«Kelishildi» Kollej uslubchisi G. K. Mannonova

Takrorlash uchun savollar.
1. Bor guruhchasi elementlari qanday umumiy xossalarni namoyon qiladi?
2. Alyuminiy qanday olinadi va qanday xossalarni namoyon qiladi?
3. Alyuminiy nima uchun faqat uch valentlik namoyon qiladi?
4.Amfoter deganda nimaga tushunasiz?
5. Boksidlar qanday olinadi va qanday xossalarga ega?
6. Alyuminiyning tibbiyotda ishlatilishi haqida nimalarni bilasiz?
7. Alyuminiy so’zi qanday ma’noni bildiradi?
8.Korund nima?
Mavzuga oid tayanch iboralar.
Xalkogenlar, xalkovodorodlar, kislorod va ozon, ozonator, magnit, parpmagnit modda, p-bog’, sigma bog’, rezina, spirt,allatropiya, bertole tuzi,
Diamagnit modda, dipol, debay, .
Mavzuga oid adabiyotlar.

1. . I.E.Toshev.R.Ro’ziyev.I.I.Ismoilov.”Anorganik kimyo”. «O`qituvchi», 2004.

2. S. Masharipov, I. Tirkashev. Kimyo. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
3. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi», 2001.
4. A. G. Muftaxov, H. T. Omonov, R. O. Mirzayev. “Anorganik kimyo’. Toshkent, «O`qituvchi», 2002.
5. M. M. Abdulxayeva, O`. M. Mardonov. Kimyo. Toshkent, «O`zbekiston», 2002.
6. G. P. Xomchenko. Kimyo. Oliy o`quv yurtlariga kiruvchilar uchun. Toshkent, «O`qituvchi», 2001.
Mavzu: Kislorodning tabiatda tarqalishi, xossalari, olinishi,
ishlatilishi.


Reja:
- Kislorod guruxshasiga umumiy xarakteristika.

-Kislorodning tabiatda uchrashi, olinishi.

-Kislorodning xossalari, birikmalari.
-Allotropik shakl o’zgarishi.
VI gruppa ikki gruppadan iborat: asosiy gruppacha kislorod gruppchasi deyiladi.Kislorod guruhchasiga O, S, Se, Te va Po elementlari kiradi. Ular D. I. Mendeleyev davriy jadvali VI guruhining p–elementlari bo`lib, umumiy nom bilan xalkogenlar deb yuritiladi. Ularning tashqi elektron pog`onasida–ns²np⁴ elektronlar mavjud bo`ladi. Xalkogenlar vodorod va metallar bilan hosil qilgan birikmalarida –2 oksidlanish darajasini, kislorod va boshqa faol metallmaslar bilan hosil qilgan birikmalarida odatda +4 va +6 oksidlanish darajalarini namoyon qiladi. Kislorod odatda –2 oksidlanish darajasini, ftor bilan hosil qilgan birikmasida +2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.

Kislorod guruhchasi elementlari vodorod bilan H₂R kabi vodorodli birikmalarni hosil qiladi. Bu birikmalar H₂O, H₂S, H₂Se, H₂Te bo`lib ular xalkovodorodlar deyiladi.

S, Se va Te kislorod bilan RO₂ va RO₃ kabi oksidlarni hosil qiladi, ularga H₂RO₃ va H₂RO₄ kabi kislotalar muvofiq keladi.
Oddiy moddalarning xossalari qonuniyat bilan o`zgarib boradi: yadro zaryadi ortishi bilan metallmaslik xossalari susayib, metallik xossalari kuchayib boradi. Masalan, kislorod va tellur metallmaslar, lekin tellurning metall yaltiroqligi bor va elektrni o`tkazadi.
Kislorod, oltingugurt, selen va tellur tabiatda uchraydi, lekin poloniy faqat uran qatori elementlarining radioaktiv yemirilish maxsulotlari sifatida tarkalgan bo'lib, uni yadro reaksiyalari yerdami bilan sun'iy ravishda xosil qilish mumkin.

Kislorod guruhchasi elementlarining xossalari.

№	Xossalari	O	S	Se	Te	Po
1. 2. 3. 4. 5. 6.	Tartib raqami Valent elektronlari Atomining ionlanish energiyasi, e V Nisbiy elektrmanfiyligi Birikmalarida oksidlanish darajasi Atom radiusi, nm	8 2s^22p^4 13,62 3,50 –1, –2, +2 0,066	16 3s^23p^4 10,36 2,6 –2, +2, +4, +6 0,104	34 4s^24p^4 9,75 2,48 –2, +4, +6 0,117	52 5s^25p^4 9,01 2,01 –2, +4, +6 0,137	84 6s^26p^4 8,43 1,76 –2, +2 0,164

