Kasbiy psixologiya

Ichki ishlar idoralari xodimlarida irodaviy fazilatlarni shakllantirish faoliyat samaradorligini ta’minlovchi psixologik omillardan sanaladi. Ichki ishlar idoralari xodimlari o‘z kasbiy vazifalarini benuqson bajarishlarini qiyinlashtiradigan, ba’zan xizmat faoliyatlarida maqsadga erishish uchun to‘sqinlik qiladigan turli to‘siqlarga duchor bo‘ladilar. Bunday vaziyatlarda ular ushbu qiyinchiliklar va to‘siqlarni yengishga undovchi irodaviy fazilatlarini namoyon qilishlari muhimdir. Irodaviy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun mashg‘ulotlar jarayoniga qo‘yilgan vazifani bajarishga to‘sqinlik qiluvchi muayyan elementlar, to‘siqlarni kiritish katta yordam beradi.
Irodani mustaqil tarbiyalash usullari quyidagi shartlarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   irodani tarbiyalashni nisbatan arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishdan boshlash;
   
2. 
   qiyinchiliklarni va to‘siqlarni bartaraf etish ma’lum maqsadga erishish uchun amalga oshirilishini tushunish;
   
3. 
   qabul qilingan qaror bajarilishi kerakligi;
   
4. 
   maqsadga erishish bosqichlarini ko‘ra olish juda muhimdir.
   

Irodani tarbiyalashni arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishni odat qilishdan boshlash kerak. Dastlab unchalik katta bo‘lmagan qiyinchi- likni, vaqt o‘tishi bilan kattaroq qiyinchiliklarni muntazam ravishda yenga borib, kishi o‘zining irodasini mashq qildiradi va chiniqtiradi.
Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasbiy faoliyatida hissiy-iroda- viy holatlarning o‘rni beqiyosdir. Chunki xodimning murakkab vaziyat-
larda qulay ruhiy holatni saqlash qobiliyati faoliyat samaradorligini ta’minlovchi omillardan biri sanaladi.
Xodimning hissiy-irodaviy turg‘unligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

• 
  ekstremal vaziyatlarda harakat samaradorligini pasaytiruvchi, adashishlar tug‘diruvchi psixologik reaksiyalarning yo‘qligi;
  
• 
  psixologik jihatdan murakkab sharoitlarda kasbiy vazifalarni bexato bajarish;
  
• 
  kasbiy ziyraklikni saqlash, tavakkal, xavf-xatar, kutilmagan vaziyatlarga nisbatan oqilona ehtiyotkorlik bilan yondashish.
  

