Kelishilgan

Ona tili va o’qish savodxonligi darslarida innovatsion pedagogik texnologiyalar

1. 
   Ona tili darslarida qo‘llaniladigan metodlar.
   
2. 
   Ona tili darslarida innovatsion pedagogik texnologiyalar
   

Tayanch so‘zlar: innovatsion pedagogik texnologiya, metodika, til tahlili metodi, ta’lim tamoyillari, ta’lim metodlari
Boshlang‘ich sinf ona tili darslarida qo‘llanadigan metodlar
Ona tili ta’limining samaradorligi ta’lim tamoyillariga rioya qilish bilan birga ta’lim metodlari va usullarini to‘g‘ri tanlashga ham bog‘liq. Ta’lim metodlari - didaktik kategoriya bo‘lib, ona tili metodikasi ulardan ”ona tili” predmetining xususiyatlarini hisobga olgan holda foydalanadi, shuningdek, mavzu doirasida sharhlaydi, ishlab chiqadi va amaliyotga kiritadi. Metod quyidagilarni nazarda tutadi:
a) ta’lim maqsadini belgilash: o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning butun tizimi shunga bog‘liq;
b) o‘quvchilarga materialni taqdim etish usulini aniqlash;
d) o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat;
e) bilimlarni baholash xususiyatini aniqlash, mezonlarni taklif qilish.
Metodlar o‘quv jarayoning bosqichlariga ko‘ra quyidagi guruhlarga ajratiladi: motivatsiya va rag‘batlantirish bosqichida qo‘llaniladigan metodlar; yangi materialni o‘zlashtirish bosqichida qo‘llaniladigan metodlar; mustahkamlash metodlari; nazorat qilish va baholash metodlari va boshqalar. Amaliy va nazariy metodlar ham ajratiladi; darsning faqat bitta bo‘limida qo‘llaniladigan metodlar ham mavjud, masalan: savod o‘rgatish metodlari, o‘qish metodlari, nutqni o‘stirish metodlari... . Ta’lim metodlarining nazariyasi o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatini soddalashtiradi, amaliy ishlanmalar va texnologiyalar uchun ishonchli asos yaratadi.
Til tahlili metod sifatida. Til nazariyasini o‘rganishda ushbu metod muhim o‘rin tutadi; uning afzalligi – hodisalarning mohiyatiga chuqur kirib borish maqsadida o‘rganilayotgan yaxlitlikni tarkibiy qismlarga ajratadi. Qoidaga muvofiq tahlil bo‘lingan qismlarni qayta bog‘laydigan sintez bilan davom etadi. Bu umumlashma, bilish jarayonining cho‘qqisi.
Til tahlili quyidagi turlarga ega:

• 
  matn tahlili;
  
• 
  sintaktik tahlil (gap ichida);
  
• 
  morfologik tahlil (so‘z turkumlari, ularning shakllari);
  
• 
  morfemik tahlil (so‘z tarkibi);
  
• 
  so‘z yasalishini tahlil qilish;
  
• 
  fonetik tahlil (fonemalar, tovushlar, harflar, bo‘g‘inlar);
  
• 
  uslubiy tahlil elementlari, nutq madaniyatini baholash, notiqlik tahlili, notiqlik talablari. Og‘zaki nutq uchun - diksiya, artikulyatsiya, intonatsiya va boshqalar.
  

