Kbt я25 uot (059) Baş redaktor

Ə d ə b i y y a t

Əsərləri [Mətn]: 1903-

1909 /M.Ə.Rəsulzadə; 

topl., tərtib və transliterasi-

ya edəni  Ş. Hüseynov; red. 

E.Məmmədyarova; rəssam 

V.Şatikov.-Bakı: Azərnəşr, 

1992. - C.1.- 470 s.;  C.2.-

528 s.

Bir türk milliyyətçisinin 

Stalinlə ixtilal xatirələri 

[Mətn]: [məqalələr] 

/M.Ə.Rəsulzadə; tərt. ed. 

və nəşrə haz. S.Həsənli.-

Bakı: Elm və təhsil, 2011.-

103 s.

Qafqaz türkləri [Mətn]  

/M.Ə.Rəsulzadə.- Bakı: 

Təknur, 2012. - 112  s.

Əhmədov, S. Məhəmməd 

Əmin Rəsulzadə [Mətn] 

//S.Əhmədov Azərbaycan 

tarixindən yüz şəxsiyyət.-

Bakı, 2006.- S.230-235.

İ n t e r n e t d ə

www.adam.az

www.anl.az 

www.az.wikipedia.org

www.resulzade.org

31

Dövlət xadimi

---

ilə  çıxış  etmişdir.  Tədricən  “Müsavat”  partiyası 

Azərbaycanda  milli-azadlıq  mübarizəsinin  önünə 

keçmişdir. 

1917-ci ilin oktyabr ayında çevriliş nəticəsində 

Peterburqda  hakimiyyətə  gələn  bolşeviklər 

Müəssislər Məclisini ləğv etmişlər, keçmiş Rusiya 

imperiyasının sərhədləri çərçivəsində sovet dövləti 

yaratmağa başlamışlar. “Müsavat”ın böyük nüfu-

zunu görən bolşevik-erməni qüvvələri 1918-ci ilin 

mart  ayında  Bakıda  soyqırımı  törətmişlər.  Mart 

soyqırımı  zamanı  milli-istiqlalçı  qüvvələrə  baş-

çılıq  edən  “Müsavat”ın  qərargahı  və  “Açıq  söz” 

qəzetinin redaksiyası dağıdılmışdır. 

1918-ci  il  may  ayının  27-də  M.Ə.Rəsulzadə 

Azərbaycan Milli Şurasının sədri seçilmişdir. May 

ayının 28-də İstiqlal bəyannaməsi imzalanmışdır. 

1918-ci ilin iyununda Milli Şuranın müvəqqəti 

olaraq  istefasına  razılıq  verən  Rəsulzadə  

Azərbaycan nümayəndə heyətinin başında İstanbu-

la yollanmış və X.Xasməmmədov və A.Səfikürdski 

ilə bərabər İstanbul beynəlxalq konfransında işti-

rak etmişdir. 

1918-ci il noyabr ayının 16-da Azərbaycan Mil-

li Şurası işini bərpa edəndə Rəsulzadə onun bütün 

fəaliyyətini Azərbaycan parlamentinin yaradılması 

istiqamətində aparmışdır. Nəticədə, dekabrın 7-də 

parlament  fəaliyyətə  başlamışdır.  Parlamentin 

1-ci iclasında dövlətin daxili və xarici siyasətinin 

istiqamətləri haqqında Rəsulzadə proqram xarak-

terli  nitq  söyləmişdir. Azərbaycan  parlamentində 

“Müsavat” fraksiyasına məhz o rəhbərlik etmiş və 

Azərbaycanın  milli  və  dövlət  maraqlarına  cavab 

verən qanunlarının qəbulunda həlledici rol oyna-

mışdır. 

