Kainat və təbiət haqqında fəlsəfi hipotezalar seriyasından



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/15
tarix21.03.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#12069
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15


 
 
Kainat və təbiət haqqında fəlsəfi hipotezalar seriyasından 
 
 
 
 
 
ELŞƏN MİSİR OĞLU NƏSİBOV 
 
 
 
 
 
 
 
DÜŞÜNCƏLƏRİM 
 
 
  
II HİSSƏ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI-2014 
 
 


 
Redaktoru:  
 
Valeh İsmayılov  
tədqiqatçı-jurnalist 
 
E.M.Nəsibov.  Düşüncələrim.  II  HİSSƏ.  Bakı,  “Elm  və 
Təhsil” nəşriyyatı, 2014, 168 səh.  
 
Kitabın  birinci  hissəsi  2014-cü  ildə  çapdan  çıxan  “İnkişaf 
və  sülh  ideyaları.  Və  Təbiət  haqqında  düşüncələr”-  IV  kitab 
adlanan  kitabın  ikinci  fəslində  öz  əksini  tapır.  Lakin  bundan 
öncə  də  təbiət  və  kainat  haqqında  hipotetik  düşüncələrə  
2013-cü  ildə  çapdan  çıxan  “Seçki  hüququ  insan  hüquqlarının 
bölgü ünsürü (komponenti) kimi (fəlsəfi-elmi aspektlərlə təhlil) 
adlanan əsərin Giriş hissəsində bir qədər yer ayrılır.  
Bu kitabda da kainat və onun tərkibi olan təbiət haqqında, 
eləcə  də  canlılar  haqqında  müəyyən  hipotetik  fikirlər, 
gümanlara  söykənən  mülahizələr,  ehtimallar  mövcuddur. 
Fikirlərin  (siqnalların  qəbulundan  meydana  gələn  biliklərin
mütləq  və  nisbi  əsasları  qeyd  olunur  və  belə  qərara  gəlinir  ki, 
mütləqlik  və  nisbilik  ümumi  tarazlıq  içərisində  qərarlaşır. 
Həmçinin belə nəticələrə gəlinir ki, əslində kainat tərkibi ayrı-
ayrı  qeyri-tarazlıqlardan  ibarət  olan  ümumi  bir  tarazlı 
müstəvidir  və  onun  tərkibində  sistemlər  bir-birilə  əlaqəlidir. 
Kainatın  qeyri-tarazlığı  tarazlıqdan,  eləcə  də  tarazlığı  qeyri-
tarazlıqdan  formalaşır.  İnsanlar  təbiətin  elə  özü  kimi 
xarakterizə  olunur.  Belə  qərara  gəlinir  ki,  insan  kainatın, 
təbiətin  yaranışıdır,  onun  tərkibidir.  Ona  görə  də  siqnalları 
qəbul edə bilir və ətrafla təmasda olmaq imkanına malik olur.  
Kitab  təbiət  fəlsəfəsi  ilə  maraqlananlar  üçün  nəzərdə 
tutulur. 
 
ISBN 978-9952-8176-6-9 
2014
-
N098
79
-
4702010000
N
 qrifli nəşr 
© Nəsibov E.M., 2014 
 


 
MÜNDƏRİCAT: 
 
Giriş .............................................................................................. 4  
Müsbət və mənfi kriteriyaları-varlıq və yoxluq timsalında .... 41 
Eynilik və fərqlilik haqqında ..................................................... 45 
Məkan, zaman, məsafə anlayışlarının sürət kriteriyası ilə 
vəhdətdə dərk olunması.. ............................................................ 47 
Qaranlıq və işıq, “enerjisizlik” və enerji ................................... 53 
Varlığın enerji və “enerjisizlik” (varlığın antonimliyi 
ə
sasları ilə) baxımından izah olunması ..................................... 66 
“Hə” və “Yox” anlayışlarının enerji kriteriyası (gecə və 
gündüz) baxımından izah edilməsi ............................................ 71 
Rənglərin mövcudluğunun enerji kriteriyası (gecə və 
gündüz) baxımından izah edilməsi ............................................ 76 
İ
yilərin və dadların enerji kriteriyası ilə izah olunması...... .... 80 
Alovlar haqqında......................................................................... 83 
Günəş haqqında........................................................................... 86 
Günəş olmasa planetlər hansı formanı ala bilərlər .................. 100  
Planetlər və Günəş ...................................................................... 103 
Fəza-Günəş-Yer (planet-bərk materiya) vəhdəti və  
elementlər.............................................................................. ....... 109 
Su nədir ........................................................................................ 118 
Günəşin daxili seli və planetlərin dövr etməsi .......................... 121 
Yer kürəsində atmosferin əmələ gəlməsi .................................. 127 
Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması ................................ 141 
Ay haqqında................................................................................. 145 
Planetlər arasındakı əks olunmalar və əlaqələr ....................... 147 
Yerin əmələ gəlməsinə dair ........................................................ 150 
Məkan, qüvvə və planetlər haqqında ........................................ 152 
Uçan naməlum obyektlər və Yer ətrafında gözlə görünə 
bilməyən planetin olması 
ehtimalı.................................................................................. ....... 154  
Qrafiklər bölməsi ........................................................................ 156 
NƏTİCƏ ....................................................................................... 164 


