi  tarazlı  sistem  olan  fəza  müstəvisindən 
qeyri-tarazlığa  keçid  olan  Günəşdir  (ulduzlardır).  Günəş 
həmçinin  qeyri-tarazlığın  mənbəyidir  və  qüvvəni  yaradandır. 
Deməli,  qüvvəni  yaradan  amillər-hissəciklər,  tarazlıq  üzrə 
səpələnmiş  və  taraz  olaraq  sabit  hərəkət  vəziyyətində  olan 
hissəciklər,  bu  hərəkət  vəziyyətinin  dəyişməsi,  yəni  mövcud 
tarazlıqdan qeyri-tarazlığa keçid, -bu keçid sürətini və qüvvəni 
yaradır,  qüvvədən  də  yeni  qüvvə  meydana  gəlir.  Əslində  isə 
ümum  sistem  daxilində  vahid  qüvvə  sayəsində  bütün 
tarazlaşdırıcı  prosesər  baş  verir.  Deməli,  təbiət  qüvvələrinin-
birinci  müstəvi  üzrə  mənşəyi  fəza  və  ulduzlardır.  Ulduzlar 
(yanan  fəza  hissələri-sürətlə  toqquşan) Fəzanı hərəkətə  gətirən 
vasitələrdir. Kosmik fəzanın özü enerjinin ilk mənbəyi olmaqla 
yanaşı,  öz  obyektlərini  tarazlaşdıran  müstəvidir.  Bu  baxımdan 
da  kainatın  əsas  qüvvəsi  və  tarazlı  müstəvisi  məhz  kosmik 
fəzanın özüdür.  
Fəzada  burulğanlar  ola  bilər  ki,  yerini  dəyişsin.  Fəza  bir 
sistem  olduğundan  ulduzlar  yerlərini  dəyişmək  imkanlarına 
malik  olurlar.  Ulduzlar,  planetlər  hərəkət  edirlər.  Bu 
burulğanlarda  indiki  qarşılıqlı  vəziyyətin  –tarazlı  əlaqələr 
vəziyyətinin- itməsi sayəsində ulduzlar məhv ola bilərlər. Bu 
halda  sönmüş  ulduzlar  bərk  materiyaya-planetlərə  çevrilə 
bilərlər. Bu, o halda baş verə bilər ki, bir daha fəza elementləri 
(fəza  hissəcikləri)  boşluğa  daxil  olmasın  və  boşluqdan  xaric 
olmasın. (Belə qəbul etmək olar ki, fəza elementləri burulğana 
daxil  olanda  “soyuq”olurlar,  burulğanda  isə  hərəkətlərin 