1920-ci il aprel ayının 27-də Sovet Rusiyasının 

qoşunları Azərbaycanı  işğal  edəndə Azərbaycanı 

tərk etməkdən imtina edən Rəsulzadə “Müsavat”ın 

gizli  mərkəzini  yaratmış  və  müstəqillik  uğrun-

da  mübarizəni  təşkil  etməyə  çalışmışdır.  1920-

ci  il  avqustun  17-də  Rəsulzadə  Lahıc  kəndində 

həbs  olunmuş,  lakin  İ.Stalinin  göstərişi  ilə  azad 

edilərək  Moskvaya  aparılmışdır.  Moskvadan 

Sankt-Peterburqa  göndərilmiş,  oradan  isə  giz-

li  yolla  Finlandiya  ərazisinə  keçmişdir.  1922-ci 

ildə  o,  Türkiyəyə  gəlmiş  və  burada  siyasi  mü-

hacir  həyatına  başlamışdır.  Onun  fəal  mühacir 

həyatı  sovetləri  təlaşa  salmış  və  onlar  Türkiyə 

hökumətindən Rəsulzadənin fəaliyyətinin qarşısını 

almağı təkidlə tələb etmişlər. Nəhayət, 1931-ci ildə 

Rəsulzadə Türkiyəni tərk etməli olmuşdur. 

O,  1942-ci  ildə  Almaniyaya  gələrək  Milli 

Azərbaycan  Komitəsini  yaratmışdır.  1945-ci  ildə 

gizli olaraq Almaniyanın Münhen şəhərinə gələn 

Rəsulzadə burada “Azərbaycan demokrat birliyi” 

adı  ilə  antifaşist  təşkilatı  yaratmışdır.  Bu  təşkilat 

azərbaycanlı əsirləri əsir düşərgələrindən qaçırdır, 

sonra  isə  elə  Rəsulzadənin  yaratdığı  “Türkiyə  - 

Azərbaycan”  cəmiyyətinin  köməyi  ilə  Türkiyəyə 

göndərirdi.  1947-ci  ildə  Türkiyəyə  qayıdan 

Rəsulzadə  burada  Azərbaycan  Milli  Mərkəzinin 

başçısı kimi fəaliyyətini davam etdirmişdir. Bütün 

azərbaycanlı mühacirləri birləşdirmək məqsədi ilə 

o, 1949-cu ildə Azərbaycan Kültür Dərnəyi yarat-

maq  qərarına  gəlmişdir.  1952-ci  ildə  Münhendə 

Ümumi  Qafqaz  Konfransı  keçirilmiş  və  yenidən 

Azərbaycan,  Gürcüstan  və  Şimali  Qafqaz  xalq-

larının  sovetlərə  qarşı  birgə  mübarizə  aparaca-

ğı  haqqında  qərar  qəbul  etmişdir.  Mühacirətdə 

olduğu  dövrdə  “Yeni  Qafqaziya”,  “Azəri-türk”, 

“Odlu  yurd”,  “Qurtuluş”,  “Müsavat    bülleteni”, 

“Azərbaycan”  jurnallarını  və  “İstiqlal”  qəzetini 

nəşr etdirmişdir. 

Ömrünün sonunadək Azərbaycanın müstəqilliyi-

nin bərpası uğrunda mübarizə aparan Məhəmməd 

Əmin  Rəsulzadə  1955-ci  il  mart  ayının  6-da 

Türkiyənin Ankara şəhərində vəfat etmiş və Anka-

ra şəhərinin Əsri qəbiristanlığında dəfn edilmişdir. 

22  noyabr  2013-cü  il  tarixində  Azərbaycan 

Respublikasının  Prezidenti  cənab  İlham  Əliyev 

M.Ə.Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi 

haqqında  Sərəncam  imzalamışdır.  Sərəncamda 

qeyd  olunur  ki,  xalqımızın  müstəqillik  idealının 

gerçəkləşdirilməsində, Azərbaycanın tarixi dövlət-

çilik ənənələri zəminində milli dövlət quruluşunun 

dirçəldilməsində,  milli  istiqlal  ideyalarının  geniş 

yayılmasında böyük xidmətlər göstərmiş və siya-

si  publisistikası  ilə  ədəbi-ictimai  fikir  tariximizə 

layiqli  töhfələr  vermiş  görkəmli  ictimai-siyasi 

xadim  M.Ə.Rəsulzadənin  130  illik  yubileyinin 

keçirilməsini təmin edilsin.

---