 
GİRİŞ: 
 
Mütləq hər məkanda var, məkan dəyişəndə əvvəlki məkan 
yeni  məkan  üçün  nisbiyə  çevrilir.  Həqiqət  və  qeyri-həqiqət 
mütləq və nisbidir.  
Həqiqəti  insan  axtarır.  Həqiqət  müəyyən  qədər  aşkar 
olunan  forma  və  mahiyyətdir.  Aşkarlıq  dərəcəsi  həqiqətin 
dərəcəsidir.  Aşkarlıq  bəravbərlik  və  fərqlilikdədir,  eynilik  və 
müxtəliflilikdədir. Deməli, həqiqət həm düzgünlükdə, həm də 
qeyri-düzgünlükdədir.  Ədalət  də  həqiqətdə  mövcud  olur. 
Həqiqət  haqdır.  Haqq  pozitivdir,  düzgünlükdür.  Düzgünlük 
subyektivdir,  haqqı  özündə  cəmləşdirir.  Haqq  həm  də 
subyektiv  ola  bilər.  Məsələn,  bir  qrup  və  ya  da  fərdi  bir  şəxs 
üçün haqq həmin tərəf üçün düzgündür, aşkardır. Digər tərəf 
onu  haqq  kimi  qəbul  etməyə  bilər.  Lakin  obyektiv  həqiqət, 
gerçəklik  (burada  çoxlarına  məlum  olan  həqiqət)  hər  kəs 
üçün  aydınlıqdır,  düzgünlükdür.  Həqiqət  universaldır  və 
məxsusidir.  Haqq  həm  bərabərlikdə,  həm  də  müəyyən  qədər 
fərqlilikdə, bərabərsizlikdə mövcud olur.  
 Fikirlərdə həqiqət odur ki, ya üzdə olan hər bir şey hamı 
üçün bu və digər dərəcədə eyni və oxşar kimi qəbul edilsin, ya 
da  bəziləri  tərəfindən  aşkar  olunanlar  inam  əsasında 
digərləri  tərəfindən  də  həqiqət  formasında  qəbul  olunsun. 
Ümumən məntiqin axtardığı faktlar, hadisələr həqiqətə daha 
yaxındır.  Çoxlu  sayda  faktlara  malik  olan  məntiq  daha 
konstruktiv  mahiyyət  kəsb  edir.  Həqiqət-üzərində  fikir 
yürüdülən  şeyin,  düşünülən  proseslərin  görünən  və  digər 
duyğu  orqanları  vasitəsilə  duyulan  həcmindən-aşkarlanan 
forma və məzmunun tərkibindən ibarətdir. Bir sözlə, obyektiv 
həqiqət  hamı  tərəfindən  bu  və  ya  da  digər  dərəcədə  qəbul 
olunan  universallıqdır.  Həqiqət  universaldır-məsələn,  bu  bir 
həqiqətdir ki, biz hamımız canlı insanlarıq, daş- Yer üzərində 
olan bir materiya parçasıdır, dünya okeanı sudan ibarətdir və 
s.  Burada  universal  həqiqət  var.  Lakin  məxsusi  (fərdi-


