Kainat və təbiət haqqında fəlsəfi hipotezalar seriyasından

Kainatda  qeyri-materiya  əslində  yoxdur,  yəni  hər  şey 
materiyadır,  elementdir.  Deməli,  formasından  asılı  olmayaraq 
hər bir elementin məkanı və çəkisi var. Qeyri-materiya ən kiçik 
hissəcik  olduğuna  görə  belə  adlanır.  Kainat  “qeyri-materiya” 
ilə  materiyanın  vəhdətidir  ki,  bu  da  tamdır,  bütövdür.  Deməli, 
canlı  aləm  əslində  müxtəlifdir.  Kainatın  əsasını  təşkil  edir. 
Buradan  da  belə  bir  məntiqi  nəticə  hasil  olur  ki,  kainat 
sonsuzdur.  
İş
ıq qaranlıq, qaranlıq isə işıq üçündür. Enerji enerjisizlik, 
enerjisizlik də enerji üçündür. İşıq  enerjinin  –enerji  axınının 
başqa  bir  obyektlə  qarşılaşmasından  meydana  gələn 
parıltıdır.  Burada  sürtünmə  baş  verir.  Sürtünmə  sayəsində 
enerji meydana gəlir.  
İ
nsan  həm  də  Günəşin  tərkibindəndir.  Çünki  enerjiyə 
malikdir.  Canlılarda  çevrilmələr  baş  verir.  Günəş  də  enerji 
mənbəyidir.  İnsanlar  və  digər  canlılar,  elcə  də  cansız  hesab 
etdiyimiz  aləm  tərkib  baxımından  Günəşdən,  planetdən  və 
kosmik fəzadan ibarət olan mikorokosmik ünsürdürlər.  
Biz  bütün  aləmi  görə  bilmərik,  hiss  edə  bilmərik.  Görmə, 
duyma,  qabiliyyət,  istedad  dərəcələnir.  Bu,  hər  şeydən  öncə 

36 
 
ə
trafla  olan  təmasdan,  enerji  mübadiləsindən  və  daxili 
quruluşdan  asılıdır.  Çox  aləmi  görmək  üçün  siqnalları  qəbul 
edən  vasitələrin,  reseptorların  böyük  olması,  geniş  tərkibli 
olması  labüddür.  Çox  enerjili  yerdə  insanlar  çox  şeyi  görə 
bilərlər.  Zil  qaranlıqlarda  da  insanlar  çox  şeyləri  görə  bilərlər. 
O  şeyləri  ki,  adi  gecə-gündüz  əvəzləmələrində,  eyni  zamanda 
gündüz zamanı onu görə bilmirlər.  
Rəng  -özünəxas  olan  quruluşdur.  Rənglərin  müxtəlifliyi 
elementlər  arasında  olan  əlaqələr  və  birləşmələr  fərqindən 
meydana  gəlir.  Belə  qəbul  etmək  olar  ki,  bütün  rəngləri 
ə
lamətləndirən  səbəb  Günəş  enerjisidir.  Yəni  işıqdır. 
Qaranlıqda  hər  şey  eynı  rəngdə  görünür.  İşıq  düşən  hissələrdə 
rənglər  meydana  gəlir.  Günəş  şüasının  udulması  və  əks 
olunması  sayəsində  rənglərin  əlamətləri  bildirir.  Günəş  şüaları 
materiyalar  tərəfindən  udulur  və  rənglər  meydana  gəlir. 
Günəşsiz  rəng  yoxdur.  Deməli,  rəngi  müəyyən  edən 
hərəkətdir,  enerjidir. Hər bir elementin öz rəngi var və  “qəti 
rəngsizlik”  və  “qəti  iyisizlik”  ümumiyyətlə  yoxdur.  Rənglərin 
müxtəlifliyi  elementlərin  qarışması  zamanı  meydana  gələn 
quruluş  formalarından  asılı  olur.  Rənglərin  parıldaması  və 
açıqlığı -belə güman etmək olar ki, elementlər arasında sıxlığın 
az  olması  ilə  əlaqəlidir.  Açıq  rənglər  daha  solğun  olurlar,  ona 
görə  ki,  Günəşlə  əlaqədə  enerjilərini  itirirlər.  Yəni  enerji  çox 
qəbul  edirlər  və  tərkiblərini  parçalayırlar.  Bu  baxımda  da  açıq 
rənglər tez “ölürlər”.  
Günəş  sistemi  element  və  məkanın,  işıq  və  qaranlığın, 
enerji  və  enerjisizliyin,  qısa  və  uzun  zamanların,  materiya 
və  “qeyri-materiyanın”,  elementlərin  kimyəvi  çevrilmələ-
rinin, 
elementlərin 
tərkib 
dəyişmələrinin 
və 
xassə 
dəyişmələrinin, forma və məzmun dəyişmələrinin əsaslarını 
meydana  gətirir.  Onu  da  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  həyatda 
materiya var, yəni element var. Bu elementlər gözlə görünən və 
görünməyən,  hiss  olunan  və  olunmayan  ola  bilirlər.  Hiss 
olunmamaq  əsasən  onun  çox  kiçik  olmasından  və  siqnalları 

