KAŞ valideynləRİm biLƏYDİ! (Valideynlər üçün)

Sual: Əlacsız xəstəlik dedikdə nəyi nəzərdə tutursunuz?

Cavab: Qəbulumda olan xəstələr arasında elələri var ki, heç bir müalicəyə reaksiya vermirlər. Peşəkar həkimlərin heç biri inkar etmir ki, bə`zi xəstəliklər əlacsızdır. Əlacsız xəstəliyə tutulanlar bu xəstəliklə keçinməyə vərdiş versələr daha yaxşıdır. Çünki bu xəstəliklərin müalicəsi böyük ağrılar, eləcə də, risklə müşayiət olunur. Bir misal çəkək:

Son vaxtlar elə bir xəstə ilə rastlaşmışdım ki, bu xəstə aparılan müalicələrə ağlasığmaz reaksiyalar verirdi. Onda qan xəstəliyi aşkarlanmışdı. Həkimlər bu xəstəni yaşatmaq üçün ona hormun köçürürdülər. Bu beş yaşlı oğlanın səsi qalınlaşmış, saqqalı çıxmışdı. Onda cinsi ehtiras əlamətləri müşahidə edilirdi. Müalicənin nəticələri həkimləri heyrətə gətirmişdi. Uşaq da öz hisslərindən əzab çəkirdi. Həkimlər məndən israrla xahiş edirdilər ki, uşağı əvvəlki halına qaytarmaq üçün bir yol fikirləşim.

Başqa bir misal: Beynində cərrahiyyə əməliyyatı aparılmış on iki yaşlı qız ağlasığmaz başağrılarına düçar olmuşdu. Anasını bir addım belə özündən kənar buraxmırdı. Əməliyyatdan bir neçə gün sonra o öz-özünə danışırdı, gözünə kimlərsə görünürdü. Həkimlərə yeganə məsləhətim bu oldu ki, psixotrop dərmanlardan çəkinib, bir müddət uşağa nəvaziş göstərsinlər. Ehtimalım özünü doğrultdu. Cərrahiyyə əməliyyatının ağırlığından sarsılmış uşaq bir müddət sonra özünə gəlməyə başladı.

Sual: Çarəsiz xəstəliyə tutulmuş uşağıma necə kömək edə bilərəm?

Cavab: Siz bu xəstəliklə barışmalı və övladınıza da bu işdə kömək etməlisiniz. Axı bu dünyada kimin çətinliyi yoxdur?! Məsələn, amansız düşmənə əsir düşmüş insan azadlığa çıxmaq üçün bütün xəstəlikləri qəbul etməyə hazırdır. Amma heç bir insanın həyatı üçün problem seçmək imkanı yoxdur. Demək, ən yaxşı yol insanın öz taleyi ilə barışıb, daimi narazılıq ruhiyyəsindən uzaqlaşmasıdır. Narazılıq özü də bir xəstəlikdir və digər xəstəlikləri gücləndirir. Razılıq isə, əksinə, şəfaverici bir xüsusiyyətdir.

Övladınızı sevin, ehtiyaclı olduğu vaxt ona kömək edin, onu tənha qoymayın. Körpəniz arxayın olmalıdır ki, onun heç bir xəstəliyi sizin məhəbbətinizə mane ola bilməz. Axı sizin özünüzün də problemləriniz var. Əgər həmin problemlərə görə sizə soyuq yanaşsalar, sizi sevməsələr razı qalarsınızmı?! Bir-birinizi sevin!

Mündəricat

Müəllif haqqında 3

Doktor Salk Nyu-York xəstəxanalarından birində uşaq psixologiyası şö`bəsinə başçılıq edir. O, bu sahə üzrə məşhur mütəxəssisdir və Kornel universitetində professordur. 3

BİRİNCİ FƏSİL 4

Adi psixoloji çətinliklər 4

İnsanların öz psixoloji sağlamlıqlarına münasibətdə nigarançılıqlarının artması gerçəklikdir. Əksəriyyət mənim bu iddiamı təəccüblə qarşılasa da, Amerikada xəstəxana çarpayılarının yarıdan çoxunu ruhi xəstələr tutur. Onlar məcburi surətdə təbii həyatdan və cəmiyyətdən ayrılmışlar. Onların ailələri də əzab içindədir. Ailədə yeri olan insandan uzaq düşmək çox üzücüdür 4

