Kainat və təbiət haqqında fəlsəfi hipotezalar seriyasından

 
İ
yilərin və dadların enerji kriteriyası ilə izah olunması 
 
İ
yi və dad siqnaldır, enerji axınıdır. Burada fərqlilik (fərqli 
iyilər  və  dadlar)  enerjidən,  sürətdən,  qüvvədən  (məsələn, 
sürtünmə  qüvvəsindən)  və  təsirlərdən  meydana  gəlir.  İyili  və 
dadlı  olan,  həmçinin  müəyyən  görünüşə  malik  olan  bir  şey 
digər bir maddə ilə qarışdıqda, qarşılıqlı əlaqələrdə reaksiyaya 
daxil  olur.  Reaksiyalar  sayəsində  iyili  və  dadlı  olan  şeylər  öz 
strukturlarını  itirməyə,  tərkib  kəmiyyətlərini  dəyişməyə 
başlayırlar.  İyili  olan  bir  şey  öz  iyisini  ətrafla  əlaqələrdən 
itirməyə başlayır. Gül, çiçək və digər iyili olan bir şey ətrafa iyi 
buraxır  və  iyini  tədricən  azaldır,  tərkibini  azaldır.  Enerji 
reaksiyaları  məhz  iyilərin  və  dadların  azalmasına  səbəb  olur. 
İ
stənilən  bir  şey  öz  dadını  vəhdətdən,  yəni  digər  elementlərlə 
qarşılıqlı  birləşmələrdən  götürür.  Eyni  zamanda  öz  iyisini  də 
vəhdətdən  buraxır.  Təsirlər  sayəsində  azalma  baş  verir. 
Həmçinin  tərkiblər  meydana  gəlir.  Dadlar,  iyilər,  görünüşlər, 
səslər-hər  bir  əlamət  məhz  digəri  ilə  əlaqədə  və  təsirdə 
formalaşır.  
Hər  bir  element  varlıqdır.  Görünüş,  iyi  və  dad,  eşitmə 
varlığın  əsasıdır.  Element  varsa,  onun  hərəkətlər  məkanında 
səsi, iyisi, dadı və görünüşü də vardır. Bu baxımdan da təbiətdə 
iyisiz və dadsız nə isə ola bilməz. Ən kiçik zərrəcik də iyiyə və 
dada malik olmalıdır. Lakin ən kiçik həcmli iyi və dadı özündə 
birləşdirir. Biz insanların iyi kimi hiss edə bilmədikləri və dada 
bilmədikləri  şeylər  ümumiyyətlə,  iyisiz  və  dadsız  ola  bilməz. 
İ
yi  və  dad  enerinin,  aktivliyin  və  varlığın  əsasıdır.  (Qeyd: 
təbiətdə  rəngsiz,  iyisiz, tamsız  heç nə  ola bilməz; çünki varlıq 
onlar  vasitəsilə  əks  olunur).  Ən  kiçik  hissəcikləri  biz  iyi  kimi 