 
subyektiv) həqiqət də mövcuddur. Bu məxsusi həqiqət əslində 
universallığın tərkibi olsa da, burada aşkarlılıq dərəcəsi hamı 
üçün  eyni  deyildir.  Bu  baxımdan  da  həqiqət  obyektivdir, 
olandır,  müəyyənlikdir,  aşkar  olunmayan  qeyri-müəyyən-
likdir.  Bu  da  özlüyündə  o mənanı  verir ki, təbiətdə nə varsa, 
həqiqətdir.  Biz  insanlar  isə  onun  müəyyən  dərəcələrinə, 
kəmiyyətinə  malik  oluruq.  İnsan  həm  universal-müəyyən 
olan,  bu  baxımdan  duyğu  orqanları  tərəfindən  siqnalları 
qəbul  edilən  həqiqəti  dərk  etmək  iqtidarındadır,  həm  də 
duyğu  orqanlarının  fərqli  inkişaf  xüsusiyyətləri  baxımından 
siqnalları fərqli əsaslarla qəbul etmək iqtidarındadır. Burada 
siqnalları  qəbul  etmək  dərəcələri  də  fərqlənir.  Siqnalların 
qəbulu əsasən subyektivdir.  
Kainat  sonsuz  və  həcmi  (kütləsi)  bəlli  olmayan  bir 
müstəvi 
olduğundan, 
tərkibində 
çoxlu 
sayda 
qeyri-
müəyyənliklər  mövcuddur.  Qeyri-müəyyənliklər  isə  aşkar 
olunmayan həqiqətin özləridir. Bu baxımdan da həqiqətin ən 
dərinliklərinin  sirlərinə  bələd  olmaq  Allaha  məxsusdur.  Biz 
insanlar  həqiqətin müəyyən  olunması üçün sadəcə olaraq az 
miqdarda,  bizə  verilən  imkanlar  daxilində,  nisbətən  məhdud 
qabiliyyət çərçivəsində həqiqəti görə, duya və dərk edə bilirik. 
İ
nsanlar  məkan  və  zaman  kriteriyası  ilə  fərqli  həqiqətləri 
bilmək  iqtidarında  olurlar.  Həqiqəti  tam  aşkarlamaq  üçün 
qeyri-müəyyənliklərin  sirlərinə  yaxından,  yəni  yüksək 
mərhələdə,  ali  dərəcədə,  yüksək  kəmiyyətdə  bələd  olmaq 
lazımdır.  Qeyri-müəyyənliklər  isə  hərəkətdə  olan  kainat 
adlanan  sonsuzlu  bütövdə  daimi  olaraq  dəyişir.  Dəyişəndə 
həqiqət  də  zaman  və  məkana  müvafiq  olaraq  dəyişir.  Qeyri-
müəyyən  olanların  bəziləri  aşkar  olunur,  aşkar  olanlardan, 
üzdə  olanlardan  bəziləri  isə  yenidən  qeyri-müəyyənliyə  qərq 
olur.  Bu  baxımdan  da  biz  insanlar  sadəcə  olaraq 
gördüyümüz,  rastlaşdığımız,  hiss  etdiyimiz  hadisələr,  faktlar, 
ş
eylər  barədə  fikirlər  bildiririk,  həqiqəti  müəyyən  qədər 
subyektivcəsinə  aşkarlayırıq.  Aşkar  etdiklərimiz,  eləcə  də 


 
qurub-yaratdıqlarımız  müəyyən  müddətddən  sonra  obyektiv 
həqiqətin  əsasına  çevrilir.  Allah  və  onun  təbiəti  bizə  bu 
imkanları,  yəni  həqiqəti  aşkar  edə  bilmək  imkanlarını  ona 
görə  bəxş  edib  ki,  təbiətin  nemətlərindən  istifadə  edərək 
maddi 
dünyada 
yaşamağımızı 
təmin 
edə 
bilək. 
Mənəviyyatımızı  maddi  aləmlə  fəlsəfi  kriteriyalara  müvafiq 
olaraq  sintez  edə  bilək.  Bu  aspektdə  sistemlilik  prinsipləri 
çərçivəsində  harmonik  və  disharmonik  vəziyyətləri  müəyyən 
edə  bilək.  Mən  də  Yer  üzünün  milyardlardan  ibarət  olan 
sakinlərinin sadəcə bir üzvü kimi öz imkanlarım çərçivəsində, 
dərk etdiyim qədər subyektivcəsinə kainat və təbiətin tərkibini 
təşkil  edən  müəyyən  şeylər  haqqında  fikirlər  bildirməyə 
çalışıram.  Təbiət  də,  kainat  da  Ulu  Tanrının  yaratdığıdır. 
Mən  üzərində  dayandığım,  içərisində  olduğum  materiya 
haqqında  müəyyən  qədər  fikir  yürütmək  qabiliyyətindəyəm, 
çünki  digərlərindən  biriyəm.  Fikirlərimin  bəzilərinin  bir 
qədər  həqiqətə  yaxın  olması  da  mümkündür,  eləcə  də 
səhvlərə  də  yol  verə  bilərəm.  Hesab  edirəm  ki,  insanların 
daxillərində  kainatın  sirləri  toplanıb.  Hər  bir  şəxs  ardıcıl 
düşüncə  prosesində  həmin  sirləri  aşkarlaya  bilər.  Sirlərin 
daha  çox  aşkarlanması  zamana  bağlıdır.  Düşüncələr  kütləsi 
öz  ardınca  yeni  düşüncələri  meydana  gətirir,  daxili 
aşkarlayır.  
 