Kislorod O, oltingugurt S, selen S ye, tellur Te, poloniy Ro atomlarining sirtki qavatida oltitadan (s²p⁴) elektron bor. Shunga muvofiq, bu elementlarning oksidlanish darajasi +6, +4 va -2 bula oladi. Kislorodning oksidlanish darajasi -2 ga teng.
Oltingugurt, selen, tellur elementlarining gidridlari H₂S, H₂Se, H₂Te kaytaruvchi moddalar bo'lib, ularning bunday xossalari H₂S dan H₂Te ga utgan sayin kuchayib boradi. H₂S--H₂Se--H₂Te qatorida chapdan ungga utgan sayin bu moddalarning kislotali xossalari kuchayib boradi, chunki ionlarning radiuslari S^2- dan Te^2- ga utganda kattalashadi. Bu elementlarning +6 valentligiga muvofiq keladigan gidroksidlari H₂SO₄, H₂SeO₄, H₂TeO₄ tarkibiga ega. Bundan kuramizki, selendan tellurga utilgan sayin markaziy ionning koordinasion soni 4 dan 6 ga kadar uzgaradi. Buning sababi shundaki, ionlarning radiusi S⁶⁺ -Se⁶⁺ -Te⁶⁺ qatorida chapdan ungga utgan sayin kattalashib boradi. H₂SO₄ va H₂SeO₄ kuchli kislotadir. H₂SeO₄ sulfat kislotaga qaraganda bir oz kuchsiz kislota xisoblanadi; tellurat kislota H₂TeO₄ - bularga qaraganda yanada kuchsiz, chunki Te⁶⁺ ionning radiusi S⁶⁺ va Se⁶⁺ ionlarining radiuslaridan bir muncha katta. S, Se, Te ning olti valentli xolatlariga muvofiq keladigan oksidlari, kislotalari, kuchli oksidlovchilar qatoriga kiradi.
Ularning oksidlash xususiyati sulfat kislotadan tellurat kislotaga utgan sayin kuchayib boradi.
Bu elementlarning +4 valentli xolatlariga muvofiq keladigan
gidroksidlarining umumiy formo'lasi H₂EO₃ bo'lib, ular o'rtacha kuchdagi
kislotalardir. (H₂SO₃, H₂SeO₃, H₂TeO₃), sulfit kislotadan H₂SO₃ tellurit kislota H₂TeO₃ ga utgan sayin bu moddalarning kislotali xossalari kuchsizlanib boradi, xatto tellurit kislota amfoterlik xossasini xam namoyon qiladi; uning kaytaruvchilik xossasi xam kuchsiz ifodalangan, H₂SO₃ kuchli kaytaruvchi bo'lgani xolda H₂TeO₃ oksidlovchidir.
Kislorod O, tartib nomeri Z=8, atom og'irligi 16, atom tuzilishi K2S²2P⁴.
Kislorod tabiatda erkin va birikma xolida uchraydi. Xavoda xajm jixatidan 20.9% og'irlik jixatidan 23.2% kislorod bor. Yer kobigida kislorodning
umumiy miqdori (dengiz suvida va xavodagisi bilan) ariyb 50% ga yetadi. Kislorod Yer qobigida eng kup tarkalgan element xisoblanadi. U yer po`stlog`i massasining 47,2 % ni tashkil etadi. Uning havodagi miqdori hajm jihatdan 20,95 % va massa jihatdan 23,15 % ga teng. Kislorod suv, tog` jinslari, ko`pchilik minerallar va tuzlar tarkibiga kiradi, tirik organizmlarni tashkil etuvchi oqsillar, yog`lar va uglevodlarda bo`ladi.
U uch stabil izotopdan tashqil topgan
₈¹⁶O(99.769%), ₈¹⁷O(0.037%) va ₈¹⁸O(0.204%).
Uning juda qisqa vaqt yashaydigan izotoplari ₈¹⁴O, ₈¹⁵O, sun'iy ravishda xosil qilingan.
Kislorod sanoatda xavodan yoki suvni elektroliz qilib olinadi.Laboratoriya sharoitida kislorod natriy gidroksidning suvdagi eritmasini elektroliz qilish (Ni elektrodlar), bertole tuzini qizdirib turib parchalash yoki kaliy permanganatni qizdirib turib parchalash yo`llari bilan olinadi:

2KClO₃ = 2KCl + 3O₂↑ 2KMnO₄ = K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂↑

Kislorod pulat ballonlarda 150 atm bosim ostida saklanadi. U rangsiz, xidsiz, mazasiz gazdir, suvda kam eriydi: 100 xajm suv 3.1 xajm O₂ erita oladi (1atm 20°Sda). –183 ⁰C harorat va 101,325 kPa bosimda suyuqlanadi. Suyuq kislorod havorang tusli bo`ladi, magnit maydoniga tortiladi.