37 
 
qəbul  edən  beyinin  funksiyasının  geniş  olmamasından  irəli 
gəlir.  Elementlərin  gözlə  görünə  bilib-bilinməməsi  də 
elementlərin  məkan  dəyişməsindən  və  onu  qəbul  edən  siqnal 
mərkəzlərinin  dəyişməsindən  asılı  ola  bilər.  Buradan  yenə  də 
qeyri-müəyyənliyin  müəyyənliyə  çevrilməsi  prosesləri  ilə 
rastlaşırıq.  Kainat  sonsuzdur  və  qeyri-müəyyən  elementlərlə 
zəngindir.  Burada  qeyri-müəyyənlik  həm  də  məkanın 
böyüklüyündən və onun sərhədlərinin bəlli olmamasından irəli 
gəlir.  Deməli,  sonsuzluq  qeyri-müəyyənliyin  zənginliyidir. 
Sonsuzluq “heçliyin” zənginliyidir. Sonsuzluğu yaradan da elə 
məkanların  özləridir,  məkanların  zənginliyidir.  Məkanların 
yan-yana  və  digər  formada  (məsələn,  üst-üstə,  alt-alta) 
düzülüşü,  vəhdəti,  birləşməsi  elə  kainatın  özünü  meydana 
gətiribdir.  
Günəş  və  onun  planetləri,  planetlərin peykləri,  asteroidlər, 
kometalar  (ümumiyyətlə,  Günəş  sisteminin  cisimləri,  kosmik 
məkann obyektləri) və onlar arasında olan bağlılıq elə kainatın 
tərkib  hissəsidir  və  bu  baxımdan  da  onlar  arasında  xassə 
oxşarlığı  mövcuddur.  Günəş  özü  planetləri  və  ətraf  kosmik 
fəzası  (sistemin  əhatə  olunduğu  məkan)  olmadan,  eləcə  də 
qalaktika ilə əlaqədə olmadan mövcud ola bilməz. Çünki bütün 
səma  cisimləri  arasında  qarşılıqlı  mübadilə  prosesləri  həyata 
keçirilir.  Günəş  kosmik  müstəvidən  (kosmik  fəzadan)  öz 
mənbəyini  götürür  və  digər  ulduzlarla  birlikdə  kosmik 
müstəvini taraz  vəziyyətində  saxlayır. (Qeyd: ulduzların fərqli 
olması 
elə 
kosmik 
fəzanın 
bütün 
məkanlarda 
eyni 
olmamasından  xəbəb  verir.  Əgər  eyni  olsaydı,  belə  fərz  etmək 
olar  ki,  elə  bütün  ulduzlar  bir  ulduz  kimi  olardılar.  Bu  da 
əslində  kosmik  rənagarəngliyə  zidd  olan  prinsipdir.  Belə 
olardısa,  kainat  indiki  kimi  ola  bilməzdi.  Ulduz  sistemlərinin 