Hər  bir  şəxsdə  yaşından,  maraqlarının  əhatə  dairəsindən, 
eləcə  də  fəaliyyətindən,  həmçinin  qəbul  etdiyi  siqnalların 
kəmiyyətindən  asılı  olaraq  (burada  kəmiyyət  dedikdə, 
siqnalların  üzərində  həkk  olunduğu  şeylərin  çoxluğu,  yəni 
siqnal  verən  müəyyən  varlq  olan  kəmiyyətlərin  artıqlığı, 
məkanların  genişliyi  və  proseslərin  zənginliyi  nəzərdə  tutulur. 
Siqnalların kəmiyyət artımına zaman da öz təsirlərini göstərir. 
Siqnallar  artımı  zaman  axarında  daha  da  geniş,  çoxhəcmli  və 
çoxtərkibli  olduqda  siqnallar  da  öz  kəmiyyətini  artırır) 
müqayisələr 
etmək 
qabiliyyəti 
vardır. 
Məlumdur 
ki, 


 
müqayisələr  aparmaq  çoxtərkiblilikdə  və  dəyişən  əlamətlər 
fonunda  mümkündür.  Ətraf  aləmin  zənginliyi  və  fərqliliyi 
siqnalların  müxtəlifliyini  meydana  gətirir,  tərkib  və  formalar 
müəyyən  olunur.  Ətraf  aləmin  müxtəlifliyi  təbii  ki,  kainatın 
tərkib  fərqliliyindən  formalaşır.  Bu  tərkib  fərqliliyi  də 
elementlər  arasında  olan  əlaqələrdən  üzə  çıxan  quruluş 
formalarından  meydana  gəlir.  Əslində  elə  fərqlilik  də  tərkib 
zənginliyinin  əsasını  təşkil  edir.  Dəyişikliklər,  fərqli  forma  və 
məzmun  siqnallarının  qəbul  olunması  elə  müqayisələrin 
aparılmasını  təmin  edir.  Dəyişikliklər  həm  siqnal  verən 
ə
lamətlərdə  özünü  göstərir,  həm  də  siqnalları  qəbul  edən 
beyində obrazlanır. Beyin hərdən qəbul olunan siqnallardan bir 
qədər  qabağa  gedir.  Müqayisələr  siqnalların  qəbul  olunması, 
onların  yaddaşlarda  həkk  olunması  prinsipləri  ilə  aparılır.  Hər 
bir siqnalın öz məkanı olur, siqnallar cəminin də (məsələn, bir 
bötövün  tərkib  hissələrinin)  öz  məkanı  olur,  qəbul  edilən 
siqnallar  yeni  məkanlarda  özlərinə  yer  tuturlar.  Siqnallar 
trayektoriyası mövcud olur və ardıcıl olaraq əlamətlər bir-birini 
ə
vəz  edir.  Burada  yaddaşlarda  həkk  olunma  fantaziyaların 
formalaşmasını  təmin  edir.  (Siqnal  qəbul  etmək-siqnal  verən 
ş
eylərin  əlamətlərini  ardıcıl  olaraq  qəbul  etmək  prosesidir. 
Siqnal əks olunmadır. Siqnal zərrəcik axınıdır. Bu baxımdan da 
enerji  axınıdır.  Özündən  çoxlu  həcmdə  siqnal  buraxan 
materiya  (canlı  və  “cansız”  materiya)  tükənmək,  formasını 
dəyişmək təhlükəsi ilə üzbəüz qalır. Bu prinsip etibarilə güman 
etmək  olar  ki,  insanlar  siqnallar  qəbul  etməklə  qəbul  etdikləri 
şeylərdən  enerji  alırlar.  Enerji  buraxan  şeylər  isə  demək  olar 
ki, tükənə bilir, o halda ki, onlar da başqa vasitələrdən siqnal 
qəbul  etməsin.  Burada  çox  böyük  ehtimal  ki,  insanlar  göz 
dikmələri  sayəsində  göz  dikdikləri  şeylərdən  enerji  qəbul 
etdikcə  özlərində  enerjini  çoxalda  bilirlər  və  əks  tərəflərdə 
enerjini  azaldırlar.  Buradan  da  enerji  mübadiləsi  prinsipinin 
düzgünlüyü  haqqında  subyektivcəsinə  fikir  yürütmək  məsələsi 
həqiqətə  yaxın  olur.  İnsanlar  yaşadıqları  mənzillərdə,  evlərdə 