94 
 
güclənməsi 
və 
toqquşmalar 
sayəsində 
çevrilirlər 
və 
“istiləşirlər”.  Bu  nəticə  etibarilə  Günəş  isti,  fəza  isə  nisbətən 
soyuqdur. Lakin kosmik fəza enerjisiz deyil. Bu, olarsa fəzanın 
özü də ola bilməz. Fəzanın həddən artıq soyuqluğu ola bilməz. 
Bu halda görünən müstəvi fəza yox, bütün aləm nə isə bərk bir 
ş
ey olar. Demək, kainatda tam hərəkətsiz vəziyyət yoxdur. Lap 
az  da  olsa  hərəkət  var.  Hərəkətlər  azdan  çoxa  və  yaxud  da 
ə
ksinə 
olaraq 
dərəcələnir. 
Kainat 
hərəkətlər 
və 
“hərəkətsizliklər”dən,  yəni  az  hərəkətlərdən  ibarət  olan  bir 
müstəvidir.  Hərəkət  və  hərəkətsizlik  nisbidir  və  bir-birinə 
keçəndir.  Hərəkət  enerjini  yaradır,  hərəkətsizliyin  bizim  dərk 
etdiyimiz  formada  mövcudluğu  həddən  artıq  bərklikdir. 
Təsəvvürə gəlməz dərəcədə bərklikdir. Təsəvvür edək ki, fəza 
hərəkətsizdir,  deməli,  hər  tərəf  bərkdir.  Bizim  görə 
bilmədiyimiz formalı  bərkdir. Planetlər isə bərkdir, lakin, fəza 
və Günəşdən sonra gələn, “nəticə bərkidirlər”. Fəzanın Günəşə 
çevrilməsi,  Günəşin  materiyaya  çevrilməsinin  nəticəsidir. 
Müəyyən  bərk  həddindən  sonra  isə  soyuq  qaz  halındadır. 
Nəticə  etibarilə  belə  qərar  gəlmək  olar  ki,  planetlər  Günəşlə-
fəzanın  qarışığıdır  və  çox  ehtimal  ki,  Günəşin  müəyyən 
mərhələdə  partlayışının  nəticəsidir,  yanmadır.  Günəşin 
sönməsi  və  yaxud  da  ondan  hissələrin  qopması  Günəşdən 
uzaqlaşdıqca  planetləri  yaradır.  Bu,  bir  istiqamətdə  olan 
izahdır. Digər izah isə başqa ola bilər. Məsələn, hesab edirik ki, 
Günəş öz mənbəyini kosmik fəzadan götürür. Günəşlə planetlər 
və  kosmik  fəza  arasında  tarazlı  nisbət  mövcuddur.  Qarşılıqlı 
enerji paylaşmaları, yəni element mübadilələri həyata keçirilir. 
Planetlərin  enerjiləri  kosmik  boş  müstəviyə,  Günəşə  və  digər 
ulduzlara  paylanılır.  Əgər  bu  tarazlı  nisbət  varsa,  onda, 
Günəşin  sönməsi  və  planetlərə  çevrilməsi  fikri  düzgün  deyil. 
Burada artıq biz tarixin üstündən, yəni kainat, Günəş sistemi və 
planetlər  tarixinin  üstündən  xətt  çəkmiş  oluruq.  Bu  baxımdan 
Günəş  sistemi  əbədidir.  Onun  ömrü  ola  bilməz.  Sistem 
daxilində  qarşılıqlı  olaraq  öz  fəaliyyətini  sonsuzluğa  doğru 

95 
 
davam  etdirə  biləcəkdir.  Burada  əbədi  dünya  anlayışını 
təsdiq etmiş oluruq.  
Ə
ks  -təkamül  proseslərindən  çıxış  edərək  belə  bir  fikir 
bildirək.  Əgər  təbiətdəki  proseslər  mövcud  sistemdəkində 
olduğu  istiqamətlərdən  əksinə  baş  verərsə  və  başlanğıc  sonla 
ə
vəz  oluna  bilərsə,  onda  belə  qərara  gəlmək  olar  ki,  planetlər 
Günəşə  çevrilə  bilərlər.  Bu,  bir  qədər  az  ehtimal  olunandır. 
(Qeyd:  əgər  başlanğıc  qüvvə  ilə  nəticə  qüvvəsini  vahid 
nöqtəyə  gətirsək,  onda  belə  qəbul  edə  bilərik  ki,  zaman 
yoxdur  və  insanı  təkrar  əvvəlki  uşaq  vəziyyətinə  gətirmək 
mümkündür.  Başlanğıc  və  son  yoxdursa,  hərəkət  də  yoxdur. 
Element,  zaman,  məkan  da  yoxdur.  Başlanğıc  və  sonu 
birləşdirən  yalnız  sürət  artımı  ola  bilər.  Məkansızlıq 
zamansızlıqdır. O da yoxdur).  
Lakin  başlanğıc  qüvvə  nəticə  qüvvəsinə  “çevrilə”  bilər. 
Yəni,  başlanğıc  sona,  son  da  əvvəlki  vəziyyətinə  qayıda  bilər. 
Bu  halda  nəticə  qüvvəsi  başlanğıc  qüvvəsi  ilə  eyni  (oxşar) 
xarakterli  olmalıdır.  Əgər  bu  qüvvələr  yerini  dəyişə  bilsə,  çox 
ehtimal  ki,  inkişaf  ola  bilməz,  hər  şey  sıfırda  olar,  yaranış 
dayanar  və  hər  şeyin  başlanğıcı  və  sonu  bilinməz.  Məsələn, 
başlanğıcla  son  yerini  dəyişsə,  hesab  edə  bilərik  ki,  insanlar 
qocalıqdan  uşaqlığa  doğru  gedə  bilərlər.  Ümumiyyətlə  isə 
səbəb  və  nəticə  əldə  edilə  bilməz.  Əslində  isə  hər  nəticədə 
başlanğıc, hər başlanğıcda nəticə vardır. Buna görə də insanlar 
ümumən başlanğıcı və sonu tam mütləq olaraq deyə bilməzlər. 
Kainatın  başlanğıc  və  sonu  haqqında  məlumatlar  yalnız  Ulu 
Tanrıya məxsusdur.  
Fəzada,  Günəşdə  və  planetlərdə,  onların  əlaqələrində 
qarşılıqlı çevrilmə prosesləri gedir və başlanğıclar və sonluqlar 
hərəkətlərlə  məlum  olur.  Prosesləri  isə  (bir  çox  prosesləri)  isə 
təkrarlamaq  mümkündür.  Deməli,  təbiətdə  vahid  qüvvə 
tərkibində  çevrilmələri  təkrarlayan  qüvvə  vardır.  İnsanların 
dirilməsi 
(təbiət 
qüvvələri 
tərəfindən), 
yaşlıların 
cavanlaşdırılması  ehtimal  oluna  bilər.  Bu  anda  nəticələrin 

