Kainat və təbiət haqqında fəlsəfi hipotezalar seriyasından

işıq  vahiddir.  Günəş  vahiddir,  ulduzlar  vahiddir.  Bu 
baxımdan da qaranlıq və işıq planetlərə nisbətdə vahiddir. 
İş
ıq və qaranlıq müəyyən trayektoriya üzrə çoxluq və azlıq 
vahidləridir).  Lakin  enerji  tərkibi çox  olan rənglər qaranlıqda 
bir  qədər  seçilir.  Deməli,  rənglərin  parıltısı,  əks  olunma 
dərəcəsinin  çoxluğu  rənglərin  enerjisindən  asılıdır.  Həm  də 
enerji nisbəti hər bir məkanda eyni ola bilməz. Bu baxımdan da 
müəyyən  qaranlıq  bir  məkanda  hər  hansısa  bir  şey  və  bir 
məkan  çox  qara  görünür,  digəri  isə  bir  qədər  zəif  qara  rəngdə 
görünür.  Bu  baxımdan  da  rənglər  enerjinin artıb-azalmasından 

59 
 
meydana  gələn  təzahürdür,  əks  olunmadır.  Rənglərdə  enerji 
həm  rəngi  əks  etdirən  materiyada  olur,  həm  də  ona  təsir  edən 
Günəş  şüasında  meydana  gəlir.  Enerjinin  artıb-azalması 
rəngləri azaldır və çoxaldır.  
Hər  bir  vasitənin,  şeyin,  əşyanın  bir  rəngi  var.  Bu  rəng 
təbiətin  qaranlıqlaşmasında  və  işıqlanmasında  özünü  saxlayır. 
Lakin  bir  müddətdən  sonra  tərkibini  itirir.  Tərkib  itməsi  onun 
kəmiyyətinin  azalması  ilə  nəticələnir.  Günəşin  təsiri  rənglərə 
çox olanda rənglər əvvəlki kəmiyyətini və tərkibini itirir. Rəng 
tərkibi Günəş işığından parçalanır və azalmağa səbəb olur.  
Qaranlıqlaşma  bir  enerji  azalması  prosesinin  nəticəsidir. 
Yoxluq-bir  tərəfdən,  qaranlığın  tam  yoxa  çıxmasıdır  və  işığın 
olmamasıdır,  yəni  işıqla  əvəz  olunmamasıdır.  Bu  da  kainat 
sistemində  qeyri-mümükün  bir  haldır.  Digər  tərəfdən  isə 
qaranlığın  yoxluğu  işıqla  əvəz  olunmadır.  Bu  aspektdə  isə 
yoxluq daha çox nisbidir. 
Qaranlıq və işıq bir-birini əvəz edən mütləq və nisbi enerji 
ə
vəzləməsi  prosesinin  təzahürüdür,  nəticəsidir,  əlamətidir.  Zil 
qaranlıq  (ən  şiddətli,  gözləri  tam  tuta  bilən  qaranlıq), 
ümumiyyətlə  çox  enerjisizlikdir.  Bu  da  yəni,  ən  çox  qaranlıq, 
qaranlığın,  enerjisizliyin  çox  yüksək  həddi)  indiki  kainat  və 
Günəş sistemindəki kosmik məkanda tam mümkün ola bilməz. 
Ə
n  yüksək  həddi  olan  qaranlıq  varsa,  o  da  indiki  materiyadan 
fərqli olan, sərhədləri, məkanı həddən artıq böyük olan nəhəng 
və  bərk  materiya  parçasıdır.  Ya  da  bərk  materiyadan  o  tərəfə 
olan  qaz  halıdır.  Zəif  birləşmiş  qaz  halıdır.  Tam  qaranlığı 
materiya  içində,  tam  qapalı  məkanda  axtarmaq  olar.  Tam 
qaranlıq  (qaranlıqsızlıq  və  işıqsızlıq)-rəngsizlik  olar  ki,  o  da 
Günəş  sistemində,  kainatda  yoxdur.  Qaranlıq  özü  bir  varlığı 
ə
ks  etdirəndir,  rəngdir.  Qaranlığın  içərisində  də  enerji  və  işıq 
vardır.  Lakin  bu  işığın  miqdarı  azdır  və  ya  azdan  bir  qədər 
çoxdur. İşıq çoxalır, qaranlıq zəifləyir, azalır. Deməli, qaranlıq 
ə
slində işığın əksidir. Qarşılıqlı münasibətlərdə birinin azlması 
digərinin çoxalmasına səbəb olur. İşıq və qaranlıq bizim hesab 