Müxtəlif büdcələrdən ruhi xəstələrin saxlanması və müalicəsi üçün ayrılmış vəsaitlərin həcmi insanı heyrətə gətirir. Bu sahədə mütəxəssislərə olan ehtiyac da çox böyükdür. Hazırda bu sahədə çalışan mütəxəssislər uyğun ehtiyacın yalnız on faizini təşkil edir. Əgər Amerikadakı bütün həkimlər, psixoloqlar, ictimai fəallar, qəyyumlar bu işə qoşularsa, yenə də ehtiyac ödənməz. Bu say cəmiyyətin ehtiyacına cavab vermir və müalicə üçün lazım olan üsulların tə`limi çox vaxt aparır. Psixi xəstələr tərəfindən baş verən faciələr, başqalarına yetirilmiş fiziki xəsarətlər, onların həddi aşmış tündməcazlıqları çox kədərləndiricidir. Bu həqiqətləri hamı bilir. Amma günbəgün sayı artan bu xəstələrə kömək edə bilirikmi? Bu suala belə cavab vermək olar ki, uyğun problemlərin səbəblərini aradan qaldırmalıyıq. 4

Mən öz işimə yaşlı ruhi xəstələrin müalicəsi ilə başladım. Var gücümlə çalışsam da, xəstə imkan daxilində mənimlə həmkarlıq etsə də, nəticələr çox cüz`i və pərişanedici oldu. Uşaqların müalicəsinə başladım. Çünki onlar müalicələrə daha yaxşı reaksiya verirdilər. Onların sağalma şansı daha böyük idi. Bəli, nəticələr sevindirici idi. 4

Əlbəttə ki, psixi sağlamlığın şərtləri geniş bəhsdir. Amma əksəriyyət bu fikirdədir ki, uşaq yaşlarında formalaşmış ruhi qüsurlar ahıl yaşlarda çox çətin müalicə edilir. İstənilən bir dəyişiklik uzun vaxt tələb edir və çox çətinliklə əldə olunur. Doğrudur, dəyişiklik ehtimal olunur, amma bu ehtimal çox cüz`idir. Əksər vaxt ən dəqiq müalicələr uğursuzluğa düçar olur. 4

Bir halda ki, insanın şəxsiyyəti onun uşaqlıq dövrü yaşamalarının tə`siri altındadır, demək, şəxsiyyət həmin dövrdən başlayaraq nəzarətə alınmalıdır. Əksər mütəxəssislər bu məsələni qəbul etsələr də, valideynlərə kömək üçün çox az çalışırlar. Son onilliklər ərzində gigiyena və sanitariya sahələrində böyük tərəqqi müşahidə edilmişdir. Hamilə qadınların sağlamlığına nəzarət cəmiyyətdə adi hal almışdır. Uşaqlara düzgün nəzarət, müxtəlif xəstəliklərə qarşı aparılan peyvəndlər, dövri şəkildə təşkil olunan müayinələr günün zərurətlərinə çevrilmişdir. Artıq hamıya aydındır ki, uşaq yaşlarında xəstəliyin qarşısını almaq və onu tam müalicə etmək daha asan olur. 5

Məni ən çox təəccübləndirən budur ki, fiziki sağlamlığa bir bu qədər fikir verildiyi halda, demək olar ki, uşaqların ruhi sağlamlığı unudulmuşdur. Təəssüf ki, bu sahədə ya heç bir iş görülmür, ya da ağır ruhi xəstələr müalicə olunur. Ümid edirəm ki, nə vaxtsa mütəxəssislər bu sahədə öz hazırlıqlarını e`lan edəcəklər. Hal-hazırda isə bu məs`uliyyətli iş valideynlərin öhdəsinə buraxılmışdır. 5

Təbabətlə məşğul olduğum illər ərzində öz övladının xoşbəxtliyini istəyən, amma bu sahədə mə`lumatsızlıqdan əziyyət çəkən valideynlərlə çox rastlaşmışam. Çox vaxt onlar həyatlarına kölgə salmış təəssüblərin günahsız qurbanına çevrilirlər. Bu insanlar özünü mə`lumatlı göstərən, əslində isə həqiqətdən tam xəbərsiz olanların nəsihətlərinə qulaq asırlar. Ətrafdan heç bir kömək olmadıqda və e`tibarlı mənbəyə əl çatmadıqda insanlar budaqdan-budağa gəzən ağıllarını dinləyirlər. Bu kitab övladlarının psixoloji durumundakı problemləri həll etməkdə çətinlik çəkən valideynlərə kömək üçün onları psixologiyanın ən son nailiyyətləri ilə tanış edir. 5

Şiddətli və zəif ruhi sarsıntılar çoxdur. Onların bə`ziləri adiləşib və hər gün qarşımıza çıxır. Bə`zi sarsıntılar isə ciddi səbəblərdən qaynaqlanır. Adi ruhi sarsıntılar hər gün rastlaşa biləcəyimiz böhranlardan ibarətdir. Bu çətinliklərə münasibətdə düzgün mövqe tutularsa, nəinki problem həll olar, hətta daha çətin problemlərə müqavimət qüvvəsi artar. Problemə yanlış münasibət adi çətinliyi mürəkkəb çətinliyə çevirir. Mənim fikrimcə, bu işdə əksər valideynlər səhvə yol verirlər. Çünki onlar öz övladlarının təfəkkür və təsəvvürlərini düzgün anlamırlar. Ümid edirəm ki, bu kitabdakı izahatlar uyğun problemin həllində valideynlərə yardımçı olacaq. 5

İKİNCİ FƏSİL 7

Yeni doğulmuş körpə 7

Sual : Körpəyə qulluq etdiyim vaxt həyəcanlı olmağım ona zərərlidirmi? 7

Cavab: Yeni doğulmuş körpəyə qulluq zamanı ata-ananın keçirdiyi əsəb və həyəcan təbii və adidir. Ailədə ilk uşaq doğulduğu vaxt bu narahatlıqlar özünü daha çox biruzə verir. Amma körpəyə qayğı və qulluq gücləndikcə valideynin özünə inamı da artır. Əgər körpəyə xəstəxanadaca muğayat olmağa başlasanız, evə gəldiyiniz vaxt özünüzə daha çox inanacaq və yersiz nigarançılıqlardan qurtulacaqsınız. 7

Unutmayın ki, keçirdiyiniz əsəb ana olmuş bütün canlılara xasdır. Bu nigarançılıq körpənin qorunması üçün Yaradanın hər bir anaya bəxş etdiyi səciyyəvi xasiyyətdir. Hər bir körpənin qayğıya möhtac olduğu dövrdə, mövcud nəsilin davamı üçün ana zəruri qüvvələrlə təchiz olunur. Hər halda, bir çox genetik və bioloji amillər körpənin asayişini tənzimləyir. 7

Sual: Genetik və bioloji amillərin körpəyə hansı tə`sirləri var? 7

Cavab: Övladı qorumaq istəyi irsi xüsusiyyətdir. Körpənin inkişaf dövründəki müxtəlif biokimyəvi amillər ananın vücudunda əvvəlcədən yerləşdirilmiş hissləri oyadır. Müxtəlif heyvanlar üzərində ana-övlad rabitələrinin araşdırılması bir çox həqiqətləri aydınlaşdırmışdır. Əgər təzə doğulmuş quzu dərhal anasından kənarlaşdırılıb, bir saat ayrılıqda saxlanılarsa, anası onu başqa quzulardan fərqləndirə bilmir. Amma ana qoyun doğduğu quzunu yalamağa bircə dəfə imkan tapsa, uzun müddət ayrılıqdan sonra onu böyük sürü içərisində tanıya bilir. Müşahidələr sübut edir ki, doğumdan dərhal sonrakı böhranlı dövrdə ana ilə övlad arasında bağlılıq yaranır. Əgər bu dövrdə övlad anadan ayrılırsa ana-övlad bağlılığı zəifləyər. Əgər heyvan doğduğu balanı dərhal qoruyub, ona bə`zi müdafiə dərslərini verə bilmirsə, bu balanın boya-başa çatma ehtimalı azalır. 7

Doğum evlərində uzun illər boyu apardığım araşdırmalardan anladım ki, yuxarıda deyilən sözlər təkcə heyvanlara aid deyil. Əksər xəstəxanalarda doğumdan dərhal sonra övlad anadan ayırılır. Bu işin səbəbini soruşmaq lazımdır. Ana və körpə yaxınlığa çox ehtiyaclıdırlar və bu yaxınlıq onları şövqə gətirir. Ana doğduğu körpə ilə yaxınlığa can atır. Onu qucaqlamaq, onunla danışmaq istəyir. Körpənin dodağında təbəssüm görünən kimi ana da gülümsəyir. Körpə öz anasını bu reaksiyasından tanıyır. Mənim fikrimcə bu xüsusiyyət Yaradanın anaya əta etdiyi bioloji xüsusiyyətdir və onu yaratmağa ehtiyac yoxdur. Zənnimcə ana-övlad rabitəsinə başqalarının müdaxiləsinin qarşısını almaq kifayətdir. 7

Sual: Körpəmin mənə ehtiyacı varmı? 8

Cavab: İlk həftə və aylarda körpəniz sizə ehtiyaclıdır. O, bu dövrdə sizin münasibətlərinizə çox həssasdır. Körpə sizin məhəbbətinizə, qayğınıza, ağuşunuza, təbəssümünüzə ehtiyac duyur. O, əmin olmaq istəyir ki, ətraf mühit onun hər bir hərəkətinə reaksiya verir. Təbiətin sizə bəxş etdiyi xüsusiyyətlər azca zəhmətlə izhar edildiyi vaxt körpəni razı salır. Siz körpəni ağuşunuza alıb yırğaladığınız vaxt onun hiss üzvlərində elə hərəkətlər oyanır ki, belə bir reaksiya başqa vasitələrlə müyəssər deyil. Sizin yaxınlığınızın körpəyə daha çox təs`ir etməsi üçün təbii hisslərinizə itaət etməlisiniz. Belə etməsəniz, bəşəriyyətin mühüm bir təcrübəsini inkar etmiş olarsınız. Ana təbii xüsusiyyətlərinə biganəlik göstərərsə, körpə vaxtında öyrənmək şansını əldən verir. Təzə doğulmuş körpənin anadan təbii yolla öyrəndiklərini sonrakı tə`lim-tərbiyə əvəz edə bilmir. Susuzluqdan qurumuş bitkiyə sonradan su verməklə onu diriltmək olmaz. 8

Sual: Yeni doğulmuş körpə nə dərəcədə görmək, eşitmək və hiss etmək gücünə malikdir? 8

Cavab: Mütaliə və müşahidələrdən aydın olur ki, yeni doğulmuş körpə görür, eşidir, diqqət yetirir, hərəkətdə olan obyektləri seçir. Onun görmə, eşitmə, dadma, toxunma qoxulama kimi hiss üzvləri fəaliyyət göstərir. Doğulmuş körpə 48 saatdan sonra gözləri ilə ətrafdakı hərəkətləri izləməyə başlayır. O, ağ-qara rənglərə nisbətən açıq rənglərə daha çox üstünlük verir. Reaksiyalar təsadüfi xarakter daşımır. Körpə ananın hərəkət ritmini digərlərinin hərəkət ritmindən seçir. Şəxsi müşahidələrimdən bu nəticəyə gəlmişəm ki, təzə doğulmuş körpələrin saxlandığı otaqda hər hansı bir səs, xüsusi ilə təbii ürək döyüntüsü səsi onların az ağlamasına səbəb olur. Uşaqda asanlıqla müşahidə olunan xüsusiyyətlərdən biri onun təkrar hərəkətləri yadda saxlamasıdır. O, müxtəlif hərəkətlərə fərqli reaksiya göstərir, təkrar etdiyi hərəkətlərə vərdiş edir. O, ən kiçik hərəkəti belə nəzərdən qaçırmır. Araşdırmalardan mə`lum olur ki, körpə şəraitə tez uyğunlaşır və tez də yorulub yeni şərait tələb edir. Onun müxtəlif hərəkətləri fərqləndirməsi göz qabağındadır. Bu müşahidələr onu da göstərir ki, yeni doğulmuş körpə yaddaşa malikdir. Xoşbəxtlikdən hamı bilir ki, hiss üzvlərinin hərəkətə gəlməsi və bunun nəticəsində əsəb sisteminin oyanması körpənin gələcək əhatə dairəsini genişləndirir. 8

Sual: Körpənin hisslərini bilərəkdən oyandırmaq lazımdırmı? 9

Cavab: Bə`zi valideynlər elə təsəvvür edirlər ki, körpə yalnız yeməyə, yuxuya və quru paltara ehtiyac duyur. Əlbəttə ki, belə deyil. Hər bir körpə beş fəal hissiyyatla dünyaya gəlir. Onda görmə, eşitmə, dadma, qoxulama, toxunma hissləri hərəkətdədir. Körpə temperatur dəyişməsini, ağrını, yerdəyişməni hiss edir. Onu da qeyd edək ki, körpədə bu günədək kəşf olunmamış qüvvələr də ola bilər. Amma bunu dəqiq bilirəm ki, körpənin hərəkətə böyük ehtiyacı var. O da böyüklər kimi yorulur, hövsələsizlik göstərir. 9

Müşahidələrdən mə`lum olur ki, az hərəkət etdirilən uşaq ətrafa az maraq göstərir və adi hərəkətlərlə qarşılaşdığı zaman qorxub diksinir. Maraqlıdır ki, həddən ziyadə hərəkət etdirilən uşaqlar da qorxu və narahatlıq keçirir. Belə körpələr hər hansı bir hərəkətdən çəkinirlər. Körpə yalnız o hərəkətlərə ehtiyaclıdır ki, onun tutumuna və qüvvəsinə uyğun olsun, hiss üzvlərini oyandıra bilsin. Normal həddə təhrik olunan körpələrin yaddaşı güclü olur və bu körpələr həm öyrəndiklərindən, həm də irsi biliklərindən lazımınca istifadə edə bilirlər. 9

Sual: Körpədə hisslər nə vaxtdan oyanmağa başlayır? 10

Cavab: Ehtimal olunur ki, körpənin hiss üzvləri hələ ana bətnində olduğu vaxt oyanmağa başlayır. Hamilə qadın hərəkət etdiyi vaxt bu hərəkət nəql olunur və körpə “Vestibular Apparatus” adlanan əsəb sistemi üzvü vasitəsi ilə harəkətə gəlir. İnkişafda olan körpə bətnin divarlarına toxunduğunu hiss edir. Ananın ürək döyüntüləri, qidalanma zamanı yaranan səslər körpənin eşitmə hissini oyandırır. Bətndəki körpə hətta anadan kənardakı səslərə də reaksiya verir. Biz bətndəki körpənin görmədiyini də iddia edə bilmərik. Hər bir insan gözləri qapalı olduğu vaxt işığı qaranlıqdan seçir, hətta yuxu görür. 10

Bilməliyik ki, bətndə olan körpə hərəkət edirsə, doğulduqdan sonra onun daha çox hərəkətə ehtiyacı olur. Müşahidələr göstərir ki, bətndə fəal olan körpə doğulduqdan sonra da fəal və huşlu olur. Ona görə də analara tövsiyə olunur ki, hamiləlik dövründə adi vaxtlardakı tək hərəkətdə olsunlar. Əlbəttə ki, hamiləliyi poza biləcək ağır hərəkətlər yolverilməzdir. Bətnindəki körpəni qorumaq üçün az hərəkət edən ana əslində öz körpəsinin inkişafını əngəlləyir. Ananın adi hərəkətləri körpənin xeyirinədir. 10

Digər maraqlı nöqtə budur ki, hamiləlik dövründə ananın hərəkətləri körpə üçün faydalı olsa da, körpənin ilkin ehtiyacları irsi yolla tə`min olunur. Bu xüsusiyyət insanın təkamül dövründə formalaşıb və insan nəslinin davamında müstəsna rol oynayır. 10

Sual: Körpənin hisslərini oyandırmaq üçün ən yaxşı üsullar hansılardır? 10

Cavab: İlk əvvəl hisslərin oyanması ehtiyacı ana körpəsinə süd verdiyi zaman tə`min olunur. Təzə doğulmuş körpələrin əksəriyyəti uzun müddət yuxuda olur və yemək üçün oyanırlar. 10

Körpənin görmə hissi ananın hərəkətlərinə baxmaqla hərəkətə gəlir. Süd əmən körpə gözlərini ananın gözlərinə dikir. Onun nüfuzedici baxışları anada təbəssüm yaradır və onu uşaqdili danışmağa vadar edir. Körpəni qucağa elə götürmək lazımdır ki, o, özünü rahat hiss etsin. Bu hiss onun toxunma hissini gücləndirir. Əksər analar öz körpəsinə süd verərkən ona nəvaziş göstərir, sığallayırlar. Bu hərəkət və səslər körpəni lazımınca hərəkətə gətirir. Süd əmdiyi vaxt körpənin bütün hiss üzvləri fəal olur. O, südün ləzzətini dadır, anasını qoxulayır, əli ilə ona toxunur, hərəkətlərə baxır, səslərə qulaq asır. Bütün bu hisslər sakitliklə müşayiət olunursa, körpə sevinc duyur. O, öz ehtiyaclarının ödənməsi üçün sizin intizarınızdadır. 10

Ananın əsəbi, qəm-qüssəsi əmizdirdiyi körpəyə keçir. Ananın sərt, qəfil hərəkətləri onu qorxudur və körpə narahat uşağa çevrilir. Təcrübəsizlikdən doğan narahatlığı başqa narahatlıqlarla bir tutmaq olmaz. Təcrübəsizlikdən doğan həyəcanlar təbiətin köməyi ilə aradan qalxır. Ən təcrübəsiz ana lazımınca çalışırsa, tez bir zamanda övladına qayğı göstərməyi öyrənir və narahatlıqlar aradan qalxır. 11

Sual: Körpənin döş əmməsi zəruridirmi? 11

Cavab: Hər bir ana özü döş əmizdirməkdən keçirdiyi hissləri müəyyənləşdirməlidir. Bu məsələdə başqalarının tövsiyələri yox, ata-ananın münasibəti əsas götürülməlidir. Əgər körpənizi döşünüzdən qidalandırmaq istəyirsinizsə, buyurun. Əgər bu iş sizdə mənfi emosiyalar yaradırsa, əvvəlcədən bu yoldan çəkinin. Körpəyə süd verməkdə ən əhəmiyyətli amil sizin istəyinizdir. Özünəinam və müsbət emosiyalar körpənin hansı yolla qidalandırılmasından daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Əgər ana körpəni düşündən qidalandırmamağı ona xəyanət hesab edirsə, bu hisslərin doğurduğu emosiyalar körpəni əmməkdən çəkindirə bilər. Diqqət etmək lazımdır ki, körpə döşə, yoxsa əmzikli butulkaya üstünlük verir. Onun həvəslə qidalanması ananı xoşhal edir. Hislərinizə diqqət etsəniz, körpənin qidalandırılması ləzzətli bir işə çevrilər. Bunu da unutmaq olmaz ki, uşaq böyüdükcə ana südünün tərkibi onun ehtiyaclarına uyğun şəkildə dəyişir. Bu tərkib dəyişməsi bir daha onu sübut edir ki, ana südünü heç bir qida əvəz edə bilməz. 11

Əgər siz bu məsələdə tərəddüd edirsinizsə, məsləhət görürəm ki, körpənizi döşünüzdən qidalandırasınız. Çünki bu ən təbii yoldur. Başqa bir nöqtəyə də diqqət etmək zəruridir. Körpəsini döşündən qidalandıran ana gündə dörd-beş saat onunla təmasda olur. Ananın öz körpəsi ilə təmasları körpənin psixoloji təkamülü üçün çox faydalıdır. Çünki cismani təmas körpənin bütün hiss üzvlərini hərəkətə gətirir və bu yolla ruhi sağlamlıq tə`min olunur. Körpəsini döşündən əmizdirən ana heç bir əziyyət çəkmədən onun psixoloji problemlərini həll edir. 11

Sual: Körpə nə üçün ağlayır? 12

Cavab: Ağlama fiziki və ya psixoloji narahatlıq əlamətidir. Fiziki narahatlıqlara aclığı, paltarların yaşlığını, isti və ya soyuğu, köp səbəbindən qarın sancılarını, paltar və ya yatağın bədəni əzməsini misal gösərmək olar. Bu mövzuda kifayət qədər kitablar yazılıb. Amma psixoloji narahatlıqların amilləri hələ də qaranlıq qalmaqdadır. Körpənin ruhi narahatlıqlarına diqqətli olmaq, onun hisslərini hərəkətə gətirmək, fiziki ehtiyaclarını tə`min etməklə hövsələsizliyini aradan qaldırmaq çox mühümdür. 12

Sual: Körpənin ağlamaması üçün nə etmək olar? 12

Cavab: Ağlayan uşaq, adətən, qəmgindir. Siz onu sevindirməlisiniz. Narahatlığın səbəbini tapmağa çalışın. Körpəni haldan düşənədək ağlamağa qoymayın. İlk on ayda bu tövsiyəyə xüsusi diqqət yetirin. Çünki məhz bu dövrdə uşağın ətrafa inamı formalaşır. O, ağladığı vaxt qayğı görürsə, inanır ki, insanlar bir-birlərinin dərdinə şərikdir. 12

Sual: Ağlayan uşağı qucağa götürmək lazımdırmı? 12

Cavab: Əgər uşağı beşikdən götürdükdə sakitləşirsə, demək, o, qalxmağa ehtiyac duyur. Onu yerindən qaldırdığınız zaman ətrafdakı mənzərələr görmə hissini, onunla bədən təması toxunma hissini oyadır. Hisslər hərəkətə gəldikcə körpə xoşhal olur. Demək, körpə ağlamaqda davam edirsə, onu qaldırmaq lazımdır. 12

Müşahidələr göstərir ki, arabir yerindən qaldırılan körpə az ağlayır. Mən körpənin ən çox səs-küy saldığı vaxtı tə`yin etmək üçün aparılan müşahidələrdə iştirak etdim. Bu vaxt tə`yin edildi. Hər dəfə “ağlamaq vaxtı” çatar-çatmaz körpə yerindən qaldırıldı. Nəticədə uşaq əvvəlki qədər ağlayıb “nəslik” göstərmədi. Bu sınaq bir neçə körpə üzərində aparıldı və mə`lum oldu ki, yerindən qaldırılan körpənin hissləri oyandığı üçün o daha az ağlayır. 12

Sual: Körpənin sakitləşənədək ağlaması zərərlidirmi? 13

Cavab: Əgər körpənin uzun müddət ağlamasına yol versəniz, o elə təsəvvür edə bilər ki, ətrafdan kömək gözləməyə dəyməz. Bu münasibət davam etsə, körpə ətrafdan ümidini üzüb, ehtiyaclarını tə`min etmək üçün başqa yollar axtaracaq. O, yerindən təkan verib başını çarpayının divarlarına vura bilər, ümidsizlik içində yatmağa adət edə bilər. Əgər narahatlıq yalnız yuxuya getməklə və körpənin öz cəhdləri ilə azalarsa, bu üsul vərdiş şəklini alır. Bu vərdiş körpəni özünə qapanmağa, həqiqətlərdən qaçmağa vadar edir. Aydındır ki, körpə, beləcə, başqalarından kömək istəməyə yadırğayır. Bu üsul yetkinlik yaşınadək davam edərsə, şizofreniya ilə üzləşmək mümkündür. 13

Bə`zən ağlayan körpə, yanında bir adam gördükdə sakitləşir. O, evdə adam olduğunu hiss etməklə rahatlaşır. Bu hal, adətən, altı aylıq dövrdə müşahidə edilir. Bununla belə, uşaq fiziki təmasa və sizi görməyə ehtiyac duyur, arxayın olmaq üçün onu qucağınıza götürməyinizi istəyir. Amma yeriməyə başladıqdan sonra mümkündür ki, sizi daimi görməyinə zərurət qalmasın. Arabir isə onun yanında olmağınız lazımdır. Məsələn, oyuncaqlarla əylənən körpə sizi gördüyü vaxt işini yarımçıq qoyub üstünüzə qaçır. Sizin hüzurunuzdan arxayınlaşıb, yenidən öz işinə qayıdır. Bu bir daha sübut edir ki, körpə sizə ehtiyac duyur. Körpənin nə vaxtsa fiziki təmasdan çəkinməsi çox maraqlı xüsusiyyətdir. İlkin ehtiyaclarından biri ödənmiş körpə növbəti inkişaf mərhələsinin çətinliklərinə hazırlaşır. 13

Sizə güclü bağlı olan körpəni müstəqilliyə vadar edə bilməssiniz. Bu, çox faydasız cəhddir. Körpə asılılıq dövrünün ehtiyaclarını tə`min etdikdən sonra müstəqilliyi öyrənir. Valideynlərin və qəyyumların dilindən dəfələrlə eşitmişik ki, ağlayan körpə qucaq istəyir. Bə`ziləri elə güman edirlər ki, körpənin nazı ilə çox oynamaq olmaz. Onların fikrincə, körpə o qədər ağlamalıdır ki, adam olsun. Əslində isə bu münasibət körpə üçün çox iztirablıdır. Bəli, narahatlıq yaddaşı gücləndirir. Amma narahatlığın faydalı həddini müəyyənləşdirib, ifratdan çəkinməliyik. Valideynin ilkin mərhələlərdən körpəni çətinliklərə dözümlü etmək istəyi düzgün me`tod deyil. Valideyndən belə münasibət görən körpə ona inamını itirir. Körpənin sizə güclü bağlı olduğu dövrdə onun ehtiyaclarının ödənməsində ona köməkçi olmalısınız. Yalnız o yaşda körpəni müstəqilliyə sövq etmək olar ki, onun çətinliklərlə üzbəüz durmağa tutumu və gücü olsun. 13

Sual: Körpənin daimi şadlığı üçün göstərilən sə`ylər onu ərköyün etməzmi? 14

Cavab: Əvvəla, hələ ki, “ərköyünlük”o qədər də aydın məfhum deyil. Ümumi fikir belədir ki, ərköyün uşaq daim nə isə istəyir və onu razı salmaq mümkünsüzdür. Xalqın nəzərində belə körpə istəyi yerinə yetirilmədikdə əxlaqsızlıq edir, narazı qalır. 14

Mənim fikrimcə, on aydan az yaşda olan körpəni ərköyünləşdirmək qeyri-mümkündür. Çünki belə körpə tam asılıdır və öz ehtiyaclarını əldə etməkdə acizdir. Körpə öz ehtiyaclarının ödənməsində böyüklərə möhtacdır. Ona kömək etmək onu ərköyünləşdirmək deyil. Körpəyə yardımı kəsməklə onu narahatlığa salmaq körpəlik dövrünü uzadır. Körpənin narahatlığına son qoyub, onun istəklərinə cavab verməklə siz bu dövrü qısalda bilərsiniz. İnanın ki, körpəlik dövründə ehtiyacları lazımınca ödənən körpə müstəqillik üçün daha böyük tutuma malik olur. 14

ÜÇÜNCÜ FƏSİL 15

Övladımı kim saxlamalıdır? 15

Sual: Körpəni kim daha yaxşı saxlaya bilər? 15

Cavab: Körpə üçün ən münasib qəyyum ata-anadır. Başqaları bu sahədə nə qədər böyük bilik və təcrübəyə malik olsalar da, körpənin valideyn məhəbbətinə olan ehtiyacını ödəməkdə acizdirlər. Valideyndə mövcud olan himayə hissi bəşər nəslinin davamı üçün ən əsas amildir. Əgər Yaradan ata-anaya belə bir hiss əta etməsəydi, nələr baş verə bilərdi! 15

Valideyni övlad qarşısında məs`uliyyətli edən hiss dərk edilməyən bioloji bir qüvvədir. Bu qüvvə sayəsində valideynin rəftarı körpədə tə`sir qoyur və qarşılıqlı olaraq, körpə valideyni mütəssir edir. Körpənin fəaliyyəti artdıqca valideyn bu fəaliyyətlərdə daha çox iştirak edir. İlk təbəssümünün sizdə oyatdığı həyəcanı görən körpə təkrar-təkrar gülümsəməklə sizdən xoş emosiyalar gözləyir. Valideyn bu rəftarı ilə öz hisslərini körpəyə tanıtdırır və biliklərini növbəti nəsilə ötürür. Beləcə, hər gün yeni analar və yeni körpələr haqqında eşidirik. Onların çöhrəsindəki razılıq hissi, övladdan duyulan sevinc, ona qayğı ehtiyacı təbiətin mö`cüzələrindəndir. 15

Müxtəlif canlılar arasında ana-bala yaxınlığının insanda yaratdığı xoş təəssürata diqqət etmisinizmi? Bu səhnələr insana bir zaman valideynləri ilə yaxınlıqdan duyduğu asayiş hissini xatırladır. Valideynlə övlad arasındakı bioloji bağlılıq insanı öz övladını qorumağa vadar edir. 15

Sual: Övladla münasibətdə bioloji bağlılıq hansı rol oynayır? 15

Cavab: Hamiləlik dövrü, doğuş zamanı və doğuşdan sonra hormonların çoxunda dəyişiklik baş verir. Bu dəyişiklik doğuşdan sonra üç-dörd həftə davam edir. Hormon dəyişikliyi doğuşa aid olub, körpəni qarşılamaq üçün ananı hazırlayır. Məsələn, hormon dəyişikliklərindən biri ananın döşlərində südü hərəkətə gətirir. 15

Əvvəlki söhbətlərimizdə qeyd etdik ki, heyvan doğduğu baladan dərhal ayırılırsa, onu saxlamaq üçün zəruri olan analıq vərdişlərindən məhrum olur. Belə bir hal da müşahidə edilib ki, körpə anasından uzun müddət ayrıldıqda ananın onu qucağa almaq üsulunda dəyişiklik baş verir. Demək, ana doğuşdan dərhal sonra körpəsinə qayğı göstərməlidir. Çalışmaq lazımdır ki, doğuşla ananın qulluğu arasında fasilə az olsun. 15