96 
 
təkrarən  başlanğıca  çevrilmələri  ola  bilər.  Bu  yalnız  təbiət  və 
fövqəltəbiət qüvvəsinə xas ola bilər.  
Belə  qəbul  edilir  ki,  kainat  bərk  (hissəciklərarası 
birləşmələrin məsafə baxımından çox yaxınlığı, buna görə də 
bəlli  çərçivə  daxilində  çoxlu  sayda  elementlərin  olması)  və 
qeyri-bərk (müəyyən çərçivələr daxilində tərkib hissəciklərinin 
nisbətən  aralı  məsafə  ilə  birləşməsi),  bu  baxımdan  ağır  (çox 
bərkləşmiş)  və  yüngül  (elementlərarası  məsafələr  qeyri-sıx 
formada  olan)  elementlərdən  ibarətdir.  Müəyyən  müstəvidə 
hissəciklər həm sıx, həm də aralı yerləşərkən həmin müstəvidə 
bərk  və  nisbətən  yumşaq  hissələri  meydana  gətirmiş  olur. 
Hissəciklərin 
birləşmə 
xassələrindən 
və 
elementlərin 
xassələrindən  ayrı-ayrı  materiya  vasitələri  yaranır.  Buradan 
belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək olar ki, kimyəvi elementlərin 
ə
slində  bir  başlanğıcı,  özəyi  var.  Elementlərin  çoxluğu  həmin 
başlanğıc üzərindəndir. Bu başlanğıc elementə müxtəlif təsirlər 
sayəsində  müxtəlif  elementlər  meydana  gəlib.  Elementlərin 
yaranması prosesləri zamanı ilk elementə təsir edən qüvvələrin 
nisbəti  və  xarakteri  böyük  rol  oynayıb.  Yer  kürəsinin 
yaranması anında bəlkə də bu proseslər baş verib. Bu baxımdan 
da materiya daxilində qüvvənin rəngarəngliyinə görə başlanğıc 
elementlərdən yeni elementlər meydana gəlib. Buradan da belə 
bir nəticə hasil olur ki, Yer kürəsinin (materiyanın) əslində bir 
element  başlanğıcı  olub  və  bu elementə  edilən müxtəlif  qüvvə 
təsiri  digər  elementləri  meydana  gətirib.  Yer  Kürəsinin 
başlanğıcı,  yaranması  prosesi  əslində  bir  elementdən  başlayıb 
(ən çoxu iki element ola bilər). Ona təsir edən qüvvələrin sayı 
isə  böyük  və  çox  (böyük  qüvvənin  tərkibi  olaraq)  olub.  Eyni 
tərkib 
element 
hissəciklərinin 
birləşməsindən 
müxtəlif 
elementləri  olan  Yer  kürəsi  meydana  gəlib.  Onun  daxilində 
çoxlu  sayda  elementlər  yaranıb.  Elementlərin  yaranması 
prosesləri nəticədə bizim materiyanın əsaslarını ortaya çıxarıb.  
Nəticə:  hər  şeyin  başlanğıcı  bir  element  olub; 
hissəciklərə (atomlara -molekullara) edilən böyük qüvvə bu 