60 
 
etdiyimiz  müsbət  və  mənfinin  əlamətidir.  İşıqdan  uzaqlaşma 
qaranlığın  artmasıdır.  Burada  məkan,  enerji  mənbəyi,  enerji 
mənbəyinin  kütlə  çoxluğu  və  s.  kimi  kriteriyalar  qaranlıq  və 
işıq  nisbətini  meydana  gətirir.  Günəş  sabit  enerji  mənbəyidir. 
Planetlər  onun  ətrafında  dövr  edə-edə,  həm  də  öz  oxları 
ə
trafında  fırlanmaqla  özlərini bir  tərəflərini tədricən Günəşdən 
uzaqlaşdırırlar, 
digər 
tərəflərini 
isə 
Günəşə 
doğru 
yaxınlaşdırırlar. Nəticədə qaranlıqlaşma və işıqlanma prosesləri 
baş  verir.  Proses  arasında,  prosesin  özündə,  prosesin  davam 
olunması  trayektoriyasında  enerjinin  artıb-azalması  prosesləri 
yaşanır.  Deməli,  məkan  amili  (burada  həm  də  məsafə, 
istiqamət  və  dönmə  bucağı)  qaranlıqla  işıq  arasında  bir  nisbət 
yaradır.  
Ş
iddətli qaranlıq olan yerdə enerji azdır, canlı aləm yoxdur. 
(Qeyd:  məlumdur  ki,  canlı  aləm  elə  işıq  və  qaranlığın 
özündədir.  İşıq  artır,  aləm  canlanır,  işıq  azalır  canlılıq  azalır). 
Canlılara  hərəkət  verən  enerjidir.  Artan  enerji  də  istilik  və 
yüksək  temperaturdur.  İşıq  azaldıqca  qaranlıq  artır,  enerji 
çəkilir.  İşıq  artdıqca  materiya  elementlərinin  xassələrini  də 
müəyyən etmək asanlaşır. İşıq seli çox olarsa və həmin işıq seli 
dar  məkanda  toplanarsa,  ilk  növbədə  çox  işıqlanma  sayəsində 
materiyanın  tərkibini  daha  çox  görmək  olar.  İşıq  keçiriciliyi 
sayəsində  element,  cisim  (məsələn,  dəmir)  əriyir.  Bu  anda 
kimyəvi  tərkib,  element  birləşmələri  müəyyən  edilə  bilir. 
Enerjinin son həddi isə alovu meydana gətirir, materiya yanır.  
İş
ıq  selini  dar  məkandan  keçirməklə  uzağı  daha  yaxşı 
işıqlandırmaq  və  görmək  olar.  İşıqlanmanın  dərəcəsi  enerji 
kütləsindən,  enerji  axınından  çox  asıldır.  Günəş  bir  gün  və  ya 
da bir neçə gün (hətta deyək ki, tam kütlə təsiri ilə bir an) Yer 
üzərində  olmasa,  Yer  də  yoxdur.  Yer  azmış  planetə,  həm  də 
fərqli  forma  alan  bir  materiya  toplusuna  çevrilər.  Günəş 
yoxdursa,  Yer  kürəsinin  fırlanma  hərəkətləri  də  yoxdur. 
Tarazlıq yoxdur, atmosfer yoxdur, okean və kontinent tarazlığı 
və  nisbəti  yoxdur.  Günəşin  özü  də  yoxdur.  Deməli  gecə-

61 
 
gündüz  yoxdursa,  həyat  da  yoxdur.  Zil  (şiddətli)  qaranlıqda 
həyat  yoxdur, göz  görməsi  yoxdur (korluq) var. Məsələn, belə 
hesab  etmək  olar  ki,  okean  dibində  olan  canlı  ilə  torpaq 
dərinliklərində  yaşayan  canlılarda  korluq  var.  Okeanın  dayaz 
yerində  yaşayan  canlılarla  nisbətən  dərinlikdə  yaşayanlar  zəif 
görə  bilərlər.  Lakin  yaxşı  hiss  edə  bilərlər.  Duya  bilərlər. 
Siqnalları yaxşı tuta bilərlər. Məsələn, zəlzələləri və cərəyanları 
okean  dibində  yaşayan  canlılar  daha  tez  hiss  edə  bilərlər.  Zəif 
görmələrinə görə onların digər hissiyyat orqanları yaxşı inkişaf 
etmiş  olar.  Əks  olaraq  onu  da  qeyd  etmək  yerinə  düşər  ki, 
okean  dibinin  su  sıxlığının  keçiriciliyi  zəif  olduğuna  görə 
duyma  orqanları  da  zəif  olmalıdır.  Çünki  siqnallar  bir  o  qədər 
yüksək ola bilməz.  
Göydə  uçan  quşlar  yaxşı  görərlər.  Hiss  etmələri  isə 
müqayisədə zəif olar. Qaranlıqsız aləm də korluqdur. Ayırd edə 
bilməz.  Ona  görə  də  gecə  ilə  gündüz  mütləq  lazımdır.  Gözə 
həm  gecə,  həm  də  gündüz  lazımdır.  (Qeyd:  göz  xəstəliklərinə 
gecə  ilə  gündüzü  normal  həyat  tərzi  keçirməyənlər  tez 
tutarlar. Onlarda başqa xəstəliklər də meydana gələr. Gözdən 
başa  lazımi  siqnallar  ötürülməzsə  baş-beyin  də  korlanar.  Bu 
baxımdan təbiət qoynunda yaşayan insanlar daha da sağlam 
və  dərrakəli  ola  bilərlər.  Onlarda  göz  problemləri  az  olar. 
Günəşə  çox  baxanda  göz  kor  olar.  Şüa  gözü  yandırar.  Göz 
enerjini  özünə  çəkər.  Günəşdən  çox  uzaqda  da  göz  yaxşı 
görməz. Bu baxımdan da hesab etmək olar ki, qütblərə doğru 
insanların  görmə  qabiliyyəti  mülayim  qurşaqlara  nisbətən 
zəif ola bilər. Ekvatorda yaşayan canlılarda da göz zəifliyi ola 
bilər).  
O  yanlış  fikirdir  ki,  Yer  üzündə  bir  neçə  gün  qaranlıq, 
tamam  enerjisizlik  ola  bilər.  Sonra  həyat  davam  edər.  Bu  baş 
verərsə  həyat  sönər,  Yer  kürəsi  nə  öz  oxu,  nə  də  Günəş 
ə
trafında  fırlanmaz.  Günəşlə Yer arasında əlaqə zəif olar.  Çox 
ehtimal  ki,  Günəş  tutulması  zamanı  (Ayın  Günəşlə  Yer 
arasında  qərarlaşması  zamanı)  Yer  kürəsinin  öz  oxu  ətrafında 

62 
 
fırlanma 
sürəti 
cüzi 
dəyişir. 
Çünki 
Günəş 
selinin 
səpələnməsində  tarazlıq  pozula  bilir.  Bu  təsir  çox  kiçik  ola 
bilər. Sistemdə kiçik funksional pozğunluq meydana gələ bilər.  
Planetlərin  Günəş  işığı  ilə  əks  olunma  sferalarından 
uzaqlaşdıqca  sahə-fəza  materiya  aləminə  nisbətən  qaranlıq 
(işıqsız,  zəif  işıqlanma)  ola  bilər.  Çünki  materiya  aləmi  elədir 
ki,  Günəş  şüaları  ondan  keçib,  o  tərəfə  yüksək  həddə  çıxa 
bilmir.  Günəş  şüaları  planetin  bir  tərəfindən  digər  tərəfinə 
ancaq enerji ötürə bilər. Planet daxildən onu keçirə bilər. Lakin 
bu  enerji  işıq  halında  ola  bilməz;  çünki  bərk  materiya  enerji 
sürətini  udur  və  azaldır.  Udulandan  sonra  (sistem  dolandan 
sonra)  artıq  hissə  geriyə  doğru  dönür.  Kosmik  fəzanın 
sözügedən  hissəsində  isə  əks  olunma  zəifdir.  Buna  görə  də 
hesab  etmək  olar  ki,  bu  məkanlar  nisbətən  soyuqdur  -
baxmayaraq ki, Günəşə yaxındır. Enerji materiya aləminin əks 
olunmasında  artır.  Kosmik  aparatlar  kosmik  fəzada  hərəkət 
edərkən  aparatın  ətrafı  bir  qədər  işıqlana  bilər.  Çünki  Günəş 
ş
üaları  həmin  aparatın  özünə  dəyməklə,  əks  sferası  yarada 
bilər. Günəş batareyaları kosmik fəzada daha güclü işləyə bilər. 
Günəş  batareyalarını  daha  səmərəli  düzəltmək  olar.  Burada 
Günəş  şüalarının  sürəti  Yerdəkindən  çox  olar  və  enerjinin 
mənbələrə  toplanması  prosesləri  daha  tez  baş  verər.  Belə  ki, 
Yerin  atmosferi  enerjinin  udulmasına  çox  təsir  göstərir,  çoxlu 
enerji  udur.  Yerin  atmosferi,  buludlar  və  küləklər  Günəş 
ş
üasının yayılmasında da böyük rola malik ola bilir.  
Gecə-gündüz  vəhdəti.  Hamımıza  məlumdur  ki,  gecə  və 
gündüz  birləşmiş  və  bir-birini  əvəz  edən  proses  olaraq,  vahid 
kainat  sistemində,  eləcə  də  Günəş  sistemində  vəhdət  təşkil 
edən  sutkalıq  bir  prosesdir.  Gündüzün  gecə  ilə  və  gecənin 
gündüzlə  əvəz  olunması  vəhdət  təşkil  edən  proses  olaraq, 
ə
sasən  öz  oxu  ətrafında  dairə  hərəkəti  edən  Yer  kürəsinin  və 
digər  planetlərin  öz-özlüklərində  vahid  məzmun  kəsb  edən 
dövriyyə  sisteminə  aiddir.  Hər  bir  planet  öz  kütləsinə  və 
Günəşlə  olan  məsafəsinə  uyğun  olaraq  öz  oxu  ətrafında  bizim 

63 
 
hesab  etdiyimiz  zamanla  fırlanır.  Məntiq  əsasında  (Günəş 
sisteminin  fərqlilik  prinsipi  məhz  məntiqi  mühakimə  yürütmək 
üçün  əsasları  verir)  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  zamanlar 
fərqli  olur.  Belə  ki,  böyük  kütləyə  malik  olan,  həmçinin 
Günəşdən  uzaqda  olan  planetlər  Günəş  ətrafında  və  öz  oxları 
ə
trafında  Yerə  nisbətən  fərqli  dövriyyə  hərəkətini  edirlər. 
Məsələn, Mars planeti öz oxu ətrafında fırlanır. Marsın kütləsi 
Yerdəkindən  çoxdur.
 
Ona  görə  də  öz  kütləsinə  uyğun  dövrəni 
həyata  keçirir  və  istənilən  halda  Yer  kürəsindən  onun 
fırlanması gec olmalıdır; çünki həm Günəşdən uzaqdır, həm də 
kütləsi  böyükdür.  (Qeyd:  sistemlilik  prinsipinə  uyğun  olaraq, 
onu  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  Günəşdən  olan  məsafə 
fərqliliyi amili hər bir planetin öz oxu ətrafında fırlanmasının 
ə
saslarını  da  təşkil  edir.  Bu  baxımdan  da  Günəşdən  uzaq 
olan planet Günəşə yaxın olan planet kimi eyni sürətlə öz oxu 
ə
trafında  və  Günəş  ətrafında  fırlanmır.  Günəşdən  olan 
məsafə  fərqləri  fərqli  enerji  təsirlərini  meydana  gətirir). 
Kütlənin çoxluğu dairənin böyüklüyünü şərtləndirir. Buna görə 
də  böyük  dairə  də  kiçiyə  nisbətən  öz  oxu  ətrafında  gec 
fırlanmalıdır. Əksinə, tez də ola bilər. Tez dövriyyə o halda baş 
verməlidir  ki,  dairə  ondan  kiçik  olan  dairəyə  nisbətən  sürətlə 
(ona tətbiq olunan qüvvənin kəmiyyətinin çoxluğu ilə) hərəkət 
etsin.  Əgər  Yer  kürəsindən  uzaq  olub,  ondan  tez  öz  oxu 
ə
trafında  fırlanan  planet  olarsa,  ondan  həmin  planetin  zamanı 
da  (bizim  hesablamamıza  görə)  tezləşər.  (Qeyd:  Günəş 
sisteminin  üzvləri  ümumi  forma  baxımından  təbii  ki,  fərqlidir. 
Hər  bir  planetin  özünəməxsusluğu  var.  Forma  fərqliliyi 
məzmun fərqliliyinə də əsas verir. Bu özünəməxsusluq planetin 
kütləsindən  asılıdır.  Eyni  zamanda  Günəşlə  yaxınlığı  və 
uzaqlığı  da  fərqləndirici  şərtdir.  Fərz  edək  ki,  Günəş 
sistemində  Yerin  Günəşlə  olan  məsafəsindən  uzaqda  yerləşən, 
yəni  Yerə  nisbətən  Günəşdən  daha  çox  uzaqda  yerləşən  bir 
bərk  kütlə  tərkibli,  lakin  fərqli  kütləyə  malik  olan  planet 
mövcuddur.  Bu  planetin  öz  oxu  ətrafında  fırlanması  Yerin  öz 

64 
 
oxu  ətrafında  fırlanması  sürəti  ilə  eynidir.  Bu  halda  eyniliyi 
mütləq  qaydada  Günəşdən  alınan  enerji  və  həmin  planetin 
daxili  nüvəsindən  yaranan  enerjinin  tarazlı  nisbətdə  olan 
qüvvəsi təmin edir. Qüvvə çox tətbiq olunur və uzaq planet Yer 
kürəsi ilə eyni sürətlə öz oxu ətrafında fırlanır. Burada zaman 
o  halda  Yer  kürəsinin  zamanı  ilə  eyni  ola  bilər.  Belə  nəticəyə 
gəlmək  olar  ki,  tətbiq  olunan  qüvvənin  kəmiyyəti  (az  tərkibə 
çox qüvvə) təsir olunan materiyanın ölçülərinin fərqli olmasına 
baxmayaraq,  onlarda  təqribən  eyni  sürətləri  meydana  gətirə 
bilər. Günəş sistemində isə buna rast gəlmək çətin olar. Günəş 
bir  enerji  mənbəyi  kimi  uzaqda  yerləşən  planetə  yaxındakı 
qədər  təsir  edə  bilməz.  Hətta  onu  da  qəbul  etmək  olar  ki, 
planetlərin  daxili  xüsusiyyətləri,  həm  səthləri,  həm  də 
daxillərinin fərqli tərkibləri belə onların öz oxları ətraflarında 
fərqli  sürətlə  fırlanmalarının  əsaslarını  təşkil  edir.  Böyük 
kütləyə  malik  olan  planet  həm  öz  daxilində,  həm  də  Günəşlə 
əlaqədə  öz  oxu  ətrafında  fırlanmanın  sürətini  təmin  edir.  Çox 
ehtimal ki, böyük kütləyə malik olan planetin cazibə qüvvəsi də 
kiçiklə  müqayisədə  çox  olur.  Böyük  kütlənin  enerjisi,  cazibə 
qüvvəsi  çoxdursa,  onda  onun  dairəsi,  diametri  -ərazisi  də, 
tutum məkanı da böyükdür. Böyük kütləyə tətbiq olunan kənar 
qüvvə də böyük olmalıdır ki, enerji mənbəyinə daha yaxın olan 
planet kimi eyni sürətlə hərəkət etsin). 
Gündüzlə-gecənin  vəhdəti  məhz  başlanğıcı  və  sonu 
bilinməyən trayektoriyada (dairə trayektoriyasında) sadəcə bir-
birini  əvəz  edən  ardıcıl  koordinatlarla  meydana  gələn  dairə 
xəttinin uzunluğundan ibarətdir. Burada dairəvi hərəkət bir fəza 
nöqtəsindən  –koordinatdan  sutka  ərzində  başqa  nöqtələrin 
ardıcıl  olaraq  keçməsindən  ibarətdir.  Yer  kürəsi  fırlanarkən 
fəza  nöqtələrində  Yer  kürəsinin  müvafiq  nöqtələri  keçir 
(kəsişmələr  ardıcıllığı  baş  verir)  və  hər  dəfə  də  bu  proses 
təkrarlanır.  Təkrarlanma  və  dairə  hərəkəti  məhz  bizim  hesab 
etdiyimiz  zamanın  əbədiliyini  meydana  gətirir.  Biz  kosmik 
məkanın  makro  zaman  çərçivəsində  sadəcə  olaraq  bir-birini 

65 
 
ə
vəzləyən (burada əvəzləmə dedikdə, zaman ardıcıllığı nəzərdə 
tutulur)  və  enerji  alan  və  buraxan  Yer  kürəsində  yaşayırıq. 
Enerjinin alınması Yer kürəsinin canlıları üçün doğum və ölüm 
müddətini meydana gətirir. Burada zaman canlılar üçün mütləq 
varlıq  və  sonradan  mütləq  yoxluq  (formanın  yoxluğu) 
prinsipini  ortaya  çıxarır.  Yəni,  insanlar  və  digər  canlı  aləm 
ardıcıl  olaraq  Günəşdən  enerji  alırlar,  onun  sayəsində  inkişaf 
edirlər, enerji yığırlar və yetişirlər. Yetişdikdən sonra forma və 
məzmunlarını  itirirlər.  İtirdikdən  sonra  zaman  həmin  canlılar 
üçün formanı və məzmunu yoxa çıxarır. Burada mütləq yoxluq, 
yəni əvvəlki formanın mütləq yoxluğu meydana gəlir. Varlıqlar 
üçün  zamanlar  dəyişir.  Yer  kürəsində  gecə-gündüz  vəhdəti 
(sutka)  biz  insanlar  tərəfindən  toplanılır  və  müəyyən  illərdə 
canlılar öz mövcudluqlarını fərdi olaraq başa çatdırırlar. 
Gecə-gündüz  vəhdəti  əslində  Yer  kürəsi  üçün  termostat 
rolunu  oynayır.  Yer  kürəsi  üzərində  sabit  və  nizamlı  qaydada 
enerjinin paylanmasını təmin edir. Yer kürəsi özünün müəyyən 
hissələrini ardıcıl və birləşmiş qaydada Günəşə doğru döndərir 
və  bu  anda  Günəşdən  alıdığı  enerjini  digər  yerlərinə  paylayır. 
Paylaya-paylaya  öz  kütləsini  dəyişə-dəyişə  sutka  ərzində 
müəyyən  anlarda  bərabərləşdirir.  Gecə-gündüz vəhdəti əslində 
enerjinin  alınması-paylanması  və  Günəşə,  həmçinin  kosmik 
məkana geri qaytarılmasının vahid zaman sistemini təmin edir. 
Gecənin  gündüzlə  əvəzlənməsi  məhz  mexanizmlərin  və 
sistemin  əsaslarını  meydana  gətirmiş  olur.  Gecə-gündüz 
vəhdəti  enerji  mübadiləsi  proseslərinin  sistemliliyini  təmin 
edir.  
Gecə-gündüz  vəhdəti  Yer  kürəsində  insanlar  və  digər 
canlılar  üçün  ardıcıl  enerjinin  ötürülməsini  və  canlılardan 
alınmasını  təmin  edir.  Bu  baxımdan  da  hesab  etmək  olar  ki, 
bütün  aləm,  hətta  bərk  materiya  aləmi  daimi  olaraq  kainatla, 
Günəşlə  və  ulduzlarla  enerji  mübadiləsi  prosesində  olur. 
Planetlər  həm  bir-birilərinə,  həm  də  Günəşə  elementlər 
ötürürlər  və  elementlər  qəbul  edirlər.  Canlı  aləm  gündüz 

66 
 
Günəşdən  enerji  ilə  birlikdə  element  (Günəş  enerjisi  elə 
element axınıdır) qəbul edir və Günəşə də element göndərir. Bu 
baxımdan  da  qəbul  etmək  olar  ki,  gecə-gündüz  enerji 
mübadiləsi  funksiyasını  yerinə  yetirən  vahid  trayektorik  bir 
sistemdir.  
 
 Varlığın  enerji  və  “enerjisizlik”  baxımından  (varlığın 
antonimliyi əsasları ilə) izah olunması  
 
Kainat  enerjidən  ibarətdir.  Enerji  dərəcələnir.  Enerji 
dərəcələnməsi  tərkib  dərəcələnməsini  və  buna  görə  də  tərkib 
müxtəlifliyini  meydana  gətirir.  Bu  dərəcələnmə  kütlədən  və 
sürətdən,  qüvvədən  və  maddə  halından  asılı  olur.  Çox  sürətli 
element  tərkibi  (burada  yığılan  çoxlu  sayda  elementlərin 
kəmiyyəti)  elə  böyük  enerjidir.  Müəyyən  məkanda  yığılan 
elementlər  sürətlə  hərəkət  edəndə,  böyük  həcmli  qüvvənin 
tətbiqi  sayəsində-  maye  və  qaz  halına  çevrilirlər  ki,  (məsələn, 
Günəş  və  digər  ulduzların  yaranması)  bu  da  güclü  enerjinin 
ə
saslarını  yaradır.  Buna  görə  də  hesab  etmək  olar  ki,  qüvvəni 
yaradan  toplum  (kütlə)  elə  qüvvənin  özüdür  və  daxildəki  və 
xarici  təsirlərdəki  qeyri-tarazlıqlardır.  Qeyri-tarazlıqlar  isə 
müəyyən məkanda olan kəmiyyət nisbəti fərqləridir. Biz enerji 
dərəcələnmələrini,  onların  bərk,  maye  və  qaz  halında 
olmalarını  aktiv  və  passiv  enerji  kimi  təsnif  edə  bilərik. 
Məsələn,  kainat  (kosmik  fəza)  müstəvisi  elə  elementlər 
toplusudur.  Bu  toplu  özündə  enerjini  birləşdirir,  çünki  qaz 
halında  (atmosferə  və  suya  nisbətən  az  seyrəkləşmiş  qaz  halı) 
geniş,  sonsuz  məkanı  əhatə  edir.  Kosmik  müstəvinin  özü  elə 
enerji  məkanıdır.  Lakin  biz  insanlar  kosmik  fəzanı  Günəşdən 
və  ulduzlardan  fərqli  gördüyümüzə  görə,  bu  məkanı  hələlik 
passiv enerji məkanı adlandıraq. Belə təxmin etmək olar ki, 
Süd  Yolu  Qalaktikasında  Günəş  öz  sistemi-Günəş  özü, 
sistemi  əhatə  edən  kosmik  məkanı,  yəni  planetləri  ilə 
birlikdə  hərəkət  edir.  Belə  təsəvvür  edək  ki,  bu  hadisə  “bir 

67 
 
dənizin öz suyu ilə dünya okeanında üzməsinə” bənzəyir. Həm 
də  fərz  edək  ki,  izah  etdiyimiz  kimi  deyil,  Günəş  sistemi 
hərəkət  edir  və  digər  ulduzun  sisteminə  yaxın  gedir.  Bu  anda 
belə  hesab  etmək  olar  ki,  ulduzlar  yaxınlaşır.  Günəş  sistemi 
ulduzlar  sisteminə  özünün  kosmik  məkanı  olmadan  daxil 
olanda  onların  tərkibində  dəyişiklik  ola  bilər.  Günəşdə  bu 
dəyişiklik  yoxdur,  ona  görə  də  belə  qərara  gə

68 
 
ş
eyin  alovu  həm  yandığı  məkana  təsir  edir,  həm  də  ətrafına 
enerji verir, onun strukturunu dağıdır. Uzaqlaşdıqca təsir azalır. 
Eləcə də yanmaya davamlı şeylər ətrafda olanda, təsir və enerji 
kəmiyyəti  azalır.  Deməli,  enerji  kəmiyyəti  mənbədən 
uzaqlaşdıqca  öz  təsirini  azaldır.  Ümumiyyətlə,  enerji 
mənbəyinə  yaxın  olan  materiya  aləmi  (bərk  və  maye  halında 
olan  aləm)  enerjiyə  çevrilir.  Aktiv  enerji  də  maye  (ərinmiş 
forma) və qaz (alov) halında olur. Bu baxımdan da Günəş aktiv 
enerji  mənbəyidir.  Burada  qazın  mayeyə  (kosmik  fəzanın 
eleçentlərinin  Günəş  məkanının  daxilinə  axın  zamanı), 
mayenin isə qaza (mənbənin xaricə çıxması zamanı) çevrilməsi 
prosesləri baş verir.  
Təbiətdə enerji ötürülmələri mövcuddur. Çünki bu olmasa, 
həm də hərəkət olmaz. Hərəkət olmasa, enerji ötürülmələləri də 
olmaz,  qüvvə  və  onun  kəmiyyəti  də  ola  bilməz.  Enerji 
ötürülmələri  insanların  ətraf  aləmlə  -canlı  və  “cansız”  hesab 
etdiyimiz  aləmlərlə  kontaktlarının  əsaslarını  təşkil  edir. 
İ
nsanların  fiziki  və  mənəvi  mövcudluqları  məhz  enerji 
amilindən  asılı  olur.  Enerji  ötürülmələri  əkslikləri  yaradır,  bir 
istiqaməti  artırır,  digər  istiqaməti  (onun  əksi  olan  istiqaməti) 
isə  azaldır.  Deməli,  enerji  həm  də  məsafəni  meydana  gətirir. 
Məsələn,  düşüncənin  məsafəsi  vardır.  Bu,  zamanı  ortaya 
çıxarır.  İnsan düşünür, zamanı uzun çəkir, bu halda məsafə də 
uzanır.  Məsafə  uzandıqca  məkan  da  böyüyür,  məkan 
böyüdükcə  siqnallar  da  çoxalır.  Siqnallar  çoxaldıqca  emal  da 
çoxalır.  Nəticə  etibarilə  səbr,  dözüm  və  gec reaksiya  meydana 
gəlir.  Əsəblərin  sakit  olması  da  enerjinin  çoxluğundan, 
informasiyanın  bolluğundan  və  tarazlaşdırıcı  olmasından 
meydana  gəlir.  Enerji  artdıqca  şüur  genişlənir,  çünki  siqnal 
çoxalır.  Ağıl  (şüur)  düşüncənin  uzunluğudur.  Bu  da  enerjidən 
asılıdır.  Ağılın  dərinliyi  tərkibi  çox  olan  siqnallardan  və 
siqnalları  geniş  şəkildə  emal  etmək  proseslərindən  asılıdır. 
Burada da zaman və məkan (məsafə) amili rol oynayır.  

69 
 
Varlığın 
antonimliyi  enerjinin  artıb  azalmasından 
meydana  gəlir.  Enerjinin  artıb-azalması  baxışlarda  mütləq  və 
nisbi antonimi,  yəni əksləri meydana  gətirir. Antonimlərin boş 
sahəsi  onu  antonimə  çevirən  obyektin  (vasitənin)  tutumuna 
bərabərdir. Məsələn, beşdən beşi çıxanda yer olmur. Burada “-
5”  “5”-in  məkanını  tutur.  Həmin  məkandan  çıxanda  yox  olur. 
Məkanda “5” yerini dəyişəndə əvvəlki “5”-in məkanı üçün yox 
olur.  Burada  mütləq  yoxluq  məkan  üçün  olur,  lakin  qeyri-
müəyyən olunan varlığa çevrilir. Qeyri-müəyyən varlıq isə “5”-
i  əvvəlki  məkanda  görməyən  üçün  olur.  Buradan  da  belə 
nəticələrə  gəlmək  olur  ki,  mütləq  yoxluğun  qeyri-müəyyən 
varlığı  həm  fərdi,  həm  də  kollektiv  şüurda,  eləcə  də  müxtəlif 
koordinatlarda  meydana  gəlir.  Bu  baxımdan  mənfi  beş  elə 
beşin 
antonimidir. 
(Qeyd: 
antonimlər 
və 
sinonimlər 
kəmiyyətcə,  tərkibcə  eynidirlər).  Şərti  olaraq  və  mücərrəd 
kəmyyət olaraq qeyd edək ki, 10-dan 2-ni çıxsaq, çıxılan iki ilə 
10-nun  tərkibi  azalır.  Burada  10  müəyyən  tutumu  olan  enerji 
vahididir. 2-ni çıxanda 8 vahid enerji qalır. Burada çıxılan 2 ilə 
toplanan  iki  antonimlərdir.  İki  əkslik  qarşılaşanda  “heçlik” 
yaranır. Forma dəyişir. Əslində isə bir qədər başqa cürə də izah 
etmək olar. Məsələn, heçlik yaranmır, çünki mənfi olan şey də 
varlıqdır.  Mənfi  olan  şeyin  yerini  eyni  kəmiyyətdə  müsbət 
tutanda  da  varlıq  əmələ  gəlir.  Bu  baxımdan  da  “sıfır”  və 
“mənfi”  anlayışları  daha  çox  nisbidirlər.  Onlar  azalanın 
tərkibini  (sola  doğru  azalma  trayektoriyasını)  əks  etdirirlər. 
Azalan  isə  elə  öz  istiqamətində  bölünə  bilir.  Bu  bölünmə 
trayektoriyasında çıxılma olur. Lakin “0” yoxdur. Yəni, 1-dən -
1-ə  keçid  0-dan  adlamır.  “-1”  də  yoxdur.  Sadəcə  olaraq  öz 
tərkibini  parçalayaraq,  azaldan  şərti  “1”  var.  Bütöv  kəmiyyət 
var.  Mənfi  temperatur  dedikdə,  əslində  mövcud  temperaturun 
azalmış  miqdarı  göstərilir, əvvəlki çoxluğun  azlığı  əks olunur. 
Burada  azalma  varlığın  məkan  dəyişməsini  əks  etdirir.  Məkan 
uzanır,  məkan  uzandıqca  enerji  də  azalır.  Məsələn,  alov 
yanından  uzaqlaşdıqca  istinin  təsiri  də  azalır.  Bu  azalma  elə 

70 
 
varlığın, yəni istinin özünün azalmasıdır. Burada ümumi enerji 
tərkibi uzaqlşadıqca hissələrə bölünür.