38 
 
ulduzlar  sistemində  sürət,  məkan,  element  xassələri  arasında 
oxşarlıqlar vardır, eləcə də fərqlər mövcuddur. Deməli, kosmik 
sürət hər bir sistemdə eyni ola bilməz). 
Belə  təxmin  etmək  olar  ki,  Günəşin  kütləsi  və  onun 
gücü şərti olaraq onun sisteminə daxil olan planetlərin cəm 
halda  kütləsinə  bərabərdir  ki,  bunun  da  sayəsində  Günəş 
və  onun  sistemi  ümumilikdə  taraz  vəziyyətində  mövcud 
olur. Bu tarazlığa həm də qonşu sistemlər də təsir göstərir. 
Qarşılıqlı 
tarazlıq 
planetlərdə 
köklü 
dəyişikliklərin 
qarşısını  alır,  köklü  kataklizmlərin  yaranmasına  imkan 
vermir.  Qonşu  sistemlərlə  Günəş  sisteminin  qarşılıqlı  şərti 
bərabərliyi  meydana  gəlir.  Bu  bərabərlik  həm  də  nisbi 
xarakter kəsb edir və bərabərliyin pozulması anları kosmik 
məkanın  ümumilikdə  hərəkətini  ortaya  çıxarır.  Kainatın 
bütün hərəkəti onun sistemli tarazlığına xidmət göstərir. 
İş
ıq  və  qaranlıq  nisbətdədir.  Günəş  işığı  (ulduzların 
enerjisi)  bərk  materiya  üçün  canlandırıcıdır.  Çünki  enerji 
verəndir.  Deməli,  əslində  bütün  materiyalar  canlandırıcıdır; 
çünki hərəkətdədirlər. Onda belə qənaətə gəlmək olar ki, Günəş 
sistemində  bütün  planetlərdə  canlanma  var.  Ümumilikdə  isə 
kainat  canlanmadan  ibarətdir.  Lakin  bu  canlanmalar  Yerdəki 
kimi,  yəni eynən  yer planetindəki kimi ola bilməz. Çünki  hər 
bir  planet  özünəxasdır. Hər bir planetin öz tərkibi vardır. Bu 
tərkiblər  həm  də  oxşardır.  Yerdəki  kimi  canlanmanın 
mövcudluq  şərti  Yerin  atmosferindən,  onun  Günəşlə  olan 
məsafəsindən,  Yer  kürəsinin  ölçüsündən  və  s.  kimi  özünəxas 
ə
lamətlərdən  asılıdır.  Bu  əlamətləri  də  Yerin  öz  canlıları 
götürüb.  Başqa  planetlərdə  eynən  Yerdəki kimi canlı aləm ola 
bilməz.  Onda,  kainatda  gərək  Yerdəki  kimi  tam eynilik  olsun. 
Ulduzları  və  planetləri  eyni  olsun.  Bu  isə  mümkün  deyil. 
Hələlik  aşkar  olunmur.  (Kosmik  teleskoplar Yerə  bir  neçə  faiz 
bənzər olan planet aşkar ediblər. Elm dairələrinin məlumatına 
əsasən,  NASA  alimləri  “Kepler”  teleskopu  vasitəsilə  kainatda 
Yer kürəsinə bənzər, lakin onun kütləsindən 17 dəfə böyük olan 

39 
 
bərk  planet  aşkarlayıblar.  Rəsmi  olaraq  “Kepler-10c” 
adlandırılan  bu  planetə  həm  də  “meqa-Yer  kürəsi”  kimi  ad 
veriblər.  Kainat  obyektinin  yaşı  təqribən  11  milyard  il 
müəyyənləşib. “Kepler-10c” planeti Yer kürəsindən 560 işıq ili 
uzaqlığındadır,  Drakon  bürcündədir  (ulduzlar  topasındadır). 
Alimlər hesab edirlər ki, Planetin ulduzla çox yaxınlığı burada 
həyatın  olmasını  şübhə  altında  qoyur.  Planetin  üzərində  olan 
qravitasiya  təxminən  Yer  kürəsindəkindən  üç  dəfə  böyükdür. 
“Kepler”  kosmik  teleskopu  Günəş  sistemindən  kənarda  Yer 
kürəsinin  analoqunu  axtarmaq  üçün  nəzərdə  tutulub.  Hələlik 
Yer kürəsinə tam bənzər heç bir planet aşkar edə bilməyibdir.
1
) 
Kainatda  eyni  makro  sistemlərin  (biz  insanların  şüurlarında 
makro  sistemlər)  olması  hələlik  bəlli  deyil.  Bu  bəlkə  ehtimal 
oluna  bilən  “başqa  kainatda”-“paralel”  kainatda  ola  bilər. 
Paralel  kainat  elə  bütöv  halda  vahid  bir  kainatdır.  Kainat 
sonsuzluğu  digər  kainatın  mövcudluğunu  şübhə  altına  alır. 
Digər kainat indiki kainatın sadəcə olaraq davamı ola bilər.  
Ə
ləlxüsus  bərk  materiya  aləmi  olmadan,  yəni  mənsəb 
olmadan  işıq  da(mənbə  kimi)  saça  bilməz.  Enerji  yarana 
bilməz.  İşıq  enerji  fərqləri  arasında  olan  nisbətdir.  Günəş 
öz  planetləri  və  ətraf  əlaqəsi  olmadan  işıq  saça  bilməz.  Günəş 
planetlərsiz  mövcud  ola  bilməz.  Planetlər  Günəş  işığını 
özlərinə  çəkirlər  və  özlərindən  kosmik  fəzaya  buraxırlar. 
Deməli, kosmik fəzada obyektlər arasında enerji paylanması və 
nisbətləri meydana gəlir.  
Məlumdur  ki,  çöllük  bir  yerdə  yanan  lampa  gecə 
qaranlığında görünür. Bu qaranlıq elə işığın yayılması üçündür. 
Gündüz zamanı isə lampanın yanması uzaqdan görünə bilməz. 
Günüz işıqlarının səpələnməsi yanan lampanın selini üstələyir. 
Makro  işıq  mikro  işığı  udr.  Bu  baxımdan  da  qaranlıq  olmasa 
işıq da ola bilməz. İşıq qaranlığı açmaq üçündür. Buna görə də 
                                                 