81 
 
hiss etmiriksə, yaxud da dada bilmiriksə, bu o demək deyil ki, 
onların  iyiləri  və  dadları  (tamları)  yoxdur.  İyi  və  dad  təbii  ki, 
siqnallardan  və  onların bizim  duyğu orqanlarımız ilə qarşılıqlı 
təsirlərindən  meydana  gəlir.  İyi  və  dad  siqnalları  da  enerji 
axınıdır,  ona  görə  iyili  və  dadlı  olurlar  ki,  onların  enerji 
axınlarında  elementlər  arasında  fərqlər  mövcud  olur.  Siqnallar 
duyğu 
orqanlarımıza 
qəbul 
olur, 
duyğu 
orqanlarının 
strukturlarını dəyişməyə çalışır və burada qıcıqlar iyini də dadı 
müəyyən  edir.  İyi  və  dadın  həddən  artıq  çox  olması  duyğu 
orqanlarında köklü dəyişiklikləri əmələ gətirə bilər. Belə hesab 
etmək  olar  ki, xoş iyi  pis  iyinin ən  sadə və  yüngül formasıdır. 
Elementlər  qarışığının  iyisi  həmin  elementlər  birləşmələrinin 
formalarından asılıdır.  
İ
yilərin  fərqli  əsasları  elementlərin  tərkibindən,  onların 
birləşmə  strukturundan,  eləcə  də  ətraf  enerji  mühiti  ilə 
təmaslarından  asılıdır.  Element  Günəşdən  nə  qədər  enerji 
alarsa,  bir  o  qədər  iyisini,  tamını  dəyişəcəkdir.  İyilərin  və 
dadların əldə olunması, qarışması və s. kimi proseslər qarşılıqlı 
enerji  ötürmələri  və  təsirləri  sayəsində  baş  verir.  İyi  və  dadlar 
duyğu  orqanlarında  ona  görə  ayırd  edilir  ki,  burada  orqanlara 
siqnallar  daxil  olur,  duyğu  orqanlarının  strukturları  ilə  onlar 
arasında  müəyyən  qarşılaşma  və  formaları  dağıtma  prosesləri 
yaşanır.  İyilər və dadların duyğu orqanlarında xoş (yüngül) və 
xoş  olmayan  (ağır)  strukturları  məkan  əldə  etməyə  çalışır. 
Burada  məkan  uğrunda  mübarizə  gedir.  İyilər  də  enerji  ilə 
ə
laqəlidir.  Günəş  enerjisi  və  Günəş  işığı  iyilərin  fərqli 
ə
saslarını meydana gətirir.  
İ
yilər  xoş  olur.  Həm  də  xoş  olmur.  Xoş  olan  iyilər,  belə 
ehtimal  etmək  olar  ki,  iyi  verən  elementlərin  siqnallarının 
insanların  iyi  qəbul  edən  mərkəzlərlə  təmaslarının  düz 
mütənasibliyindən  formalaşır.  (Yəni,  xoş  ətir  kimi  qəbul 
olunur).  Yüngül  iyilər  (siqnallar)  xoşagələn  olur.  Beyin 
mərkəzi  asan  qəbul  edir  və  yüngül  olduğundan  mərkəzin 
strukturu  dağılmır.  Lakin  ardıcıl  olaraq  qəbul  edilən  yüngül 

82 
 
iyilər  də  ziyanlı  ola  bilər.  İyiləri  beyin  öz  mərkəzində  ayırd 
edir.  Bu  yüngüllük  də  enerji  azlığından  meydana  gələ  bilər. 
Xoş  olan  iyinin  də  miqdarı  çox  olanda,  tündlük  artanda  qəbul 
edilməyən, tünd iyiyə çevrilir. Deməli, miqdar və enerji nisbəti 
iyiləri  xoş  olan  və  xoş  olmayana  çevirir.  Çox  ağırlıq  iyidə, 
ehtimal  ki,  ağır  elementlərin  tərkibini  artırır  və  zəhərlənmə 
yarada bilir.  
Xoş  olan  və  xoş  olmayan  dadlar.  Hər bir elementin dadı 
var. Dad da iyi kimi siqnallardan ibarətdir. Dadın və iyinin eyni 
olması  elə  onun  siqnallarının  eyni  olması  ilə  xarakterizə 
olunmalıdır.  Dadın  da  əsası  dad  verən  əşyanın  tərkibində  olan 
elementlərin quruluşu ilə əlaqəlidir.  
Dadlar,  məlumdur  ki,  əsasən,  şirin,  acı,  turş,  duzlu  olur. 
Dadsız  şeylər  də  dadlı  olur.  Lakin  onlarda  az  dad  olduğundan 
bəzən  insanlar  dadı  hiss  edıə  bilmirlər.  Dadsız  element 
birləşməsi  ola  bilməz.  Onların  tərkibində  çox  güman  ki, 
strukturlar dəyişəndə, elementlərarası əlaqələr dəyişəndə dadlar 
meydana  gəlir.  Ümumiyyətlə,  dadlar  arasında  keçid  mövcud 
olur.  Belə  ki,  turş  şirinə,  şirin  də  təkrar  olaraq  turşa  çevrilə 
bilir. Acı dadların tərkibində belə hesab etmək olar ki, aktivlik 
çoxdur. Burada enerjiverici elementlər üstünlük təşkil edir. Bu 
elementlər  dağıdıcı,  parçalayıcı  funksiyanı  yerinə  yetirir.  Şirin 
yeməklər  insanlara  daha  çox  xoş  olur.  Hesab  etmək  olar  ki, 
ş
irin acılıqdan  sonrakı  mərhələni  əhatə  edir. Enerji  mübadiləsi 
sayəsində  acı  olan  şeylər  bir  müddətdən  sonra  şirin  ola  bilər. 
Eləcə  də  daha  çox  şirinlik  qəbul  edə  bilər.  Acı  dadların 
tərkibində  dağıdıcı  elementlər  üstünlük  təşkil  edir.  Onlarda 
aktiv  olan  elementlərin  quruluşları  vardır.  Bu  quruluşlar  hər 
zaman  dağılmağa  meyilli  ola  bilir.  Buna  görə  də  acı  olan 
tamlar bir müddətdən sonra strukturlarını dəyişə bilirlər. 
Çürümə  sayəsində  qaza  çevrilmə  başlayır.  Dadlar  dəyişir. 
Qaza  çevrilmə  ilə  elementlər  arasında  əlaqələr  öz  strukturunu 
dəyişir.  
 

