«Kelishildi» Kollej uslubchisi G. K. Mannonova

Azot (II)–oksid NO–rangsiz gaz, suvda yaxshi erimaydi. Havo kislorodi bilan bevosita birikib, qo`ng`ir gaz–azot (IV)–oksid hosil qiladi: 2NO + O₂ = 2NO₂
Laboratoriya sharoitida NO suyultirilgan HNO₃ bilan Cu ni o`zaro ta`sir ettirib olinadi: 3Cu + 8HNO₃ = 3Cu(NO₃)₂ + 2NO↑ + 4H₂O
Cu – 2e^– = Cu²⁺ │2 │3
N⁵⁺ + 3e^– = N²⁺ │3 │2
Azot (IV)–oksid NO₂–o`ziga xos hidli qo`ng`ir gaz, havodan og`irroq, zaharli, nafas yo`llarini yallig`lantiradi. Laboratoriya sharoitida konsentrlangan HNO₃ bilan Cu ni o`zaro ta`sir ettirib olinadi:
Cu + 4HNO₃ = Cu(NO₃)₂ + 2NO₂↑ + 2H₂O
Cu – 2e^– = Cu²⁺ │2 │1
N⁵⁺ + e^– = N⁴⁺ │1 │2
Azot (IV)–oksid suv bilan o`zaro ta`sir ettirilganda HNO₂ va HNO₃ lar hosil bo`ladi: 2NO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O = HNO<sub>3</sub> + HNO<sub>2</sub>
N<sup>4+</sup> – e<sup>–</sup> = N<sup>5+</sup> │1 │1
N<sup>4+</sup> + e<sup>–</sup> = N<sup>3+</sup> │1 │1
2N<sup>4+</sup> = N<sup>5+</sup> + N<sup>3+</sup>
HNO<sub>2</sub> beqaror kislota, shuning uchun qizdirilganda tez parchalanib ketadi. NO<sub>2</sub> issiq suvda eritilganda HNO<sub>3</sub> va NO hosil bo`ladi:
3NO₂ + H₂O = 2HNO₃ + NO
N⁴⁺ – e^– = N⁵⁺ │1 │2
N⁴⁺ + 2e^– = N²⁺ │2 │1
3N⁴⁺ = 2N⁵⁺ + N²⁺
Kislorod mo`l bo`lganda faqat HNO₃ hosil bo`ladi:
4NO<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>O + O<sub>2</sub> = 4HNO<sub>3</sub>
N<sup>4+</sup> – e<sup>–</sup> = N<sup>5+</sup> │1 │4
O<sub>2</sub><sup>0</sup> + 4e<sup>–</sup> = 2O<sup>2–</sup> │4 │1
4N<sup>4+</sup> + O<sub>2</sub><sup>0</sup> = N4<sup>5+</sup> + 2O<sup>2–</sup>
Nitrat kislota laboratoriya sharoitida uning tuzlariga konsentrlangan H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> ta`sir ettirib olinadi: KNO₃ + H₂SO₄ = HNO₃ + KHSO₄
Sanoatda HNO₃ ammiakni katalitik oksidlash yo`li bilan olinadi. Bu uch bosqichda amalga oshiriladi: 1) ammiakni Pt katalizatorida NO ga qadar oksidlanadi: 4NH<sub>3</sub> + 5O<sub>2</sub> = 4NO + 6H<sub>2</sub>O
2) NO ni havo kislorodi ta`sirida NO₂ ga qadar oksidlanadi: 2NO + O₂ = 2NO₂
3) NO₂ ni mo`l kislorod ishtirokida suvga yuttiriladi: 4NO<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>O + O<sub>2</sub> = 4HNO<sub>3</sub>
HNO<sub>3</sub>–o`tkir hidli, rangsiz suyuqlik, juda gigroskopik, havoda «tutaydi», chunki uning bug`lari havodagi namlik bilan tuman tomchilarini hosil qiladi, suv bilan istalgan nisbatda aralashadi, 86 <sup>0</sup>C da qaynaydi.
Suyultirilgan HNO<sub>3</sub> kuchli kislotalar qatoriga kiradi. Suvdagi eritmalarda dissotsilanadi: HNO<sub>3</sub> ↔ H<sup>+</sup> + NO<sub>3</sub><sup>–</sup>
Issiqlik ta`sirida va yorug`da qisman parchalanadi:
4HNO<sub>3</sub> = 4NO<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>O + O<sub>2</sub>
Nitrat kislota metallar bilan o`zaro ta`sirlashganda odatda vodorod ajralib chiqmaydi; u oksidlanib, suv hosil qiladi.
Ag + HNO<sub>3</sub> (kons) → AgNO<sub>3</sub> + NO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O ;
3Ag + 4HNO<sub>3</sub> (suyul) → 3AgNO<sub>3</sub> + NO + 2H<sub>2</sub>O
Nitrat kislota ko`pchilik metallmaslar bilan reaksiyaga kirishib, ularni tegishli kislotalarga qadar oksidlaydi, masalan:
S + 2HNO₃ = H₂SO₄ + 2NO ; 3P + 5HNO₃ + 2H₂O = 3H₃PO₄ + 5NO
B + 3HNO₃ = H₃BO₃ + 3NO₂ ; C + 4HNO₃ = CO₂ + 2H₂O + 4NO₂