1
 
Телескоп
 
НАСА
 
обнаружил
 
«мега-Землю». 
03.06.2014. 
ria.ru/space/20140603/1010459452.html 

40 
 
belə qənaətə  gəlmək olar ki, var- işıq, var -işıqsızlıq. Qaranlıq 
elə  müəyyən  kəmiyyətli  işıqsızlıqdır.  Qaranlıq  içərisində  işıq 
(burada yanan lampa) seçilir. Deməli, gecə və gündüz enerjinin 
artıb-azalmasıdır  ki,  bundan  da  fərqlər-müqayisələr-  meydana 
gəlir.  İşıq  enerji  nisbətində  meydana  gəlir.  İşıq  da  öz 
mənbəyini  qaranlıqdan  götürür.  Bir  otaqda  divarlar  və  ətraf 
materiya  olmasa  işıq  yana  bilməz.  İşıq  yandıqca  ətraf 
materiyaları  canlandırır.  Onlara  enerji  verir.  Divarları  otaqdan 
götürsək  yanan  lampanın  enerjisi  geniş  paylanacaq  və  enerji 
mübadiləsi  üçün  lampa  zəif  olacaq.  Lampanın  uzaqdan 
görünməsi  onun  siqnallarının  gözdə  əks  olunmasıdır,  göz 
tərəfindən qəbul olunmasıdır. 
Kainat  elə  bir  bütövdür  ki,  müstəvidə,  sistemdə  başlanğıc 
və  son  məyyən  və  qeyri-müəyyəndirlər.  Uzaq  məsafələr 
müəyyənedici  tərəf  üçün  qeyri-müəyyəndir.  Başlanğıcları  və 
sonları  müəyyən  edən  trayektoriyalardır  və  koordinatlardır. 
Başlanğıclar  və  sonlar  insanlar  üçündür,  insanların  məqsədləri 
üçündür.  Başlanğıclar  və  sonlar  bir-birilərini  əvəz  edən 
hədəflər  üçündür.  Hər  bir  hərəkətin  başlanğıcı  və  sonu 
olduğuna  görə  sabit  mütləqləri  və  dəyişən  mütləqləri  özündə 
ə
ks etdirir.  
Canlı  aləm  ona  görə  yumşaq  birləşmədir  ki,  tərkibində  su 
daha  çoxdur.  Məsələn,  insanlar,  heyvanlar,  ağaclar  və  onun 
meyvələri  bu  kimi  birləşmələrə  aiddir.  Suyunu  buraxan 
birləşmələr  quru  materiyaya,  bərk  materiyaya  çevrilir.  Sonda 
isə  çürümə  gedir.  Məsələn,  ağacın  taxtaya  çevrilməsi  ilə 
nisbətən  bərk  cisimə  dönməsi  və  s.  bu  kimi  proseslərə 
nümunədir.  
 