 
belə siqnalları qəbul etməklə həmin məkanlardan enerji alırlar. 
Eyni zamanda həmin məkanlara enerji ötürürlər. Bu baxımdan 
da  bütün  aləm  enerji  mübadiləsində  olur.  İnsanlar  təbiətə  və 
kainata  siqnallar  ötürürlər,  enerji  verirlər,  onlardan  enerji 
alırlar.  İnsanlar  canlı  və  “cansız”  aləmlə,  müəyyən  və  qeyri-
müəyyən  aləmlə  təmasdadırlar.  Deməli,  insanlar  kainatla, 
fövqəltəbiətlə,  Ulu  Tanrı  ilə  təmasdadırlar.  Ondan  siqnal  alır 
və  siqnal  ötürürlər.  Bu  nöqteyi-nəzərdən  də  nizama  qarşı 
kobudcasına  hərəkət  etmək  düzgün  deyil.  Nizam  özünü 
tarazlayır  və  insanlar  əməllərinə  görə  cəzalana  bilirlər.  Onu 
da  əlavə  etmək  olar  ki,  təbiətdə  müəyyən  bir  məkanın 
landşaftının  dəyişməsi  də  həmin  məkandakı  sistemə-enerji 
mübadiləsi  altında  olan  sistemə  öz  təsirlərini  göstərir.  İqlim 
şəraiti belə dəyişə bilir. Məsələn, dağlığın düzənliyə çevrilməsi
yaxud  da  əksinə  aparılan  əks-təbii  proseslər  həmin  yerlərdə 
əvvəlki siqnallar mübadiləsi mühitini dəyişir).  
Müqayisələr  aparmaq  dərəcəsi  istedadın  dərəcəsindən 
asılıdır. Bu da özlüyündə qabiliyyətin dərəcəsini artırır. Dərəcə 
artmaları  da  kəmiyyətlə  (özündə  müxtəlif  təsnifat  vasitələrini 
birləşdirən  siqnal  kəmiyyəti)  bağlıdır.  Daha  çox  diqqət 
yetirmək,  geniş  məkanı  götürmək,  üfiqi  və  şaquli  istiqamətdə 
daha  geniş  bağlılıq  axtarmaq  müqayisələrin  dərinləşməsini 
sübut  edir.  Nəticə  etibarilə  hesab  etmək  olar  ki,  siqnalların 
(faktlar və hadisələr haqqında) kəmiyyət etibarilə çoxlu qəbulu 
müqayisə 
dərəcəsini 
artırır, 
müqayisə 
tərəflərinin 
(predmetlərinin)  sayını  çoxaldır.  Müqayisələr  əlamətlərin 
tərkib  kəmiyyətlərinə  görə  həyata  keçirilir.  Bu  da  əlamətləri 
müəyyən edir. Müəyyən bir prosesin və faktın daxili və zahirini 
təşkil  edən  elementlər  arasında  ardıcıl  qaydada  müqayisələrin 
aparılması,  müqayisəli  kəşflərin  həyata  keçirilməsi  məhz 
müqayisə  dərəcəsinin  artmasını  təmin  edir.  Müqayisələr  də 
uyğunluq  və  uyğunsuzluq,  eynilik  və  fərqlilik,  paralellik  və 
kəsişənlik prinsiplərinə müvafiq olaraq çoxtərkibli və çoxsahəli 
olur.  Məkanda  müqayisə,  zamanda  müqayisə,  tərkiblərin 