Shu nuqtai nazardan xodim faoliyatining samaradorligi ko‘p jihatdan o‘z xatti-harakatlarini boshqara olishi, o‘z his-tuyg‘ularini nazorat qila olishiga bog‘liq. Shuningdek, ichki ishlar idoralari xodimlarining o‘zlarini irodaviy boshqara olishi, murakkab vaziyatlarda tezkor, oqilona qarorlar qabul qilishi kasbiy qobiliyati bilan belgilanadi. Ya’ni xodim o‘zini irodaviy boshqarish orqali salbiy hissiyotlarni yo‘q qilishi, o‘zida ishonch hissini uyg‘otishi, diqqatini bir joyga jamlashi va butun kuchini qo‘yilgan vazifani bajarishga safarbar etishi uning asosiy sifatlaridan sanaladi.
Xodim o‘zining psixologik holati va xatti-harakatlarini boshqara olmasligi uning irodasi sustligi, ijtimoiy-psixologik sharoitlarga moslashish qobiliyatining pastligidan dalolat beradi va bu aksariyat hollarda salbiy oqibatlarga olib kelishi barchaga ma’lum.
Shu bois xodimlarning hissiy-irodaviy o‘zini o‘zi boshqarish yo‘llari va usullarini egallashlari bugungi kundagi dolzarb vazifalardan biridir. Xizmat faoliyatida kuchli irodaga ega bo‘lgan, o‘z hissiyotlarini boshqa- ra oladigan, jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashishda o‘zining jismoniy va aqliy imkoniyatlaridan oqilona foydalana oladigan xodim ko‘proq muvaffaqiyatga erishadi.
Shu ma’noda hissiy-irodaviy boshqarishning asosiy maqsadi ham xodimning o‘z ichki imkoniyatlaridan yuqori darajada foydalanishiga, ijodiy salohiyatining ochilishiga, kasbiy xislatlari va qobiliyatlari namoyon bo‘lishiga yordam beradigan alohida psixologik xususiyatlarni shakllantirishdan iborat.
Psixologiya fanning ijtimoiy tarixiy taraqqiyoti davomida shaxsning o‘ziga xos sifatlari, ya’ni temperament, xarakter va qobiliyatga nisbatan bildirilgan mulohazalar, uning moddiy asosi to‘g‘risidagi talqinlar xilma- xil bo‘lib, shaxsning psixologik xususiyatlarini o‘ziga xos tarzda tushuntirish uchun xizmat qilib kelgan.
Temperament lotincha «temperamentum» so‘zidan olingan bo‘lib,
«aralashma» degan ma’noni anglatadi. Temperament to‘g‘risidagi dast- labki ta’limotni yunon olimi Gippokrat (eramizdan oldingi 460–356- yillarda yashagan) yaratgan bo‘lib, uning tipologiyasi hozirgi davrgacha qo‘llanilib kelinmoqda
Psixikaning individual jihatdan o‘ziga xos, tabiiy shartlashgan dinamik ko‘rinishlari majmui kishining temperamenti deyiladi.
Gippokratning to‘rt xil moddalar (suyuqliklar) aralashmasi, ya’ni
«temperament» tushunchasi va uning tipologiyasi (sangvinik, holerik, flegmatik, melanholik) ramziy ma’noda hozirgi zamon psixologiyasida ham qo‘llanilib kelinmoqda. Organizmda suyuqliklarning aralashuvi (u qonning ko‘pligi bilan xarakterlanadi) sangvinik temperament (lotin tilidagi «sangvis» – «qon» so‘zidan olingan); limfa ko‘p bo‘lganda flegmatik temperament (grekcha «flegma» – shilimshiq parda degani); sariq o‘tning ko‘payganligini holerik temperament (grek tilidagi «hola» –
«o‘t» so‘zidan olingan); qora o‘t ko‘p bo‘lganda melanholik
temperament (grekcha «melayna hole» – «qora o‘t») deb ataladi.
Kishining temperamenti qanaqaligi haqida tasavvur odatda shu shaxsga xos bo‘lgan ayrim psixologik xususiyatlar asosida vujudga keladi.
Psixik faollikka ega bo‘lgan, atrofda bo‘layotgan hodisalarga tez munosabat bildiruvchi, taassurotlarini tez-tez o‘zgartirishga intiluvchi, ko‘ngilsizliklarni nisbatan yengil o‘tkazib yuboruvchi, jonli, harakatchan bo‘lgan kishi sangvinik deyiladi.
Yuragi keng, barqaror intilish va kayfiyatga, doimiy va chuqur his- tuyg‘uga ega, harakatlari va nutqi bir maromida bo‘lgan, ruhiy holatini tashqi tomonda ifoda etadigan kishi flegmatik deb ataladi.
Juda g‘ayratli, ishga ehtiros bilan berilish qobiliyatiga ega bo‘lgan, tez, qizg‘in emotsional «portlash» va kayfiyatning keskin o‘zgarishlariga moyil, ildam harakatlar qiladigan kishi holerik deb ataladi.
Ta’sirchan, chuqur kechinmali, gap ko‘tara olmaydigan, atrofdagi voqealarga unchalik e’tibor bermaydigan, o‘zini nazorat qila oladigan va sekin ovoz chiqaradigan kishilar melanholiklar deb ataladi.
Temperament turlarining tasnifi (I.P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra):

1. 
   kuchli, ehtirosli, behalovat – holerik;
   
2. 
   kuchli, bosiq, epchil – sangvinik;
   
3. 
   kuchli, bosiq, sust – flegmatik;
   
4. 
   kuchsiz – melanholik
   

Temperament turlarining tizimli tavsifi¹