 
 
 
 
 

41 
 
Müsbət və mənfi kriteriyaları-varlıq və yoxluq 
timsalında  
 
Kainat  varlıqdan  ibarətdir.  Boşluq,  yəni  tam  yoxluq 
yoxdur.  Nisbi  yoxluq  var.  Məkanını  və  formasını  dəyişən 
varlıq  var.  “Yoxluq”  müqayisə  anlayışıdır,  ifadəsidir  və 
müəyyən  varlığın,  olması  istənilən  varlığın müəyyən  məkanda 
olmamasını  ifadə  eən  sözdür.  Üst-üstə,  yaxud  da  yan-yana 
toplanan  elementləri  çıxmaqla  həmin  elementlərin  üzərində 
dayanıldığı  məkan  boşalır.  Buna  görə  də  yoxluq  və  varlıq 
elementin yerdəyişməsi ilə mütləq və nisbi əsasları özündə əks 
etdirir.  Bu  baxımdan  sadəcə  olaraq  nisbi  yoxluq  var,  yəni, 
görünməyən  varlıq  var.  Varlıq  mütləqdir,  nisbidir.  (Burada 
“varlıq”  və  “yoxluq”  anlayışlarına  təbiətdəki  təbii  varlıqlar  və 
yoxluqlar  prizması  ilə  yanaşılır).  Varlığın  nisbiyə,  digər 
müəyyənliyə  və  qeyri-müəyyənliyə  keçməsi  həmin  varlığın 
yoxluğunu  əks  etdirir.  Yerdəyişmə  və  zaman  varlığın  və 
yoxluğun  əvəzlənməsini  təmin  edir.  Varlıq  məkandan  asılı 
olaraq  müəyyən  və  qeyri-müəyyəndir.  Qeyri-müəyyənlikdən 
müəyyənliyə  keçid  aşkarlanmadır  və  yoxluğun  varlıqla  əvəz 
olunmasıdır.  Müəyyən  varlıqdan  uzaqlaşanda  həmin  varlıq 
nisbiyə  və  qeyri-müəyyən  olan  varlığa  çevrilir.  Buradan  da 
yoxluq əmələ gəlir. Qeyri-müəyyən olan varlığı insanlar həmin 
varlığa nisbətdə yoxluq kimi qəbul edirlər.  
Varlıq  enerjidir,  qüvvədir,  kəmiyyətdir,  gücdür,  çünki 
hərəkət  edən  kəmiyyətdən  ibarətdir.  Yoxluğun  yaranması 
enerjinin  müəyyən  məkan  dairəsində  mənbəyə  münasibətdə 
nisbi  olaraq  azalmasıdır,  düşüncələrimizə  görə  yox  olmasıdır. 
Yox  olma  həm  də  müəyyən  məkan  üzərində  varlığın  yerini 
dəyişməsidir.  Kainatın  mərkəz  hesab  olunan  obyektləri  var. 
Məsələn,  ulduzlar  və  planetlər  mərkəz  obyektlər  kimi  hesab 
oluna  bilirlər.  Varlıq  və  yoxluq  həm  onların  özündə,  həm  də 
onların təmasda olduqları obyektlərdə meydana gəlir.  