83 
 
Alovlar haqqında 
 
Alov  bir  proses  kimi  öz-ölüyündə  müəyyən  materiyanı 
sürətli  parçalama,  tərkibi  qaza  çevirmə  reaksiyasıdır.  Bu 
parçalama əslində sürətli toqquşmadan, sıxlıqdan meydana 
gəlir.  Sürətli  toqquşmada  məkan  çatışmazlığı  baş  verir.  Bu 
məkan  çatışmazlığı  da  mövcud  kütləni  parçalayır  və  dağıdır. 
Bu  sürətli  proses  alovu  yaradır.  Alov  sürətlə  tərkibi  dağıtma 
prosesidir.  Bərk  və  maye  halında  olan  maddələr  (sıxlaşmış 
elementlər toplusu) sürətlə dağılanda qaza çevrilirlər. Enerjinin 
ardıcıl  tətbiqi  mayeni  qaza  çevirir.  Alov  dağılmanın  ən  sürətli 
formasıdır,  dərəcəsidir.  Alov  həm  də  birləşmədən-sintezdən 
meydana  gələn  və  sürətlə  parçalanma  ilə  nəticələnən  bir 
prosesdir.  Alov  əslində  bərk  sintezləşmədən  meydana  gələn 
parçalanma prosesidir. Əgər uçurulmaq, sökülmək dağılmaq 
formasıdırsa,  alov  da  bu  dağılma  formasının  yüksək 
dərəcəsidir.  Alov  tərkib  dəyişmədir.  Tərkib  də  enerji 
itkisindən  dəyişir.  Alov  aktivlikdir  ki,  tərkibi  dəyişir,  yanan 
maddə  (material)  enerjini  itirir.  Alov  o  halda  yaranır  ki, 
struktur  sürətlə  dağılır,  elementlər  mövcud  tərkibi  sürətlə  tərk 
edirlər.  Tərk  etmə  də  enerjinin  ardıcıl  olaraq  tətbiqindən 
meydana  gəlir.  Alov  sıxlaşmadan  da  meydana  gələ bilər.  Belə 
ki,  sıxlaşma  sayəsində  müəyyən  məkan  çatışmır,  strukturu 
təşkil  edən  elementlər  arasında  sıx  toqquşma,  bundan  da 
parçalanma  baş  verir.  Parçalanma  özü  elə  atomaların  sürətlə 
toqquşmasıdır. Bu  toqquşma  qığılcımdır. Alov  görünüşü isə 
elementlərin sürətli parçalanmasından  yaranan işıq saçmasıdır. 
Deməli,  işıq-parıltı  görünüşdür.  Bu  parıltılıq  əslində  elə 
atomların  (elementin  tərkib  hissəciklərinin)  toqquşmasından 
meydana gələn bir görünüşdür.  
Hər  bir  alov  mövcud  materiya  aləminin-qazın,  mayenin, 
bərk  materiyanın  təkrar  qaz  halına  çevrilməsi,  formanın 
strukturunun dağılması prosesidir. Yanan bir material yox olur, 
qaza  çevrilir.  Kül  hissəsi  isə  qaza  çevrilə  bilməyən  hissədir. 

