Kasbiy psixologiya
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Professiografiya
. Insonga qo ‘ yiladigan talablar nuqtai-nazaridan kasblar va uning uz ichiga olgan ixtisosliklarini umumlashtirib tavsiflanishi professiografiya deyiladi. Professiografiya natijasi professiogramma bo ‘ lib, bir kasb doirasidagi ixtisoslarning insonga, odamlar guruhiga qo ‘ yishi mumkin bo ‘ lgan talablar asosida tuzilgan umumlashtirilgan tavsifnomalardir. Professiogrammaning bir qismini psixologik professiogramma, qolgan bir qismini - inson psixikasiga qo ‘ yiladigan talablar, ya’ni kasb qobiliyatlari ro ‘ yxati 102 tashkil qiladi. Professiografiya kasblar klassifikatsiyasini ham o ‘ z ichiga oladi, bu turli mezonlari bilan ifodalanadi: texnologik, gigiyenik, psixologik va boshqalar. Har qanday kasbni o ‘ rganish va tavsiflash har doim ma’lum maqsadni ko ‘ zlaydi va shu maqsadga bo ‘ ysunadi. Professiogrammalar quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan bo ‘ lishi mumkin: kadrlar tayyorgarligini asoslashga, gigiyenik sharoitlarni hisobga olish va uni sog ‘ lomlashtirishga; kasb tanlashni asoslashga; kasbiy maslahat va kasbiy tanlovni asoslashga; mehnatga baho berish normativlarini, mehnat xavfsizligi saviyasini ko ‘ tarish va boshqalar. Mehnatni tadqiq qilish bilan shug ‘ ullanadigan fanlar (meditsina, mehnat fiziologiyasi, mehnat psixologiyasi va boshqalar). Professiografiya o ‘ z oldiga turlicha vazifalarni qo ‘ yadi. Kasbiy psixologiyasi sohasidagi barcha tadqiqot, hoh nazariy, hoh amaliy vazifalarni qo ‘ ymasin, eng avvalo konkret kasb faoliyatini o ‘ rganishdan boshlanadi. Yana shuni ham esda tutish kerakki, ilmiy-texnika taraqqiyoti munosabati bilan mehnat faoliyati sharoitlarigina emas, mehnat mazmuni ham o ‘ zgarib bormoqda. Masalan, teplovoz va parovoz mashinisti kasbi kechagisi va bugungisi bilan bir xil emas. Kasb faoliyati o ‘ zgarishiga qarab kasb professiogrammaga mos keladigan kasb psixogrammasi ham o ‘ zgarishi kerak. Ayrim kasblar yo ‘ qolib borsa, yangilari paydo bo ‘ lib boradi, yoki o ‘ zgarib boradi. Shuning uchun professiografiya ishlari hech qachon tugamaydi. Kasb tanlashga yo ‘ llash va kasb maslahatlarini uyushtirish. Kasb tanlashga yo ‘ llash eng avvalo odam imkoniyatlari va u yashayotgan muhitning bir qancha sharoitlarini o ‘ rganishdan boshlanadi. Bularni umumlashtirib mehnat ekspertizasi deb aytiladi. Mehnat ekspertizasi - bu odamning konkret kasb bo ‘ yicha mehnatga yaroqliligini ma’lum mutaxassislar tomonidan aniqlanishidir. Odamning u yoki bu mehnat turiga yaroqliligi quyidagilarga bog ‘ liq bo‘lishi mumkin: yoshiga; tegishli bilim, ko ‘ nikma va malakaga ega bo ‘ lishga; mazkur 103 kasb bo ‘ yicha ishlashga qiziqish va iste’dodi mavjud bo ‘ lishiga. Bundan tashqari, yashayotgan sotsial muhit va jinsiga ham bog ‘ lik bo ‘ lishi mumkin. Mehnat ekspertizasiga turli mutaxassislar va tashkilotlar jalb qilinadi: vrachlar, psixologlar, pedagoglar, injenerlar va boshqa mutaxassislar qabul komissiyalari, xodimlar bo ‘ limi, tibbiy ekspert komissiyalari (VTEK–vrachebno– trudovaya ekspertnaya komissiya), harbiy vrachlik komissiyalari-VVK), lokomotiv mashinistlari, shofyorlar, shaxtyorlar va boshqalarni tanlash komissiyalari va boshqalar. Mehnat ekspertizasi tashkiliy shakllaridan qat’iy nazar quyidagi umumiy masalalarni hal qilish bilan shug ‘ ullanadi: 1. Odam ma’lum ishni boshlab keta oladimi? 2. Tegishli lavozimda ishni davom ettira oladimi? 