Uslubiy nuqtai nazardan, tilni tahlil qilish turlarining juda katta afzalligi mavjud bo‘lib, bu o‘quvchining tilga oid bilim va ko‘nikmalarining butun hajmini faol holatda saqlashga, ularni doimiy ravishda oshirish va tekshirishga imkon beradi. Til tahlilini nafaqat darsning bilimlarni mustahkamlash bosqichida, balki yangi mavzuni o‘rganishga tayyorlash bosqichida ham qo‘llash mumkin. Tahlil davomida o‘quvchi o‘zi uchun yangi narsani kashf etadi, bu yangilikni tushunishga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Til tahlili bajarish shakliga ko‘ra ikki xil bo‘ladi.
1. Og‘zaki tahlil.
2. Yozma tahlil.
Og‘zaki tahlil o‘quvchilarning bilimlarini qisqa vaqt ichida aniqlash imkonini beradi. Bundan tashqari, o‘quvchi xatoga yo‘l qo‘ysa, unga o‘z vaqtida yordamlashish imkoni bor.
Yozma tahlilning ham o‘ziga xos ijobiy tomonlari bor. O‘quvchi fikrlarini bemalol bayon qilish imkoniyatigi ega.
Boshlang‘ich sinflarda dars jarayonida til tahlilining yuqorida ko‘rsatilgan barcha turlaridan foydalaniladi. Tahlil namunasi sinfda o‘rganilgach, uy vazifasi ham qilib berish mumkin. 1-4-sinflarda tahlil uchun tanlanadigan til materillarini tanlashga alohida e’tibor qaratish lozim. Bu sinflarda tahlil materiallari sifatida so‘z, gap, matnlar berilishi mumkin. Tahlil materiallari o‘quvchilarning bilimini, tafakkurini, nutqini o‘stirishga yordam berishi bilan bir qatorda ularni barkamol insonlar qilib tarbiyalashga ham xizmat qilmog‘i lozim. Til tahlilining har bir turi o‘ziga xos tartib – algoritm turiga ega. 3-sinfda so‘z tarkibi quyidagi tartibda tahlil qilinadi.
1. So‘z qanday so‘roqqa javob bo‘lishi;
2. So‘z asosini aniqlash;
3. Qo‘shimchalarni aniqlash:
a) so‘z yasovchi qo‘shimchalar;
b) so‘zlarni o‘saro bog‘lovchi qo‘shimchalar.
Og‘zaki tahlil namunasi:
Ishchidan – kimdan? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, so‘zning asosi – ish, -chi – so‘z yasovchi qo‘shimcha, -dan – so‘zlarni o‘saro bog‘lovchi qo‘shimcha.
Yozma tahlil namunasi:
ishchidan
O‘qituvchi imlosi, talaffuzi qiyin so‘zlardan tanlab, savol-javob usulida so‘zni og‘zaki tahlil qilish namunasini ko‘rsatadi.
Masalan, o‘qituvchi “pillakorni” so‘zini o‘quvchilar bilan birgalikda quyidagicha tahlil qiladi:

• 
  Shu so‘zga qanday savol berasiz? (kimni?);
  
• 
  Pillakor deganda kimni tushunasiz? (pilla boquvchi kishini);
  
• 
  So‘zning asosini ayting (pilla);
  

- So‘z tarkibida qanday qo‘shimchalar bor? - kor, - ni;
- -kor qanday qo‘shimcha? (so‘z yasovchi qo‘shimcha);
-ni qanday qo‘shimcha? (so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha).
Biz so‘zni tarkibi yuzasidan og‘zaki tahlil qildik. Og‘zaki tahlilni yozma ravishda quyidagicha ko‘rsatamiz. O‘qituvchi yozma tahlilda quyidagi shartli belgilardan foydalanishni tushuntiradi. – asos, – so‘z yasovchi qo‘shimcha, – so‘zlarning o‘saro bog‘lovchi qo‘shimchalar qo‘shimcha.


pillakorni
Gapni sintaktik tahlil qilish tartibi: gapni kerakli intonatsiyalar bilan o‘qing; sodda yoki qo‘shma gap ekanligini; oddiy bo‘lsa: ifoda maqsadiga ko‘ra turi, keng tarqalgan yoki bo‘lmagan va hokazo.; bosh bo‘laklar: bo‘laklar orasidagi sintaktik bog‘lanishlar; gap bo‘laklarining qaysi so‘z turkumi bilan ifodalangani; tinish belgilarini tushuntirish (gapning tuzilishi, intonatsiyasi va ma’nosi yordamida).
An’anaga ko‘ra, maktablarda tilni tahlil qilish odatda ”tahlil qilish” deb nomlanadi, ammo asta-sekin yuqori ilmiy darajadagi atamaga o‘tish kerak. Tilni tahlil qilish bilimlarni nazorat qilish maqsadida qo‘llanishi ham mumkin. Tahlil (analiz) sintez bilan bevosita bog‘liq, ammo tilga oid mashqlarda tahlil tarkib (sintez)dan oldin bo‘ladi.
Ta’lim maqsadida sintez ko‘pincha loyihalash metodi sifatida ishlatiladi:

• 
  so‘z tuzish, tovush sintezi: tovush jamlanmalaridan so‘zlarni (fonetik) tuzish;
  
• 
  harflardan va harf jamlanmalaridan so‘z tuzish (kesma harflardan yoki yozma ravishda);
  
• 
  berilgan yoki tanlangan morfemalardan so‘zlar tuzish;
  
• 
  asosdosh so‘zlar qatorini tuzish;
  
• 
  shakl yasovchi qo‘shimchalar asosida so‘zlar tuzish;
  
• 
  so‘z birikmalarini tuzish;
  
• 
  har xil turdagi gaplar tuzish: sodda, qo‘shma gap va hk.;
  
• 
  nihoyat, har xil turdagi matnlarni tuzish: hikoya, tasvir, muhokama va boshqalar.