84 
 
Kül  hissəsini  də  yandırmaq  olur.  Bu  anda  daha  çox  enerji 
tətbiqi  tələb  olunur.  Bu  kül  hissəsinə  çoxlu  enerji  verməklə 
tamamilə 
qazlaşdırmaq 
olar. 
Enerji 
(elementin 
kəmiyyəti+sürəti+qüvvə=enerji) 
formanın, 
məzmunun, 
strukturun  və  zamanın  əsaslarını  təşkil  edir.  Günəşin  alovu  da 
yüksək enerji mənbəyi olaraq bu funksiyanı yerinə yetirir.  
Kainatdakı  alovları  dərəcələndirmək  olar:  belə  ki,  qazın 
alovu, mayenin alovu, bərk aləmin alovu təsnifatını etmək olar: 
“Qaz  alovu”-  bu  alov  sıxlaşmadan  meydana  gəlir  və 
təkrarən qaza çevrilir. Qaz maye halına çevrildikdən sonra qaz 
halına çevrilir. Günəşin alovu qazın alovudur. Günəşdə kosmik 
müstəvidən  axan  qazlar  sürətlə  sıxlaşır,  ilk  növbədə  maye 
halını  alır  və  yanır.  Bu  yanma  prosesində  qazlar  şüa  (burada 
enerji  axını)  şəkilində  təkrarən  planetlərə  qayıdır.  Belə  qəbul 
etmək olar ki, Günəşin tərkibindəki alovla onun şüası arasında 
bir  qədər  fərq  var.  Günəşi  tərk  edən  şüa-işıq  enerjisi  kosmik 
fəzada  Günəşin  tərkibindən  fərqli  olur.  Çünki  kosmik  fəzada 
təkrar  olaraq  reaksiyaya  məruz  qalır. Şüa Günəşdən gələn işıq 
və  istilik  enerjisidir.  Əslində  elə  işıq  enerjisinin  özü  istilik 
enerjisidir. Közərməyən şey istilik verə bilməz. Qaz sıxlaşmasa 
yana bilməz.  Qaz  sıxlaşır,  təkrar  olaraq  seyrəkləşir. Bu iki hal 
arasında  baş  verən  proses  yanmadır,  çevrilmə  prosesidir. 
Tükənmə  özü  yanmadır  və  işıq  saçmadır.  Günəşdə  kosmik 
məkan sıxlaşır və  yanır.  Yanmada kül və bərk materiya  əmələ 
gələ  bilər.  Ola  bilər  ki,  Günəşdə  partlayış  nəticəsində  yaranan 
ləkələr  bərk  materiyalardır,  “planetlərdir”,  sonra  yenə  də 
yanırlar, maye və qaz halına çevrilirlər. 
 “Maye  alovu”  bu  da  başlanğıcını  sıxlaşmış  qazdan 
götürür.  Məişət  qazlarının,  benzinin,  neftin  yanması  buna 
nümunədir.  Maye  alovu  çox  yandıqda  yüngül  elementlər 
çoxluq təşkil edir. Zərərsiz,  yəni bərk sıxlaşmamış olur. Su ən 
böyük  enerji  mənbələrindən  biridir.  Dünya  okeanı  ən  böyük 
enerji  mənbəyidir.  Dünya  okeanını  təbiət  qüvvəsi  ilə 
alovlandırmaq olar.  