3. Odamdan qaysi soha yoki vazifada foydalanish ma’qul? 4. Baxtsiz xodisa yuz berganda, bunga odam qay darajada aloqador, ishga qabul qilingan, tayinlanganlar-chi? Mehnat faoliyatining barcha turlarida mehnat ekspertizasining asosiy vazifasi quyidagilardir: 1. Odamning yoshiga, salomatligiga, ma’lumotiga, psixologik va boshqa xususiyatlariga mos kelmaydigan ishga kirib qolishning oldini olish; 2. Mazkur kasbga eng qobiliyatli kishini tanlab olish; 3. Tasodifan shu kasbni tanlab ishga kirgan odamni o ‘ z vaqtida chetlatish, davolanishga, mos keladigan boshqa ishga o ‘ tkazish; 4. Odamning qaysi kasbga yaroqli ekanligini bilib, u yoki bu faoliyat turini tavsiya qilish; Psixodiagnostika ma’lumotlari asosida prognostik psixologik mehnat ekspertizasi kishining kelgusi mehnat faoliyatini belgilashga yordamlashadi. Bu talablarni har bir pedagog va ota - onalarning bilishi va amal qilishi, ayniqsa bolaning 9 sinfni tugatish va hayot yo ‘ lini belgilab olish davrida juda muhimdir. 104 Mehnat ekspertizasining navbatdagi turi retrospektiv mehnat ekspertizasi deyiladi (Retrospektiv - o ‘ tmishga nazar solish ma’nosida). Retrospektiv mehnat ekspertizasi kuzatuvchining o ‘ tmishi - o ‘ quv va ishlab chiqarish faoliyatini tahlil qilish, baholash va uning xatolarini aniqlashga, ayrim ko ‘ ngilsiz holatlarga sabab bo ‘ lgan holatlarni (avariya, brak mahsulot, travma) va o ‘ rganishga xizmat qiladi. Bu o ‘ quvchi yoki ishchining kelgusi mehnat faoliyatini belgilab olishida katta ahamiyatga ega. Mehnat ekspertizasi bir vaqtning o ‘ zida kasbga yo ‘ llash muammolarini hal qilishga ham yordam beradi. Kasb tanlashga yo‘llash - bu psixologo - pedagogik, tibbiy va davlat tadbirlari majmui bo‘lib, hayotga kirib kelayotgan odamga ilmiy asoslangan shaxsiy xususiyatlarini hisobga olgan holda jamiyat va shaxsiy manfaatlarga mos keladigan faoliyat turini tanlab olishda yordam berishdir. Kishining qobiliyatariga mos kelmaydigan kasb tanlashi ko ‘ pincha fojealarga sabab bo ‘ lib, shaxs uchun moddiy, ma’naviy zarar yetkazishi bilan jamiyatga ham qimmatga tushishi mumkin. Oila va jamiyat mablag‘ini sovurish, kadrlar qo ‘ nimsizligi, qayta tayyorlash harakatidagi xarajatlarning ortishi va h. Kasb tanlashga yo‘llash muammolari odamlarni azaldan tashvishlantirib kelgan. Kasb tanlash davlat ahamiyatiga ega masala ekanligi birinchi marta Ispaniyada 1575 yilda Xuan Uarte tomonidan o ‘ rtaga qo ‘ yilgan edi. Davlat bu masala bilan shug ‘ ullanadigan odamlar va tashkilotlar bo ‘ lishi kerakligini taklif qilgan edi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida qator mamlakat olimlari va jamoat arboblari (AQSh, Germaniya, Fransiya, Rossiya va boshqalar). Yirik ishlab chiqarish sanoat korxonalari uchun yoshlardan maxsus tayyorgarlik ko ‘ rgan kadrlarni tanlab olish, o ‘ qitish, kasb o ‘ rgatish zarurligi masalasini qo ‘ ydilar. Asrimizning 60 yillaridan boshlab sobiq ittifoq davrida V.N.Shubkin, L.L.Kondrateva, L.V.Botyakova, G.G.Golubev, A.E.Golomshtok (Rossiya), K.Davlatov, V.Chichkov, A.Ismoilov, N.Shodiev (O‘zbekiston) va boshqalar shug ‘ ullandilar. Bu dolzarb vazifani hal qilish maktabdagi politexnik ta’lim 105 zimmasiga yuklatildi, biroq kutilgan natijani har doim ham beravermadi. Kasb tanlashga yo‘llash maslahat berishdan nariga o‘tmadi. K.K.Platonov kasb tanlashga yo ‘ llashning kompleks dasturini ishlab chiqib, bu «kasb tanlashga yo ‘ llash uchburchagi» sxemasini taklif qildi. Uning bir tomoni kasblarning kishi va uning organizmiga qo ‘ yadigan talablari, ikkinchi tomoni, bozor imkoniyatlari (mehnat bozor talablari, qaysi kasbdagilar kerakligi), uchinchi