42 
 
İ
nsanların 
özləri, 
onların 
qabiliyyətləri, 
istedadları 
subyektiv  və  müvəqqəti  olmaqla  yanaşı,  həm  də  obyektiv  və 
müəyyən  müddət  üçün  daimidir.  İnsanlar  subyektiv-fərdi 
şə
kildə  bir-birilərini  əvəz  edirlər.  Buna  görə  də  yoxluq  ifadəsi 
sadəcə  olarq  varlığın  müəyyən  məkanlarda  çatışmazlığı  üçün 
işlədilir.  
Varlıq və yoxluq ifadələri daimi və müvəqqəti anlayışlarını 
formalaşdırır.  Varlıq  daimidir,  ancaq  müəyyən  məkanda  olan 
varlıq  elementlərinin  həmin  məkandan  uzaqlaşması,  ya  da 
müəyyən  bir  məkanda  istənilən  bir  varlığın  olmaması  daimini 
müvəqqəti  ilə  əvəzləyə  bilir.  Deyək  ki,  kainatın  daimi  -əbədi 
olması  mütləqdir.  Burada  müvəqqəti  anlayışı  isə  formaların 
dəyişməsində  meydana  gəlir.  Bu  da  özlüyündə  zaman  və 
məkan  anlayışını  əks  etdirir.  Elementlərin  daimi  məkanda-
məkan  müstəvisində  yerlərini  dəyişməsi  və  formalarını 
dəyişməsi  daimini  müvəqqəti  ilə  əvəzləyir.  Daiminin  nisbətən 
uzun  müddətliyə  və  qısa  müddətliyə  keçməsi  elə  dəyişən 
varlığın,  sistemdaxili  hərəkətdə  olan  varlığın  forma  və  məkan 
dəyişməsi,  eləcə də müəyyən müddətdə sistemi tərk etməsi ilə 
ə
saslanır.  Buradan  da  varlıq  və  yoxluq,  eləcə  də  daimi  və 
müvəqqəti  fikirləri  formalaşmış  olur.  Varlığın  artması, 
çoxalması  sistemin  tərkib  dəyişməsinə,  kəmiyyət  dəyişməsinə 
səbəb  olur.  Çünki  məkan  dəyişir.  Deməli,  element,  məkan, 
hərəkət  və  zaman  (element  çevrilmələri  zamanı  əvvəlki 
element  üçün  lazım  olan  zaman)  varlığın  və  yoxluğun 
yaranmasını şərtləndirir.  
Varlığın  artıb-azalması,  yəni  ya  eyni  tərkibdə  olan 
elementlərin toplusunun azalması, ya da müxtəlif tərkibdə olan 
elementlərin cəm halda kəmiyyətinin azalması və ya da artması 
müsbətliklərin  artması,  azalması,  yəni  tərkib  və  kəmiyyət 
dəyişməsi ilə xassələnir.  
İ
nsanlar  enerjinin  mənbəyini  və  kəmiyyətin  çoxalmasını 
müsbət  artım  kəmiyyəti  ilə  xarakterizə  edirlər,  ifadə  edirlər. 
Məsələn,  temperaturun  artması,  təsir  dərəcəsinin  artması 

43 
 
rəqəmlərlə 
müsbətliklərin 
artması 
kimi 
ifadə 
olunur. 
Müsbətliklərin  azalması  və  “sıfır”  adlanan  xəyali  nöqtədən 
xəyali müstəvi üzrə sola və aşağıya doğru azalma “mənfi” kimi 
qələmə  verilir.  “Sıfır”  daha  çox  nisbi  bir  koordinat  rolunu 
oynayır  və  nisbi-dəyişən  funksiyanı  yerinə  yetirir.  Kainatın 
varlığı  prinsipindən  irəli  gələrək  hesab  etməliyik  ki, 
ümumiyyətlə,  təbii  yoxluq  yoxdur.  Bu  baxımdan  da  “sıfır”  və 
“mənfi” də yoxdur. Ən kiçik azalan, tərkib kəmiyyətini azaldan 
bölünən  var.  Həm  də  iki  və  ya  da  çoxlu  sayda  elementlərə 
münasibətdə  ən  kiçik  məsafə  var  və  ən  kiçik  məkan  var. 
Məsafə və məkan anlayışları da burada eyniləşir. Kəmiyyət hər 
ikisini  həm  artırır,  həm  də  azaldır.  Müsbət  və  mənfi 
kriteriyalarını  insanlar  yaxın  və  uzaq  məsafə,  artan  və  azalan 
kəmiyyətlə  izah  edirlər.  Belə  qəbul  etmək  olar  ki,  ən  kiçik 
bölünən öz yanında sonrakı, ondan böyük olan elementi gətirir. 
Buna  görə  də  heçlik  olmur,  məsafə  qısalmasında  kiçikdən 
böyüyə,  böyükdən  kiçiyə  keçid  baş  verir.  Ən  kiçik  bölünüən 
sistemi  təşkil  edən  ən  kiçik  zərrəcikdir  ki,  bu  da  varlıqdır. 
Deməli,  yoxluq  yoxdur,  kəmiyyət  miqdarına  bölünən  varlıq 
var.  Müəyyən  enerji  mənbəyindən  məsafə  uzaqlaşdıqca 
enerjinin təsir dərəcəsi azalır. Bu anda azalma varlığın azalması 
(yəni həmin enerji kəmiyyətinin azalması) ilə xassələnir. Sonra 
isə  aktiv  enerji  sagəsindən  passiv  enerji  sahəsinə  keçidlər  baş 
verir.  Nisbi  olaraq  meydana  gələn  yoxluğu  digər  varlıq  udur. 
Məsələn,  enerji  ona  görə  mənbədən  uzaqlaşdıqca  azalır  ki, 
ə
traflara  doğru  məkan  əhatəsi  böyüyür,  yayılma  və  ətraf 
məkanlardan  udulma  başlayır.  Burada  enerji  yayıldıqca 
çevrilmələr və forma dəyişmələri meydana gəlir.  
Enerjidən,  enerji  mənbəyindən  uzaqlaşanda  təbii  ki,  enerji 
azalır.  Şərti  “0”-dan  sola  doğru  isə  tərkib  mənfi  ilə  ifadə 
olunur.  “0”  azalma  prosesi  trayektoriyasının  müəyyən  azalan 
koordinatıdır.  Bu  azalma  elə  müsbətin  (müəyyən  rəqəmin) 
özünün  ən  kiçik  bölünənlə  ifadə  olunması  ilə  xarakterizə 
olunmalıdır.  Mənfi  və  müsbət  bir-birini  əvəzləyən  varlıq  və 