97 
 
hissəcikləri  elə  vahid  mərkəzlərdə,  məsələn,  planetlərdə, 
kometalarda,  asteroidlərdə  və  s.  toplayıb.  Bu  element-
başlanğıc  element  ya  Günəşin  içərisindən  yanandır,  ya  da 
fəzadakıdır.  Çox  güman  ki,  Günəşdə  yanan  da  fəzadakı 
elementdir.  Bu  yanan  element  çox  yüngüldür.  Günəşin 
içərisində  yanır  və  bərkləşir.  Günəş  yandıqca  tükənir. 
Tərkibini fəzadan götürür. Günəşə mənbə verən elə əslində 
fəza elementidir. Bu başlanğıc elementi çox yüngül olan bir 
element  olub.  Belə  güman  etmək  olar  ki,  həmin 
elementlərin  əsası  fəzada  toplanıb.  Fəza  elementinə  edilən 
enerji  təsiri  məhz  bərk  materiyanı  meydana  gətirib. 
Günəşdə  qara  ləkələrin  əmələ  gəlməsini  də  bərk 
materiyanın əmələ gəlməsi prosesinə bənzətmək olar.  
Biz  Günəşi,  ulduzları  və  bərk  materiyaları  bir  neçə 
müstəvidə  götürək.  Günəşdən  Yer  kürəsinə  qədər  olan 
məkanda elementlər bərk və qeyri-bərk formalı xassələrə malik 
olmaqla,  müəyyən  bir  müstəvidə  yer  alıblar.  Günəş  sistemi 
bərkdən  yüngülə  qədər  (qayadan-alova  qədər)  olan  bir 
müstəvidən  ibarətdir.  Bu  iki  “ucda”-əks  qütblərdə,  əks-
tərəflərdə dayanan elementlər (elementlər) birləşmələri –qaya –
bərk  element;  Günəş-yanan  enerji  kainatın  quruluş  əsasını 
təşkil  edir.  Elementlərin  bərk  forması  materiyanın  bərk 
formasıdır  (məsələn,  elə  üzdə  olan  və  hamının  gördüyü  daş 
qaya).  Elementlərin  maye  forması  isə  Günəşdir,  yanan 
maddədir. Fəzadakı element yüngüldür və tərkibi materiyadakı 
qədər  zəngin  ola  bilməz.  Burada  elementlərarası  məsafə  çox 
azdır.  Deməli,  əslində  fəzada  güclü  tətbiq  olunan  qüvvə 
(deyək ki, Günəş və onun planetləri arasındakı fəzaya obyekt 
kimi  tətbiq  olunan  qüvvə)  yoxdur.  Bu,  olarsa  materiyalar 
aləmi  tez-tez  meydana  gələr  və  indiki  sistem  və  quruluş  ola 
bilməz.  Deməli,  yaranma  prosesi  ya  tamamilə  özünü 
dayandırıb, ya da heç zaman bu proses olmayıb. Zaman burada 
nisbidir  və  Kainatın,  Günəşin  və  planetlərin  yaranma  tarixi 
yoxdur.  Digər  tərəfdən  yaranma  prosesi  olub,  dayanıb  və  heç 

98 
 
zaman  təkrar  olaraq  baş  verməyəcəkdir.  Sistem  öz  nizamı  ilə 
gedir.  Məsələn,  Günəş  öz  enerji  mənbəyini  fəzadan  götürür, 
elementləri  sorur,  “yandırır”  və  təkrar  olaraq  fəzaya  və 
materiyaya  qaytarır.  Günəşin  planetlərə  gələn  enerjisi  fəzadan 
sorulan  və  formasını  dəyişən  elementlər  axınıdır.  Deməli, 
Günəş  enerjisi  əslində  elementlər  (yanan  nəticə)  axınıdır. 
Onda  belə  bir  nəticə  hasil  olunur  ki,  elementlər  materiya 
aləminə  təsir  edir,  materiya  aləminin  kütləsini  dəyişir  və 
nəticədə  materiya  aləmi  kütlənin  dəyişməsi  ilə  büruzə  verən 
qüvvənin təsiri sayəsində hərəkət edirlər, yerlərini dəyişirlər.  
Hər  iki  halda  kainat əbədidir, Günəşin mövcudluğu və 
planetlərin  mövcudluğu  elə  əbədidir.  Dəyişiklik  baş 
verməyəcəkdir.  Günəş  sistemi  məhv  olmayacaqdır.  (Qeyd: 
qədim  yunan  materialist  filosofu  Demokritin  ardıcılı  və 
atomistik  təlimin  davamçısı  olan  Epikür  (b.e.ə.  342/341-
271/270-ci  illərdə  yaşayıb)  Herodota  yazdığı  məktubda  qeyd 
edirdi ki, kainat həmişə indiki olduğu kimi olmuşdur və həmişə 
də  belə  olacaqdır,  çünki  onda  dəyişiləcəyi  bir  şey  yoxdur:  axı 
Kainatdan  savayı,  ona  daxil  ola  bilən  və  dəyişiklik  edə  bilən 
heç  bir  şey  yoxdur).
1
  Planetlər  Günəşdən  enerji  alırlar, 
kütlələrini  dəyişirlər.  Fırlandıqca  təkrar  olaraq  tarazlanma 
prosesləri  baş  verir.  Həmin  bu  enerji  elə  qüvvədir.  Enerji 
qüvvədirsə, 
deməli, 
qüvvə 
elementlərin 
birləşməsidir. 
Elementlərin  hərəkəti  qüvvəni  yaradır,  qüvvə  də  elementlərə 
təsir edir. Nəticədə yerdəyişmələr həyata keçirilir. Əvəzləmələr 
(artıb-azalmalar)  meydana  gəlir.  Mərkəzlərdən  (element 
birləşmələrinin  çoxluq  təşkil  etdiyi  məkanlardan)  məsələn, 
Günəşdən və planetlərdən qarşılıqlı olaraq element dəyişmələri 
meydana gələ bilir. 
                                                 
1
  Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Fəlsəfə  və  Hüquq  İnstitutu. 
Qədim  yunan  fəlsəfəsi  antologiyası.  “Yeni  Nəsil”  AJB, Bakı,  2002,  180 
səh., səh. 68. 

99 
 
Günəşdən  materiyaya  (burada  planetlər  nəzərdə  tutulur), 
materiyadan 
da 
Günəşə 
dəyişən 
elementlərin 
kütləsi 
mövcuddur.  Materiyalarda  bərkləşmiş  elementlər,  fəzada  isə 
yüngül  olan  və  ara  məsafələri  çox  olan  element  hissəcikləri 
mövcuddur.  Fəzada  elementlər  sanki  yayılmış  formadadırlar. 
(Qeyd:  belə  hesab  etmək  olar  ki,  fəza  elementlərinin  ara 
məsafələrinin  planetlərdəki  vəziyyətlərə-düzülüşlərə  nisbətən 
çox olması  əslində  burada olan sadə  element birləşmələrinin 
mövcudluğundan  xəbər  verir.  Bir-birini  tutub  saxlayan  və 
müəyyən 
məkanda 
yalnız 
iki 
elementin 
olmasını 
xassələndirən  –burada  fərqli  elementlər-vəziyyət  mövcuddur. 
Ehtimal  etmək  olar  ki,  fəzada  ikixassəli  olan  və  bir-birini 
tutub  saxlayan  və  müstəvi  əmələ  gətirən  element  vardır.  Bu, 
bir  xassəli  elementin  birləşməsi  də  ola  bilər.  Lakin  mütləq 
boşluq  olmadığına  görə  məsafə  də  çox  aralı  ola  bilməz. 
Burada hər hansısa ikinci element var) 
Belə  qəbul  etmək  olar  ki,  (ehtimal  əsasında)  Günəş 
yoxdursa, deməli, hər tərəfdə -bütün fəzada bir materiya-bütöv 
materiya  var.  Bəlkə  də  nə  zamansa  əslində  bütöv  bir  materiya 
olub,  partlayış  baş  verib  və  kainat,  qalaktikalar,  Günəş  və 
planetlər  meydana  gəlib.  (Qeyd:  Günəş  və  onun  sistemi 
haqqında qrafiklər bölməsində xəyali təsvir edən gümanlarla 
da tanış olmaq olar). 
 
Günəş olmasa planetlər hansı formanı ala bilərlər 
 
Məlumdur  ki,  Günəş  və  onun  planetləri  cəm  halda  bir 
sistemdir.  Hər  bir  planetin  Günəşin  kütləsində  (yaranması 
faizində)  öz  payı  vardır.  Yəni,  bu  o  deməkdir  ki,  Günəşin 
yaranmasında,  fəaliyyətində  planetlərlə  qarşılıqlı  olaraq  enerji 
paylanmaları  baş  verir.  Enerji  paylanmaları  sayəsində  Günəş 
sistemində  fərqlilikdən  tarazlıq  meydana  gəlir.  Hər  hansı 
planetin  çatışmaması  indiki  Günəşin  tərkibinə  zərbələr  vura 
bilər.  

100 
 
Eyni zamanda belə təxmin etmək olar ki, Günəşdən uzaqda 
soyuq  qaz  halında  olan  planetlərdə  oksigen  çoxdur,  hidrogen 
də  vardır.  Onların  bərk  materiyaya  çevrilməsi  və  maye  halına 
çevrilməsi üçün Günəş enerjisi çatışmır. Bu planetlərin Günəşə 
çevrilməsi  prosesləri  digərlərinə  nisbətən  (məsələn,  Marsa  və 
Yerə  nisbətən)  daha  tez  həyata  keçirilə  bilər.  Günəşə  yaxın 
planetlərdə  isə  isti  olan  hidrogen  və  karbon  və  digər  qazlar 
daha çoxdur.  Bu  planetlər də  Günəşə  daha tez çevrilə bilərlər. 
Günəşə  yaxın  olan  planetləri  Yer  orbitinə  “gətirsək”  belə 
güman  etmək  olar  ki,  əvvəlcə  qazlar  bərkiyib  buz  halına 
çevriləcək, sonra isə bərk materiyaya,  yəni torpağa çevriləcək. 
Uzaq planetləri Yerin orbitinə “gətirsək”, təxmin etmək olar ki, 
oradakı soyuq qazlar maye halına keçəcək və sonra buz halına 
keçəcək  və  bərk  materiyaya  –torpağa  çevriləcək.  Bərk  maye 
birdən-birə,  buz  halına  keçməmiş  torpaq  halına  keçməz.  İsti 
qazla  soyuq  qaz  arasında  fərq  var.  Onların  eyni  məkana 
gətirilməsinin nəticələri eyni ola bilər. Proses də eyni və oxşar 
olmalıdır.  Lakin  fərq  də  ola  bilər.  Belə  ki,  isti  qaz  enerji 
mənbəyindən 
uzaqlaşanda 
buzlaşmalıdır, 
sonra 
isə 
bərkiməlidir,  bərk  materiyaya  keçməlidir.  Kosmik  fəzada 
soyuq  qaz  isə  istiyə  doğru  gətiriləndə  mayeyə  keçməlidir, 
hidrogenlə  qarışmalıdır,  sonra  buza  çevrilməlidir,  sonra  isə 
bərk  materiyanı  təşkil  etməlidir.  Burada  nəticələr  eyni 
olmaldır, lakin proses fərqi var.  
Bu  baxımdan  qeyd  etmək  olar  ki,  hər  bir  forma  və 
mövcudluğun  əsasında  tarazlı  enerji  qəbulu  və  sərfiyyatı 
dayanır. Hərəkət, enerji, məkan və məsafə enerji tətbiqindən və 
sürətdən çox asılıdır.  
 
Bəs,  Günəş  olmasa  sistemdə  nə  kimi  problemlər  yarana 
bilər:  
 
-lap  yaxın  planetlər  qaz  halından  dərhal  maye  və  bərk 
halına  keçərlər  və  sonra  yenə  də  qaz  halında  olarlar,  lakin  bu 

101 
 
dəfə  dağınıq  formada  -çünki  az  miqdarda  başqa  ulduzlardan 
enerji alırlar; 
-bərk  materiyalı  planetlər-bir  qədər  də  bərkləşib  dərhal 
dağılarlar  və  qaz  halına  keçərlər.  Yerdəki  su  da  bərk  materiya 
kimi  dərhal  bərkləşər  və  qaz  halına  keçər-lakin  dağınıq 
formada; 
-qaz  halında  olan  planetlər  isə  tamamilə  dağılarlar.  Bəzən 
az  qaz  formalarını  özlərində  saxlaya  bilərlər.  Çünki  başqa 
ulduzlardan enerji alırlar. 
Burada  Günəşin  dərhal  sönməsi  bütün  planetlərdə  eyni 
dərəcədə təsirli ola bilməz.