 
müqayisəsi,  formaların  müqayisəsi,  hərəkətlərin  və  s. 
müqayisələri  vardır.  Müqayisə  kriteriyaları  rolunda  məhz 
əş
yalar  və  hərəkət  tərzləri  (burada  kəmiyyətdən  və  tətbiq 
olunan  qüvvədən  asılı  olaraq,  hərəkətin  sürəti,  hərəkətin  əhatə 
olunduğu  məkan)  çıxış  edir.  Dəyişən  istənilən  ardıcıl 
trayektoriyada  müqayisə  əlamətləri  öz  əksini  tapır.  Əlamət, 
kəmiyyət, tərkib dəyişəndə müqayisə üçün elementlər meydana 
gəlir. Müqayisə dəyişik  və dəyişən siqnallar fonunda mümkün 
olan bir prosesdir.  
Qeyd  olunduğu  kimi,  əşyalar  müqayisə  olunur,  hadisələr 
müqayisə  olunur.  Hərəkət  müqayisə  olunur, sükunət müqayisə 
olunur.  Məkanlar,  istiqamətlər,  formalar,  eləcə  də  düşüncələr, 
fikirlər, 
baxışlar 
müqayisə 
olunur. 
Müqayisələrdə 
dərəcələnmələr meydana gəlir, bu da özlüyündə fərqliliyi zəruri 
edir. Fərqlilik  də  elementlərin qarşılıqlı əlaqələr  strukturundan 
asılıdır.  Müqayisə  məkan  tutumu  ilə  həyata  keçirilir,  tutumla 
müəyyən olunur. Müqayisədə təsnifat ortaya çıxır, seçim amili 
formalaşır. Düşüncə prosesləri sistemli xarakterə malik olur və 
sintezləri,  eləcə  də  yeni  sintezləri,  yəni  analizləri  meydana 
gətirir.  Müstəqil  düşüncə  məhz  sistemilik  prinsipinə  uyğun 
olaraq  qurulur  və  burada  səbəb  və  nəticəni  müxtəlif  şərtləri 
özündə  cəmləşdirən  bağlayıcı  proseslər  təmin  olunur. 
Siqnallardan  formalaşan  sadə  və  mürəkkəb  məntiq  bir  çox 
məlumatları  (hadisələr,  faktlar  haqqında  əlamətlər  axınını)  öz 
obyektinə  çevirir  və  sistemliliyə  görə  uyğunluq,  uyğunsuzluq, 
tarazlıq  və  qeyri-tarazlılıq,  simmetriya  və  harmoniya  axtarır. 
Müqayisələr zamanı istiqamətlər dərəcələnir, qruplaşır, ümumi 
cəhətlər  müəyyən  olunur,  eləcə  də  uyğunluqlar  və  oxşarlıqlar 
tapılır.  Həmçinin  proseslər  arasında  şərtləndirici  əlaqələr, 
aşkarlayıcı bağlılıq müəyyən olunur. Aşkarlayıcı bağlılıq da elə 
bütövlüyün 
tərkib 
birləşdirici 
vasitəsidir. 
Bütöv 
elə 
bağlayıcılardan  ibarətdir.  (Qeyd:  bağlılıq  da  keçiciliyin  bir 
formasıdır.  Bağlılıq  oxşarlıqları  və  fərqlilikləri  birləşdirir, 
həmçinin  ayırd  edir.  Məsələn,  bütün  şeylər  bir-birilə  tam 