85 
 
“Bərk materiya alovu”. Bu alovun meydana gəlməsi üçün 
bərk  materiya  yandırılır.  Onun  üzərinə  alovlandırıcı  (yanmanı 
sürətləndirici)  maye  də  əlavə  olunur.  Bərk  materiya  yananda 
zərərli  qazlar-bərkləşmiş  qazlar,  yəni  çox  az  sıxlaşmış  qazlar 
ə
trafa  yayıla  bilir.  Bu  anda  boğucu  vəziyyətlər  ortaya  çıxır. 
“Maye  alovu”nda  da  bu  mövcuddur.  Eləcə  də  hər  bir  planeti 
yandıraraq alova çevirmək mümkündür. 
“Alovların  alovu”.  Bu,  çoxlu  yanma  deməkdir.  Alovun 
tərkibini  daha  da  çox  yandırmaq  üçün  və  qazları  tamamilə 
yüngülləşdirmək  üçün  ona  əlavə  alov-enerji  vermək  lazımdır. 
Məsələn, 
zərərli 
tullantıları 
çox 
yandırmaqla 
onu 
zərərsizləşdirmək  olar.  Havada  yüngülləşmə  və  zərərli  qazları 
məhvetmə  prosesləri  daha  da  səmərəli  həyata  keçirilə  bilər. 
Kosmik  sürətin  artması  alovdan  və  alovadavamlı  materialdan 
asılıdır.  
Alov  çürümənin  müəyyən  formasıdır.  Həm  də  çürümənin 
sürətli  bir  formasıdır.  Alovlanma  və  çürümə  zamanı  qazlara 
çevrilmə  baş  verir.  Çünki  hər  iki  prosesdə  mövcud  olan  şey 
dağılır  və  iyilər  ətrafa  yayılır.  Çürümə  də  enerjinin  azalması 
deməkdir.  Alovlanma  da  enerjinin  azalmasına  mövcud 
materiyanın  dağılmasına  gətirib  çıxarır.  Enerji  başqa  bir 
materiyaya  tətbiq  olunarkən  çürümə  gedir.  Alov  da  başqa  bir 
materiyanı yandırır.  
  
Günəş haqqında 
 
Partlayış  həm  də  bərk  sıxılmadan  meydana  gələn 
təzahürdür,  əlamətdir.  Bərk  sıxılma  aralanmaq  üçün  məkan 
axtarır. Birdən həmin məkana düşəndə partlayış baş verə bilir. 
Partlayış sayəsində enerjinin aktivliyi çox artır. Ətrafı yandırıcı 
olur. Yanma enerji aktivliyinin artmasıdır.  

86 
 
Qədim  yunan  alimi  Demokrit  deyib  ki,  Günəş  ya  bərk 
közərdilmiş  daşdır,  ya  da  dəmirdir.
1
  Burada böyük bir həqiqət 
var. Planetlə Günəş tərkib baxımından eyniləşdirilir.  
Təbii ki, elmdə Günəşin diametri hesablanıb tapılıb. Əlavə 
üsul olaraq hesab etmək olar ki, Yer kürəsinin Günəş ətrafında 
il  ərzində  dövr  etdiyi  məsafədən  çıxış  edərək,  qət  edilən 
məsafənin  (çevərsinin)  uzunluğunu  taparaq,  eyni  zamanda 
həmin  məsafəni  bucaqlara  bölməklə  dairə  formasına  salaraq, 
Yer kürəsinin cızdığı dairənin sahəsini tapmaq olar və bu sahə 
içərisində  də  Günəşin  diametrini  hesablamaq  olar.  Yer 
kürəsinin  cızdığı  Günəş  ətrafı  (Günəş  də  daxil  olmaqla)  çevrə 
daxilində  Yerin  Günəşdən  olan  məsafəsini  radius  kimi 
götürmək  olar.  Daxildə  qalan  hissə  isə  Günəşə  aid  olan 
ə
razidən  ibarətdir.  Burada  bir  çevrə  (daxili  çevrə)  Günəşə  aid 
olacaqdır, kənar çevrə isə Yer kürəsinin cızdığı xəttdir.  
Günəş-kosmik  fəza-planetlər  və  onların  atmosferi-su-
bərk  materiya  keçidi  əslində  vahid  başlanğıc  elementlərin 
tərkib  dəyişmələrinin  təzahürüdür.  Kosmik  fəza,  kosmik 
fəzadakı  qaz  buludları,  Günəş  (ulduzlar),  planetlərin 
atmosferi, Yerdəki su, bərk materiya (planetlər və peyklər, 
asteroidlər, kometalar) bir başlanğıcdadır. Yəni, onlar bir-
birilərindən  enerji  mübadiləsi  sayəsində  çevrilənlərdir. 
Materiyalar  bir-birilərini  itələyirlər,  həm  də  bir-birilərini 
cəzb edirlər. (Qeyd: ümumilikdə isə kainatın cəzbetməsi var. 
Bu  olmasa  kainat  tamam  dağılar.  İtələmə  cəzbetmənin 
daxilindədir.  Müxtəlif  koordinatlardan  cəzbetmə  itələməni 
meydana 
gətirir). 
Çünki 
vahid 
sistemin 
tərkib 
hissələridirlər.  Kainat  qüvvələri  də  cəzb  etməkdən, 
itələməkdən  və  çevrilmədən  meydana  gəlir.  Kainat  törəmə 
                                                 
1
 
Azərbaycan  Milli  Elmlər  Akademiyası  Fəlsəfə  və  Hüquq 
İ
nstitutu.  Qədim  yunan  fəlsəfəsi  antologiyası.  “Yeni  Nəsil”  AJB,  Bakı, 
2002, 180 səh., səh.59.
 
 

87 
 
xassəsinə  malikdir,  genişlənəndir.  Genişlənmə  zamanı 
ə
sasən  ilkin  başlanğıcdan  (ilk  elementlərdən)  meydana 
gələn elementlər yeni obyektləri yaradır.  
Elm  deyir  ki,  kainatın  əsasını  hidrogen  elementi  təşkil 
edir. Bu belə olsa da, bu element öz başlanğıcını çox güman 
ki,  oksigendən  götürür.  Nəticədə  ulduzlar  meydana  gəlir. 
Hidrogen (sürətli hərəkət elementi) öz başlanğıcını nisbətən 
zəif  hərəkət  edən  elementdən  götürür.  Məsələn,  ulduzlar 
kosmik  fəzaya  nisbətən  daha  çox  sürətə  malikdirlər.  Bu 
sürətin  əsası  hidrogendədir.  Hidrogenin mənşəyi isə ondan 
nisbətən az sürətə  malik olan elementdədir. Deməli, kainat 
hidrogendən  nisbətən  çox  çəkiyə  malik  olan  elementdən 
daha 
çox 
ibarətdir. 
Həmin 
elementlərin 
hərəkətə 
keçməsindən  hidrogen  yaranır  və  təkrar  olaraq  qayıdaraq 
yaranışını  (baza  elementini)  zənginləşdirir.  Hidrogenin  ilk 
elementə qayıdışı, çevrilişi baş verir.  
Təsəvvür edək ki, ulduzlar və Günəş yoxdur. Əvəzində 
kosmik məkan necədir? - Kosmik məkan ulduzlar sönəndə 
(bütün  qalaktika  ulduzlarından  söhbət  gedir)  ilk  növbədə 
ani  bir  anda  sıxlaşmış  qaza,  onun  dalınca  suya,  onun 
dalınca isə həddən artıq bərk qayaya çevrilə bilər. Onun da 
dalınca dərhal qaz əmələ gələ bilər. Yenə də dalınca kainat 
müstəvisi  yaranar.  Təsəvvür  edək  ki,  kainat  müstəvisi 
yaranmayana qədər bərk materiya meydana gələr, hər yan 
daşlaşar.  Sonra  da  dağılar.  Ümumiyyətlə,  bərk  materiyanı 
saxlayan  ulduzlardır.  Burada  “Qara  ləkə”  nin  tərkibinin 
bərk  materiya  olması  qənaətinə  gəlmək  olur.  Ola  bilər  elə 
vaxtilə bərk planet partlayıb.  
Qalaktikalarda  olan  qazlar  (qaz  topaları)  formalaşmamış 
planetlərdir, asteroidlərdir. Belə güman etmək olar ki, ona görə 
onlar qaz halındadırlar ki, ya ulduzlara yaxındırlar, enerji onları 
qaz halına salır. Ya da ulduzlardan uzaqdadırlar və onların bərk 
materiya  (məsələn,  planetlər,  peyklər)  halına  gətirmək  üçün 
enerji  çatışmır.  Bu  fikrimizə  bir  qədər  aydınlıq  gətirək. 

88 
 
Ə
vvəlcə  qeyd  olundu  ki,  kosmik  fəzadan  bərk  materiyaya 
qədər bir keçid və  yaranış var. Eyni tərkibli formalar qüvvələr 
sayəsində məzmunlarını dəyişir, başqa tərkib alır. Bu baxımdan 
enerji  mənbəyinə  yaxın  olan  obyekt  qaz  halında  (qaz  halları 
da  sıxlıqdan  yüngül  formaya  qədər  dəyişə  bilər),  məsələn, 
kosmik  müstəvinin  özü  az  sıxılmış  qaz  halıdır),  ondan  bir  az 
uzaqda olan obyekt atmosfer halında (bu da qaz halının sıxlıq 
dərəcəsi  baxımından  bir  formasıdır),  ondan  da  bir  az  uzaqda 
olan  obyekt  qazın  nisbətən  çox  sıxılmış  forması  olan  maye 
halında  (maye  müəyyən  məkanda  çəkisi  çox  olan  qazdır,  yəni 
atmosferə nisbətən daha çox sıxılmış qaz halıdır), ondan da bir 
qədər uzaqda olan obyekt bərk materiya halında mövcud olur. 
Bərk  materiya  həddən  çox  sıxılmış  qazdır,  kosmik  müstəvinin 
ə
ksidir,  çox  bərkləşmiş  formasıdır.  Bu  baxımdan  planetlərin 
mənşələri  kosmik  fəza  və  Günəşlə  (ulduzlarla  əlaqəlidir). 
Ehtimal  əsasında  yaranışın  ardıcıl  prosesliyi  barədə  belə 
qənaətə  gəlmək  olar:  1-ci  kosmik  fəza,  2-ci  Günəş,  3-cü 
planetlər.  Bu  üçünün  qarşılqlı  təsirləri  və  vəhdəti  kainatın 
ə
saslarını meydana gətirir. 
Kosmik məkandan Günəşə-Günəşdən bərk materiyaya-
oradan  da  yenə  qaza  doğru  bir  trayektoriya  uzanır. 
Məsələn,  məcazi  mənada  qeyd  edək  ki,  Yer  kürəsinin  öz 
orbitindən  çıxarıb  Günəşdən  uzaqlaşdırsaq,  materiya 
ə
vvəlcə çox bərkləşəcək, sonra isə qüvvə çatışmazlığı (qüvvə 
azlığı)  sayəsində  qazlaşacaq, yəni  cazibə qüvvəsinin zəifliyi 
sayəsində  qaz  halına  (qazın  müxtəlif  dərəcələrinə) 
çevriləcək.  Sonra  isə  daha  uzaqda  dağılıb  toz  halına 
çevriləcək, daha uzaqda isə kosmik fəzaya –öz başlanğıcına 
dönəcək. Günəşə yaxınlaşdırdıqca da əvvəlcə bərk materiya 
maye  halına,  sonra  isə  qaz  halına  çevriləcək,  sonrada  isə 
Günəşə  qarışıb  məhv  olacaq.  Məsələn,  elm  qeyd  edir  ki, 
Günəş  sistemində  daxili  planetlər  var  (Merkuri,  Venera, 
Yer  və  Mars),  nəhəng  planetlər  var  (Yupiter  və  Saturn), 
xarici planetlər (Uran, Neptun, Pluton) mövcuddur. Xarici 