44 
 
onun  əksi  olan  yoxluqdur.  Varlığın  azalmasını  cismin  forması 
da  yarada  bilir.  Məsələn, Günəş  işığının  gecələr  Yer kürəsinin 
müəyyən  məkanlarında  yoxa  çıxması  əsasən  Yer  kürəsinin 
dairəvi  formasıdır.  Fırlanma  zamanı  varlıq  və  onun  əksi  olan 
yoxluq  bir-birini  əvəzləyir.  Gecə  və  gündüzün  bir-birini 
ə
vəzləməsi  müsbətin  mənfiyə,  mənfinin  isə  müsbətə  keçməsi 
prosesidir.  Müsbət  və  mənfi  artıb  azlmaları  burada  əkslikləri 
ifadə  edir.  Mənfilik  həm  azlığı,  həm  də  “əksi”  ifadə  edir. 
Məsələn,  mənfi  münasibət  dedikdə,  əslində  yaxşı,  müəyyən 
qədər  müsbət  münasibətin  olmaması  dərk  olunur.  Lakin, 
ə
slində  mənfinin  özündə  də  müəyyən  kəmiyyətdə,  həcmdə 
münasibət olur və bu, az kəmiyyətlə ölçülür.  
Qeyd  olunduğu  kimi,  müsbət  və  mənfi  varlıq  və  yoxluq 
düşüncələri  ilə  də  ifadə  olunur.  Bu  baxımdan  da  müsbət 
yanında  mənfi  əslində  azalmanı  ifadə  edir.  Bir  daha  qeyd 
etmək  yerinə  düşər  ki,  tam  yoxluq  yoxdur.  (Br  elementə  və 
məkana  münasibətdə).  Varlığın  azlığı  var.  Bu  baxımdan  da 
müsbətin  azlığı  var,  ən  kiçik  bölünmə,  ən  yaxın  məsafə  var. 
Ondan  sonra  isə  məsafələr  uzanmağa-elementlər  toplusu 
müəyyən  istiqamətdə  olan  müstəvi  üzrə  artmağa  başlayır. 
Deməli, müsbət tam azalmır, ən kiçik bölünən yanında artmağa 
başlayır. 
Müsbətin 
(varlığın) 
artıb-azalması 
enerjinin 
artıb-
azalmasıdır. Müəyyən şeyin  yox olduğu məkanda həmin şeyin 
peydah  olması,  məsələn,  bir  avtomobilin  müəyyən  məkanda 
peydah olması müsbət və mənfi kriteriyasını əvəzləmir. Burada 
artıq  istənilən  və  yaxud  da  gözlənilməyən  bir  şeyin  müəyyən 
məkanda  mövcudluğunu  şərtləndirir.  Burada  sadəcə  olaraq 
məsafə  müsbət  və  mənfini  –hərəkətdə  olan,  və  hərəkətdə  olan 
vasitə  üzərindəki  avtomobilin  nəzərdə  tutulan  məkana 
gətirilməsi və aparılmasını ifadə edir. Avtomobil yaxınlaşanda 
məsafə  qısalır,  müsbət  artır,  uzaqlaşanda  isə  müsbət  azalır, 
məsafə  uzanır,  əkslik,  yəni  yoxluq  meydana  gəlir.  Müsbət  və 
mənfi məhz enerjinin, işığın müəyyən istiqamət üzrə məsafə ilə 

45 
 
artıb azalmasıdır. Bu da tərkibin özünün və hərəkətin sürətinin 
azalması, müəyyən nöqtədən aşağı düşməsi və həmin nöqtədən 
artmasıdır.  
 
Eynilik və fərqlilik haqqında  
 
Güman  etmək  olar  ki,  təbiətdə  tam  eynilik  yalnız 
elementlərdə  və  onların  hissəciklərində-nüvələrdə  (atomların 
mərkəzində) ola bilər. Bununla yanaşı, elektronlar, nukleonlar-
müsbət  yüklənmiş  protonlar  və  neytral  neytronlar  eyni  ola 
bilər.  İlk  başlanğıcları  meydana  gətirən  zərrəciklər  eynidir. 
Eynilik  olmasa  bir  element  heç  nə  edə  bilməz.  Tərkiblər  eyni 
elementlərdən  təşkil  olunmasa  sistemlilik  ola  bilməz.  Zaman 
ardıcıllığı  eynidir.  Məsələn,  saniyələr,  dəqiqələr,  saatlar, 
sutkalar  və  s.  eynidir.  Eynilik  bərabərlikdə  özünü  təsdiq  edir. 
Məsələn,  bir  saniyə  elə  bir  saniyəyə  bərabərdir.  Lakin  onlar 
arasında ola fərq isə məkan amilidir. Çünki hər bir saniyənin öz 
məkanı  var.  Məkanlar  yan-yanadır.  Hər  bərabərlik tam eynilik 
ola bilməz. Məsələn, 1 kq. alma 1kq. armuda çəkidə bərabərdir. 
Fərq isə tərəzidə olan şeylərdədir.  
Çoxlu sayda (kainatda sonsuz sayda) eyni elementlərdən və 
onların qarışmasından, birləşməsindən sonsuz məkan meydana 
gəlir. Qarışdıqda isə müxtəliflik formalaşır. Kəmiyyət artdıqca, 
müxtəliflik  də  elementlər  hesabına  artır.  Elementin  özü  eyni 
ola bilər. Bu da vahidin elə özüdür. Deməli, bütün eyni şeylər 
elə  vahidlərdədir.  Əsas  eynilik  elə  elementin  özüdür.  Atom, 
nüvə,  elektron,  proton  və  neytronlar  vahiddirlər.  Eyni  sayda 
protonlara  və  müxtəlif  neytronlara  malik  olan  elementlər 
izotoplar  və  eyni  sayda  neytronlara  və  müxtəlif  sayda 
protonlara  malik  olan  elementlər  izotonlar  vahiddirlər. 
Təkliklər  də  vahiddir,  birləşmələrdən  meydana  gələnlər  də 
vahiddir.  
Vahidin  özü  digər  vahidlə  eynidir.  Ədədlərin  eyniliyi  var. 
Məsələn,  “1”  “1”-ə  bərabərdir.  Lakin  bu  ədədlər  istər 

46 
 
təfəkkürdə,  istərsə  də  məkana  münasibətdə  real  olaraq  öz 
məkanlarına  xasdır.  Yəni,  hər  bir  vahidin  öz  məkanı  var. 
Eynilik  müqayisə  üçündür.  Eynilik  eyni  formaların  beyində 
obrazlanmasıdır,  əks  olunmasıdır.  Bərabər  tərkiblər  eynidirlər. 
Tərkiblərinə  görə  eynidirlərsə,  deməli,  eynilik  ayrı-ayrı 
məkanlarda  meydana  gələn  və  yaxud  da  əvvəlcədən  mövcud 
olan  eyni  tərkibli  vahidlərin  müqayisəsində  meydana  gələn 
təzahürdür.  Əlamətlər  tərkibə  görədir.  Tərkib  məkanlar 
cəmidir.  Hər  bir  məkan  əks  olunur,  siqnal  verir.  Müxtəlif 
məkanlarda  eyni  tərkib  varsa,  deməli,  onlar  özlərinə  görə 
eynidirlər. Tutulan məkan isə müxtəlifdir.  
Məsələn,  bir  ağac  deyiriksə,  müəyyən  ərazidə  duran  bir 
ağacı  görürük,  eləcə  də  bir  ağacı  təsəvvür  edirik.  Deməli,  hər