10 
 
tərkibdə  birləşdiyindən  bütöv  məkanın  bir  bucağında,  bir 
nöqtəsində  olan  şey  digər  bucağında  olan  şeylərdən  nisbi 
əsaslarla  ayrılmaq  üçün  müəyyən  bağlılıq  mövcud  olur. 
Bağlılıq  burada  fərqləri  müəyyən  etmək  üçündür.  Bağlılığın 
məkanı  vardır.  Bağlılıq  boş  deyil.  Məsələn,  bir  şəhərlə  digər 
şəhər arasında olan məkan boş deyil. Bu məkan həm yaxın ola 
bilər,  həm  bitişik  ola  bilər,  həm  də  uzaqda  yerləşə  bilər. 
Burada  bağlayıcılıq,  əlaqələndiricilik  artanda,  daxili  vəhdət 
daha  da  birləşir.  Məsələn,  şəhərlər  bitişik  ola  bilir. 
Bağlayıcılıq  burada  dar  məkanda  böyük  bütövü  əmələ  gətirir. 
Bağlayıcılıq  həm  fərqləri  birləşdirir,  məsələn,  uzaq  və  fərqli 
məkanlarda  yerləşən  obyektlər  arasında  üzvü-real  və  xəyali 
(fikir  bağlılığı)  bağlılıq  yaradır.  Həm  də  yaxınları  birləşdirir 
və vahidə çevirir. Bağlılıq həm vəhdəti yaradır, bütövü, sistemi, 
strukturu  meydana  gətirir,  məkanı  genişləndirir,  həm  də 
sistemi  möhkəmlədir.  Bağlayıcılıq  həm  də  ayırıcılıqla  əvəz 
olunur, özündə ayırıcılığı birləşdirir. Məkanları real olaraq və 
xəyali  şəkildə  aralayır.  Bütün  məkanlar  vəhdət  sistemində 
bağlayıcılıqdan  ibarətdir.  Müqayisələr  apararkən  məkanlar 
arasında olan bağlayıcılığın məsafəsini həm qısaltmaq, həm də 
uzatmaq olar. Ancaq qısaltmaq daha məqsədəuyğundur; çünki 
sintez  daha  yaxşı  alınır.  Məkanlar  arasında  “boş  məsafə” 
qalmır.  Bütövü  dərin  məzmunda  ən  yaxşı  halda  aşkarlamaq 
üçün  yaxın  bağlayıcılıqıdan  istifadə  etmək  lazımdır.  Qarşılıqlı 
şərtləndirici  vəziyyətlər  də  yaxın  bağlayıcılıqdan  meydana 
gəlir.  Bağlayıcı  təfəkkürün  zənginliyi  bağlayıcı  məkanlar 
arasında  bütövü  yaxınlıq,  yaxın  məkan  əlaqəliliyi  (başlanğıc 
şərtliliyi  əsasında)  prinsipləri  ilə  aşkar  edir.  Burada  zaman 
amili və zaman ardıcıllığında baş verən proseslərin mahiyyəti, 
sistemin  bitişik  tərkib  hissələri  daha  yaxşı  formada  aşkar 
olunur. Məsələn, əyani bir fikir bildirək: - Ayrı-ayrı cəhətlərdə 
və  uzaq  məsafələrdə  yerləşən  şəhərlər  arasında  uzun  bir  yol 
vardır. Bu uzun yolu bütün tərkib etibarilə öyrənməklə şəhərlər 
arasında  bağlayıcı  məkanı  və  məkan  üzərindəki  yaşayış 

11 
 
evlərini  və  digər  obyektləri  tapmaq  olar.  Bu  halda  yaxından 
bələdçilik  meydana  gəlir.  Bağlayıcı  məkanlar  üzərində  tərkib 
zəngin  olanda  məkan  da  mürəkkəbləşir.  Məsələn,  şəhərlər 
arasındakı məkanda çoxlu sayda digər məskənlər, istehsalat və 
s.  obyektlər  olduqda  həmin  məkan  daha  qarışıq  və  mürəkkəb 
olur.  Deməli,  vasitələr  mürəkkəbləşdirici  və  sadələşdirici 
funksiya  daşıyırlar.  Azalma  sadəliyə  xidmət  edir.  Bağlayıcılıq 
nəzərdə tutulan müəyyən məkan müstəvisində və onun üzərində 
yerləşən  vasitələr  arasında  birləşdiriciliyi,  eyniliyi,  fərqliliyi, 
müxtəlifliliyi,  harmoniyanı,  disharmoniyanı,  cəhətliliyi  və  bu 
baxımdan  tərkib  məzmun  və  formalarını  aşkar  edir,  eləcə  də 
yaradır.  Aşkar  edəndə  tədqiqat  meydana  gəlir.  Yaradanda  da 
quruculuq,  yaradıcılıq  formalaşır.  Aşkarlama  və  aşkar 
olunanlardan  istifadə  quruculuğu-təfəkkürdə  və  əl  əməyində 
olan  quruculuğu  -formalaşdırır,  yeni  ixtiralar  ortaya  çıxır. 
İxtiralar  aşkarlamanın  tərkibi  olmaqla  yanaşı,  ondan  istifadə 
olunaraq 
yeni 
istiqamətlərin, 
tərkiblərin, 
quruluşların 
yaradılmasıdır). 

Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin