Kasbiy psixologiya

Nazorat uchun savol va topshiriqlar

1. 
   Kasbiy psixologiyani fan sifatidagi ahamiyatini aytib bering.
   
2. 
   Kasbiy psixologiya fanining predmeti, maqsadi va vazifalari nimalardan iborat?
   
3. 
   Kasbiy psixologiya fani metodlarini tavsiflang.
   
4. 
   Kasbiy psixologiya fanining qonuniyatlari va o‘ziga xos tomonlari nimalarda ko‘rinadi?
   
5. 
   Kasbiy psixologiya fani qaysi fanlar bilan uzviy bog‘liq?
   
6. 
   Yuridik psixologiyaning asosiy yo‘nalishlari qaysilar?
   
7. 
   Dastlabki tergov faoliyati psixologiyasining dolzarb muammolari nimalardan iborat?
   
8. 
   Profilaktik faoliyat psixologiyasining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
   
9. 
   Tezkor-qidiruv faoliyati psixologiyasining muhim jihatlarini ko‘rsating.
   
10. 
    Ichki ishlar organlari xodimlari faoliyatida psixologik bilimlarning o‘rni va ahamiyati qanday?
    

II bob.
ICHKI ISHLAR IDORALARI XODIMI SHAXSIGA PSIXOLOGIK TAVSIF

1. Psixologiyada «shaxs» tushunchasi. ichki ishlar idoralari xodimi shaxsini o‘rganishning psixologik muammolari

«Shaxs» tushunchasi keng va ko‘p qirralidir. Shaxsni u yoki bu yo‘nalishda bir qator fanlar: falsafa, tarix, pedagogika, sotsiologiya, tib- biyot va psixologiya o‘rganadi. Psixologiya fani boshqa fanlardan farqli o‘laroq, shaxsning ichki dunyosini, boshqacha qilib aytganda, uning ruhiy jarayonlarini, hissiy-irodaviy holatlarini, individual psixologik xususiyatlarini tadqiq qiladi.
Psixologiya fanida shaxs muammosini o‘rganish bo‘yicha turli nazariyalar mavjud bo‘lib, ularga biogenetik, sotsiogenetik, psixogene- tik, kognitivistik, psixoanalitik, bixevioristik kabi qarashlar, yonda- shuvlar qiradi.
Biogenetik nazariya negizida insonning biologik rivojlanishi bosh omil sifatida qabul qilingan bo‘lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat kasb etadi, ular bilan o‘zaro aloqalar tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi - biologik determinantlarga (aniqlovchilariga) qaratiladi va ularning mohiyatidan sotsial-psixologik xususiyatlar kelib chiqadi.
Taraqqiyot jarayonining o‘zi avval biologik rivojlanishning univer- sal bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi.
Biogenetik qonuniyat F. Myuller va E. Gekkellar tomonidan kashf qilingan bo‘lib, ular ushbu qonuniyat taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilish hamda antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o‘ynagan. Biroq, inson organizmining individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini tushuntirishda qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘yil- gan. Jumladan, biogenetik qonuniyatga ko‘ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat tarixiy taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g‘oya yotadi. Psixologiya tarixida biologizmning yaqqol ko‘rinishi Z. Freydning shaxs talqinida o‘z ifodasini topgan. Uning ta’limotiga binoan, shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, ayniqsa, u jinsiy (seksual) maylga (libidoga) bog‘liq-
dir. Bunga o‘xshash biologizatorlik omillari inson xulqini belgilovchi birdan-bir mezon yoki betakror turtki vazifasini bajara olmaydi.
Sotsiogenetik nazariya. Biogenetik nazariyaning qarama-qarshi ko‘- rinishi sotsiogenetik nazariya hisoblanadi. Sotsiogenetik yondashuvga bi- noan, shaxsda ro‘y beradigan o‘zgarishlar jamiyatning tuzilishi, ijtimo- iylashish (sotsializatsiya) usullari, uni qurshab turgan odamlar bilan o‘zaro munosabati vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko‘ra, inson biologik tur sifatida tug‘ilib, hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita ta’siri ostida shaxsga aylanadi.
Kognitivistik yo‘nalish. Kognitivistik yo‘nalishning asoschilari qatoriga J. Piaje, Dj. Kelli va boshqalarni kiritish mumkin.
J. Piajening intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo‘lib, u intellekt funksiyalari va intellektning davrlari ta’limotini o‘z ichiga qamrab oladi. Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptatsiya (moslashish, ko‘nikish)dan iborat bo‘lib, intellektning funksional invariantligi deb yuritiladi.
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarni ajratadi:

1. 
   sensomotor intellekti (tug‘ilishdan to 2 yoshgacha);
   
2. 
   operatsiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha);
   
3. 
   muayyan operatsiyalar davri (7–8 yoshdan 11–12 yoshgacha);
   
4. 
   formal (rasmiy) operatsiyalar davri.
   

J. Piajening g‘oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini kognitiv-genetik nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yo‘nalishning namoyandalari qatoriga L. Kolberg, D. Bromley, Dj. Birrer, A. Vallon,
G. Grimm va boshqalar kiradi.
Shaxs psixologiyasining rivojlanishi muammosini o‘rganishga Ros- siyalik atoqli olimlar L. S. Vigotskiy, P. P. Blonskiy, S. L. Rubinshteyn,
A. N. Leontyev, B. G. Ananyev, A. G. Kovalev, L.I. Bojovichlar o‘zlari- ning salmoqli hisslarini qo‘shganlar.
Quyida psixologlarning ayrim fikrlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
A. G. Kovalevning fikricha, shaxs – ijtimoiy munosabatlarning ham obyekti, ham subyekti. A. N. Leontyevning tushuntirishicha, shaxs faoliyat subyektidir. K. K. Platonov jamiyatda o‘z vazifasini anglovchi, ishga layoqatli, yaroqli individni shaxs deb ataydi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan S. L. Rubinshteynning
ta’rificha, shaxs tashqi ta’sirlar yo‘nalishini o‘zgartiruvchi, ichki shart- sharoitlar mahsulidir.
A. V. Petrovskiyning quyidagi ta’rifini shaxsning psixologik ta’rifi sifatida qabul qilish mumkin: «O‘z mehnati tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan, jamiyatda rivojlanuvchi va odamlar bilan til yordamida munosabatga kirishuvchi odam shaxsga voqelikni beruvchi hamda faol o‘zgartiruvchi subyektga aylanadi». Ko‘rinib turibdiki, psixolog olimlar shaxsni tushunishga turli tomonlardan yondashib, unga har xil ta’rif berishgan.
Muayyan fikrlarni jamlagan holda shaxsga quyidagicha ta’rif berish mumkin. «Shaxs o‘z menligini anglagan, o‘zgalar bilan o‘zaro munosa- batlarga kirisha oladigan tabiat va jamiyatga faol ta’sir o‘tkaza oladigan har qanday individ».
Yuqorida bayon qilingan nazariyalar va psixolog olimlarning fikr- laridan kelib chiqib, psixologiyada «shaxs» masalasini tushunish bo‘yicha quyidagi xulosalarga kelish mumkin.

1. 
   jamiyatning a’zosi hisoblangan va ong egasi bo‘lgan har bir individ shaxsdir;
   
2. 
   shaxs hamma vaqt muayyan, faqat o‘ziga xos bo‘lgan murakkab individual sifatlar va xususiyatlar egasidir. Bu sifatlar va xususiyatlar shaxs xulqida, boshqa shaxslar bilan munosabatlarida, irodasi va xulq- avtorida, xislatlarida, qobiliyatlari, mayllari va qiziqishlarida ifodalanadi;
   
3. 
   odam shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, balki u ijtimoiy taraqqiyot jara- yonida shaxs sifatida shakllanadi.
   
4. 
   shaxs psixologiyasini aniq tarixiy sharoitlardan, u mansub bo‘lgan jamiyatdan, jamiyatda egallagan mavqeidan kelib chiqqan holda o‘rganish mumkin.
   

Ushbu xulosalardan ichki ishlar idoralari faoliyatida amalda foyda- laniladigan bo‘linsa, shaxs muammosini o‘rganishning ikki tendensiyasi (tendensiya lotincha so‘z bo‘lib, «intilish», «g‘oya», «fikr», «mayl»,
«tamoyil» degan ma’nolarni anglatadi) birligini kuzatish mumkin.
Birinchi tendensiya ichki ishlar idoralari xodimlarini jamiyatda mavjud shaxs sifatida tan olib, uning shaxsiy individual psixologik xususiyatlarini o‘rganish, ya’ni uni psixologik jihatdan tavsiflash, tasniflashdir. Buni xodimning yuridik mehnati psixologiyasi nuqtai nazaridan talqin qilish mumkin. Ya’ni yuridik mehnat huquqni qo‘llash faoliyatining psixologik qonuniyatlarini tadqiq etadi va huquqshu- noslikka oid mutaxassisliklar professiogrammalarni, huquqiy usul va
mahoratni, mutaxassislik ko‘nikmalari va malakalarini, kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yishni, huquqni muhofaza qilish faoliyati shakllari va boshqaruvini, mutaxassislik yo‘nalishini, mutaxassislikka tanlovni; huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari shaxsini shakllantirish va ixtisoslikka oid tarbiyalashni, mutaxassislik deformatsiyasi (buzilishi) va uning oldini olish, ish joyini, ish vaqtini to‘g‘ri tashkil etishini va boshqa masalalar bo‘ycha ularning psixologik asosini ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi.
Ikkinchi tendensiya ichki ishlar idoralari xodimlari xizmat faoli- yatining obyekti va predmetini tashkil etuvchi shaxslar psixologiyasini har tomonlama o‘rganish. Bu tendensiya jinoyatchi shaxs, aybdor, jabrlanuvchi, guvoh va hokazolarning ichki ruhiy holatlarini tadqiq qilish ishlarini o‘z ichiga oladi. Bu tendensiyaning yechimi ichki ishlar idoralari xodimlari zimmasiga yanada murakkabroq bo‘lgan vazifalarni yuklaydi¹.
Bu ikki tendensiya ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida shaxs muammosini psixologik jihatdan chuqur o‘rganishni taqozo etadi.
Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida shaxs muammosini o‘rganishning bu ikki tendensiyasi rasman ikki xilda ko‘rinsa ham uning yechimi bir nuqtaga, ya’ni mamlakatimizda yashab mehnat qilayotgan shaxslarning psixologiyasini o‘rganib, jamiyatda barqarorlikni ta’min- lashga kelib taqaladi. Bu har ikki tendensiya uchun ham ustuvor vazifa hisoblanadi.

2.