Kasbiy psixologiya

Temperamentning fiziologik asoslari 
Temperament haqidagi ta’limot dastlab qadimgi (bizning eramizdan oldingi 
460–356 yillarda yashagan) grek olimi Gippokrat tomonidan yaratilgan.
Gippokrat ta’limotiga muvofiq, odamlarning temperament jihatdan turlicha 
bo‘lishi, ular organizmidagi suyuqliklarning (xiltlarning) turlicha nisbatda bo‘lishi 
bilan bog‘liqdir. Gippokrat fikricha, odam tanasida to‘rt xil suyuqlik (xilt) bordir. 
Chunonchi, o‘t yoki safro (grekcha shole), qon (latincha sandus), (qora o‘t- grekcha 
melanhole) va balg‘am (grekcha rhlegma) bordir. Bu suyuqliklarning har biri o‘z 
xususiyatiga ega bo‘lib, ularning o‘z vazifasi, ishi bordir. Chunonchi, o‘tning 
xususiyati - quruqlikdir. Uning ishi - organizmdagi quruqlikni
saqlab turish, ya’ni badanni 
quruq tutishdir. Qonning xususiyati - issiqlikdir. Uning ishi - organizmni isitib turishdir. 
Qora o‘tning xususiyati - namlikdir. Uning ishi badan namligini saqlab turish, uning 

---

75 
namligini tutib turishdir. Balg‘am (shilimshiq modda)ning xususiyati sovuqlikdir. 
Uning ishi - badanni sovitib turishdir. Gippokrat fikriga muvofiq, har qaysi odamda 
shu to‘rt xildagi suyuqlikdan biri ko‘proq bo‘lib, ustun turadi. Bu aralashma 
(latincha temperamentum)lardan qaysi biri ustun bo‘lishiga qarab, odamlar 
temperament jihatdan har xil bo‘ladilar. Xoleriklarda sariq o‘t ustun; sangviniklarda 
- qon; melanxoliklarda - qora o‘t; flegmatiklarda esa balg‘am (shilimshiq modda) 
ustun bo‘ladi, deb ko‘rsatadi. 
Gippokratning mana shu to‘rt xil moddalar aralashmasi to‘g‘risidagi 
ta’limotidan kelib chiqqan temperament so‘zi qadimgi zamonlardan beri hozirgacha 
saqlanib kelmoqda. 
Temperament xususiyatlarining ilmiy sabablari I.P.Pavlovning yuksak nerv 
faoliyat tiplari haqidagi ta’limotida ochib berildi. I.P.Pavlov yuksak nerv faoliyati 
turlari deganda hayvon bilan odam nerv sistemasining faoliyatidagi eng muhim 
xususiyatlarning chatishuvini tushunar edi. 
I.P.Pavlov itlar ustida ko‘p tajribalar o‘tkazib, reflekslarni tekshirishi 
natijasida, hayvonlar nerv sistemasining a) qo‘zg‘alish va tormozlanishning kuchiga, 
b) bu jarayonlarning muvozanatiga va v) ularning ildamlik darajasiga qarab bir-
biridan farq qilishini aniqladi. 
I.P.Pavlov ajratishicha, nerv sistemasining kuchi hujayralardagi fiziologik 
moddalarning zahira miqdori bilan belgilanadi. 
Kuchli tipdagi nerv sistemasida bunday zahira ko‘p miqdorda bo‘lib, kuchsiz 
tipda ozdir. 
Nerv sistemasining kuchi qo‘zg‘alish jarayoniga ham, shuningdek, tormozlanish 
jarayoniga ham tegishlidir. Nerv sistemasining kuchi, avvalo, kuchli qo‘zg‘ovchilarga 
«bardosh» bera olish qobiliyatida ko‘rinadi. 
Nerv jarayonlari kuchining ahamiyati shundan ravshan ko‘rinib turadiki,- deydi 
I.P.Pavlov,- atrofdagi muhitda odatdan tashqari, favqulodda hodisalar, zo‘r kuchga 
ega bo‘lgan qo‘zg‘ovchilar ma’lum darajada tez-tez voqe bo‘lib turadi, shu bilan 
birga, tabiiy ravishda, ko‘pincha, bu qo‘zg‘ovchilarning ta’sirini boshqalarning 
talabiga va shuningdek, undan ham qudratli bo‘lgan tashqi sharoitning talabiga 

---

76 
muvofiq bosmoq, to‘xtatib turmoq zaruriyati tug‘iladi. Nerv hujayralari esa o‘z 
faoliyatining bunday haddan tashqari zo‘riqishiga bardosh berishi kerak»
1
. 
(I.P.Pavlov, Polnoe sobranie sochineniy, III tom, 2-kitob, 268-bet). 
Nerv sistemasidagi muvozanat, I. P. Pavlov ta’limotiga muvofiq, nerv 
sistemasining qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlarining kuch darajasini teng baravar 
holda tutib tura bilish qobiliyatida ko‘rinadi. Qo‘zg‘alish va tormozlanish baravar 
darajada kuchli yoki kuchsiz bo‘lganda, nerv sistemasida muvozanat bo‘ladi. Shu 
jarayonlardan biri kuchliroq yoka kuchsizroq bo‘lsa, nerv sistemasida muvozanat 
bo‘lmaydi. 
Nerv sistemasining ildamligi (labilligi) miya po‘stining biron qismidagi 
qo‘zg‘alishning tormozlanishi bilan yoki, aksincha, tormozlanishning qo‘zg‘alish 
bilan naqadar yengil almashinishidan iborat. I.P.Pavlov nerv sistemasining bu 
xususiyatiga ayniqsa katta ahamiyat bergan edi. «Ravshanki, eng muhimi 
ildamlikdir,- deydi u,- hayot o‘zi bilganicha qila beradi, hamma sharoitni o‘zgartirib 
yuboradi, u juda ham o‘zgaruvchan, kimki sergaklik bilan bu o‘zgarishlarni darrov 
payqab ola bilsa, ya’ni ildam esga ola biladigan nerv sistemasi bo‘lsa, o‘sha yutadi». 
(«Pavlovskiye sredi», II tom, 244-bet).