tomoni, o ‘ smir qobiliyatlarini bilish va davlat siyosatida hisobga olishdan iborat. Kasbiy maslahat - (profkonsultatsiya) kasbga yo ‘ naltirish tizimining bir qismi bo ‘ lib, odamning qobiliyatlarini o ‘ rganishga, tegishli maslahatlar berishga, batafsil shakllanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Buning uch bosqichi bor: tayyorlov, hal qiluvchi (yakunlovchi) va aniqlovchi. Tayyorlov bosqichida oiladagi, maktabdagi o ‘ rganish - o ‘ qish davridagi oladigan maslahatlar. Yakunlovchi tayyorgarlik 9 sinfdagi olib boriladigan ishlar (o ‘ qishni davom ettirish shaklini tanlash bilan bog ‘ liq). Aniqlovchi kasbiy maslahat o ‘ rta maktab doirasidan tashqariga chiqadi. Bu kollej, litsey, oliy o ‘ quv yurtida davom etadi. Kasbiy tanlov - mehnat prognostik ekspertizasi shakli bo ‘ lib, odamning qaysi kasbga yaroqliligi haqida kafolat berish bilan bog ‘ liq jarayon. Eng muhimi, qaysi kasb uning uchun nomaqbul, zararli ekanligini ogohlantirishdir. Kasbiy tanlov natijalari kasb-hunar bilim yurtlarida hisobga olinib, ovquvchi qaysi kasb bovyicha ovqishi yoki boshqa soxaga ishga o ‘ tkazilishi muhokama qilinadi. Kasb qobiliyati vaziyatga qarab o ‘ zgarishi mumkin. Shuning uchun zarur sharoitlar yaratish, kelgusi faoliyat turini belgilab olishga maslahat berilishi mumkin. Kasbiy maslahatning pirovard natijasi shaxs moyilligini aniqlashdir. Moyillik shaxs sifati bo ‘ lib, uning tarkibiga ma’lum faoliyatga qiziqish va uni bajarishga intilish, o ‘ z - o ‘ ziga asoslangan baho berishdir. 106 Moyillikning ikki turi bor: potensial va faol moyillik. Potensial moyillik kupincha kishini yashiringan imkoniyatlari bilan bog ‘ liq, hatto o ‘ zi ham bilmasligi mumkin. Faol moyillik bevosita ish jarayonida namoyon bo ‘ ladigan qiziqish bilan bog ‘ liq. Profadaptatsiya, uning asosi va mohiyati. Kasb tanlashga yo ‘ llashning hal qiluvchi davri o ‘ quvchini biror kasb ichiga asta - sekin kirib borishi, moslashuvi bosqichidir. Bunda o ‘ quvchi shogirdlikdan malakali ishchi darajasi sari takomillashib boradi. Profadaptatsiyaning ikki bosqichi bor: tayyorgarlik va bevosita kasb egallash bosqichi. Tayyorgarlik o‘quv jarayonida umumtexnika va maxsus fanlarni o‘rganadi, ayrim konkret ko‘nikmalarni hosil qiladi. Bu biologik, sotsial - psixologik adaptatsiya ko ‘ rinishiga ega. Korxonada bevosita ishlab chiqarishda profadaptatsiya nihoyasiga yetkaziladi. Profadaptatsiyani muvaffaqiyatli nihoyasiga yetishi uch narsaga bog ‘ liq: 1. Kollej oqituvchilari va ustalarining o ‘ z sohalariga qanday tayyorlashlariga nazariy va amaliy bilim berishlari, ko ‘ nikma va malaka hosil qilishlari, kasbga qiziqish uyg ‘ ota olishlari. 2. Ishchi va murabbiylar o ‘ rtasidagi shaxslararo munosabat shakli. 3. O ‘ quvchi borib tushgan mehnat jamoasidagi sotsial psixologik muhit (sinchkov, mehribon, loqayd, yangi bolaga ishonchsizlik bilan qarash va xokazo.) Ijtimoiy psixologik adaptatsiya jarayonida bilish, emotsional va amaliy aspektlar farqlanadi. Novatorlik va ratsionalizatorlik xususiyatlarini aniqlash. Kasbiy adaptatsiya malakali ishchi yetishuvi bilan nihoyasiga yetadi. Bunda eng ko ‘ zga tashlanadigan sifat ishchining ijodiy mehnat qilishidir. Novatorlik - ishlab chiqarishda fan - texnikaning eng so ‘ nggi yutuqlaridan foydalanishga intilish. 107 Ratsionalizatorlik - ijodiy mehnat qilish orqali kam mablag ‘ va kuch sarflagan holda ko ‘ p va sifatli mahsulot chiqarishga kirishish, shaxsiy takliflari bilan chiqish va boshqalardir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|