89 
 
planetlər  (Uran  və  Neptun)  qazlardan  ibarətdir.  Pluton  və 
onun peyki olan Xaron bərk kütlələrdən ibarətdir.  
Günəş  sistemindən  uzaqlaşdıqca  qaz  halında  olan 
kütləni  bərk  kütlə,  yenə  uzaqlaşdıqca  bərk  kütləni  qaz 
kütləsi,  sonra  isə  yenə  də  bərk  kütlə  əvəz  edəcəkdir. 
Ümumiyyətlə, qaz kütlələri çox enerji olan və az enerji olan 
hissələrdədir.  (Qeyd:  burada  biz  Günəşdən  planetlərin 
qopmaları ehtimalına da yaxın gəlmiş oluruq). Çünki burada 
bərk  materiya  həm  çox  enerjidən  (enerjiyə  yaxınlaşdıqca) 
öz quruluşunu itirir-  qaza  çevrilir,  həm də az enerjidən öz 
quruluşunu  itirir-qaza  çevrilir.  Günəşə  yaxınn  planetlər  –
maye-qaz  halında  (qaz  çoxluq  təşkil  edir),  Günəşin 
ortasında  olan  planetlər  –bərk  kütlə  halında,  Günəşdən 
uzaq  olan  planetlər  –qaz  halında  olurlar.  Belə  bir  fikirdən 
çıxış  edək-əgər  Yer  kürəsini  öz  orbitindən  “çıxarıb”  uzaq 
planetlərin  orbitinə  “salsaq”,  onda  Yer  kürəsi  qaz  halına 
çevriləcəkdir.  Uzaqdakı  isə  Yer  kürəsinin  məkanında 
bərkləşəcəkdir.  Burada  belə  bir  sual  ortaya  çıxa  bilər.  -Nə 
üçün  Günəşdən  uzaqda  olan  Pluton  və  Xaron  bərk 
kütlədən ibarətdir. Lakin ondan qabaqda olanlar –Uran və 
Neptun 
qaz 
halındadır. 
Burada 
ola 
bilər 
ki, 
qanunauyğunluğa  müvafiq  qaydada,  Uran  və  Neptun 
Günəşdən az enerji alırlar. Ona görə quruluşlarını bərkidə 
bilmirlər.  Pluton  və  Xaron  isə  bərk  kütlədirlər,  lakin, 
Günəşdən çox uzaqdadırlar. Bu necə ola bilər? Bu ola bilər 
ki,  Günəş  sisteminin  sərhəd  planetidir  və  öz  enerjisinin 
çoxunu  Günəşdən  yox,  digər  ulduzdan  götürür.  Ona  görə 
də  Uran  və  Neptuna  nisbətən  bərk  kütlə  halındadırlar. 
Günəşdən  uzaq  planetlərin  bərk  halı  qanunauyğunluqdur, 
o  halda  ki,  həmin  planetlər  başqa  ulduzlardan  da  enerji 
alırlar.  
Günəş  haqqında  fikir  bildirməklə  yanaşı,  qalaktikalar 
haqqında  qısaca  fikir  yürütmək  məqsədəuyğun  olar.  Çünki 
Günəş  sistemi-Günəş  və  onun  planetləri,  eləcə  də  Günəş 

90 
 
sistemində,  açıq  kosmosda  hərlənən  kometalar  və  asteroidlər, 
“yetim planetlər” məhz qalaktikaların tərkib hissələridir. 
Qalaktika nədir?-elm yazır ki, Qalaktika qədim yunan sözü 
olub  mənası  “süd”  deməkdir.  Qalaktika  ulduzlardan,  ulduzlar 
toplusundan, ulduzlararası qazdan və küldən və həmçinin qara 
materiyadan ibarət olan əlaqəli-cazibə sistemidir.  
Elm  yazır  ki,  kainat  iki  yüz  milyarddan  çox  qalaktikadan 
ibarətdir.  Hər  qalaktikada  da  yüz  milyardlarla  ulduz  var. 
Qlaktikalar  aralarında  olan  məsafələr,  məsələn,  qalaktikaları 
təşkil  edən  planetlər  və  ulduzlar  arasındakı  məsafələr  çox 
uzundur,  hətta  milyardlarla  işiq  ilinə  bərabərdir.  Qlaktikaların 
qravitasiya  qüvvələri  vardır  və  bu  qravitasiya  qüvvələri 
qalaktikaların  orbitlərini  yaradır  və  mərkəzi  cəzbetmə 
qüvvəsini  meydana  gətirir.  Qalaktikalar  birləşirlər  və  nəticədə 
yeni formalaşma prosesi baş verir və yeni qalaktikalar meydana 
gəlir. Bu qalaktikaların birləşməsi zamanı yeni-yeni ulduzlar və 
planetlər doğulurlar. Müvafiq birləşmə və yenidən formalaşma 
prosesləri  sayəsində  meydana  gələn  ulduzların  bir  çoxları 
təkrar  olaraq  məhv  olurlar.  Qalaktikalar  kosmik  məkanda 
daima  hərəkət  vəziyyətində  olurlar.  Bu  baxımdan  da  Günəş 
sistemi, digər ulduzlar sistemi hərəkət vəziyyətindədir.  
Yer  kürəsinin  yerləşdiyi,  tərkib  olduğu  qalaktika  “Süd