Kislorod metallmaslar qatoriga kiradi; uning nisbiy elektrmanfiyligi 3 ga teng bo'lib, bu jixatdan ftordan keyin ikkinchi urinda turadi. U deyarli xamma elementlar bilan birikmalar xosil qiladi va bu jixatdan ftorga o'xshaydi. O atomining tuzilishi 1S²2S²2P⁴ demak, ikkita tok elektronlar xisobiga uning kovalentligi ikkiga teng. (p²-bog') bo'ladi. Bundan tashqari kislorod atomi yana ikkita elektron juftlarini donori bula oladi. Demak, uning yuqori valentligi 4 ga teng (bunda sp³ gibridlanish ruy beradi). Kislorodning kovalentligi yana uchga xam teng bula olishi mumkin. (sp²-bog' va p³-bog'). Lekin kupchilik birikmalarda kislorodning valentligi ikkiga teng.

Kislorod qattiq xolatda (va suyuq xolatda) magnitga tortiladi, demak, u paramagnit moddadir. Molekulyar orbitallar nazariyasiga muvofiq kislorod molekulasida uning ikkita atomi o'zaro shu tarzda bog'langanki, O₂ molekulasida ikkita tok elektron bo'ladi:

Kislorod molekulasi O₂ nixoyatda barkaror, uning dissosilanish energiyasi 117.67 kkal/mol.ga teng. 3000° da ajralish darajasi 6% ga yetadi. Kislorod molekulasi kutbsiz molekula.

Kislorod - 183°S da qaynaydi, -218.9°S da muzlaydi, suvda oz eriydi.
Kislorod odatdagi xaroratda passiv modda, lekin kislorod kizdirilganda va katalizator ishtirokida deyarli hamma elementlar bilan birika oladi. Oltingugurt, fosfor, natriy va xatto temir sim xam kislorodda xavodagiga qaraganda ancha ravshan yonadi:
2Cu + O₂ = 2CuO
Ca + O₂ = 2CaO
S + O₂ = SO₂
2SO₂ + O₂ = 2SO₃
C + O₂ = CO₂
3Fe + 2O₂ = Fe₃O₄
CH₄ + 2O₂ = CO₂ + 2H₂O
N₂ + O₂ = 2NO
4NH₃ + 3O₂ = 2N₂ + 6H₂O
4P + 5O₂ = 2P₂O₅
Kislorodning allotropik shakl uzgarishi ozondir O₃. Ozon grekcha "xidli" suzidan olingan. Ozon tabiatda momakaldirok paytlarida, chakmok chakkanida, 10-30 km balandliklarda ultrabinafsha nur ta'sir etganida kisloroddan xosil bo'ladi:
3O₂  2O₃
Umuman, ozon atomar kislorod xosil bo'ladigan prosesslarda (peroksidlar parchalanganda, suv radiolizga uchraganda va boshqa xollarda) xosil bo'ladi.
Atmosferada ozon xosil bo'lishida kuyoshdan kelayotgan xayot uchun zararli ultragunafsha nurlar ushlanib koladi, xosil bo'lgan ozon infraqizil nurlarni yutib, yer kobigini sovib ketishidan saklaydi. Binobarin, atmosferada ozon qavatining bo'lishi yerdagi xayot uchun katta foyda keltiradi.
Laboratoriyada va texnikada ozon olish uchun ozonatorlardan foydalaniladi. Laboratoriyada ishlatilayotgan ozonator orqali utgan kislorodning 12-15%i ozonga aylanadi. Ozon va kislorod aralashmasi suyuq xavo bilan sovitilayotgan idish orqali utkazilganda ozon kondensatlanib, kisloroddan ajraladi, ozonni suyuq xavo solingan idish bilan sovutilib turadigan priyomnikka yuborib, uni batamom toza xolda olish mumkin.
Ozon odatdagi xaroratda xavorang tusli gaz; uning muzlash va qaynash xaroratlari kislorodnikidan yuqori; ozon -112° da qaynaydi va -192.5° da muzlaydi. Ozon suvda yaxshi eriydi (100l suvda 0°Sda 45l ga yaqin ozon eriydi). Ozon molekulasi O₃ bekaror; shuning uchun ozon molekulyar kislorodga qaraganda ancha kuchli oksidlovchidir. Ozon shillik pardalarga ta'sir etadi; u kulansa xidli modda.
Ozon ta'sirida (Au va Pt dan tashqari) barcha metallar oksidlanadi; ammiak nitrat va nitrit kislotalar aralashmasiga aylanadi, spirt yonib ketadi, rezina yemiriladi; ozonni kumushga va kaliy yodid eritmasiga ta'sirini kuyidagi tenglamalar bilan kursatish mumkin:
2Ag + O₃ = Ag₂O + O₂
2KJ + O₃+ H₂O = KOH + J₂ +O₂
Rezinaning ozon ta'sirida yemirilishi ozonidlar nomli murakkab moddalarning xosil bo'lishidan kelib chiqadi, chunki tarkibida qush bog' bo'lgan organiq moddaga ozon ta'sir etganida ozon molekulasi usha modda molekulasining qush bog'li joyiga kelib birikadi:

Ozon diamagnit modda, uning dipol momenti 0.53 debayga teng.