Kesim va uning ifodalanishi

Ot bilan: Bizning xotinlarga xayo fazilat, vafo xunaridir, mehnat-odati (G‘.G‘ulom).
Sifat bilan: Po‘lat yagrinlarini ko‘targan erlar ko‘m-ko‘k (X.Olimjon).
Son bilan: Berishda sanog‘i-to‘qqiz, olishda sanog‘i o‘ttiz (Maqol).
Olmosh bilan: Biz tinchlikni istaymiz: yaxshi niyatli kishilarning ahdi shu («Xalq so‘zi»).
Ravish bilan: Ish ko‘p, kun qikqa (A.Qahhor).
Harakat nomi bilan: Yashamoq -- kurashmaoq. Kurashmoq -- o‘rnak bo‘lib yashamoq (I.Raxim).
Undov bilan: Orqada qolganlarning hayotiga voy! (Uyg‘un).
Taqlidiy so‘z bilan: Mana xat bilan ishlar gumdir (X.X.Niyoziy).
Modal so‘z bilan: Xalq orzusini amalga oshirishdan kattaroq baxt bormi? (Oybek). Cho‘lni obod qilish uchun ko‘p kuch kerak («Sharq yulduzi»).²
Kesimning ma`no turlari. Kesimni ma`nosiga ko‘ra quyidagi guruxlarga ajratish mumkin:
1)harakat-holat bildiruvchi kesimlar: G‘ulomjon qishloqda bo‘lgan voqealarni oqizmay-tomizmay so‘lab berdi (M.Ismoiliy). Ko‘kni qoplab olgan sanoqsiz yulduz yiltirab turibdi (I.Raxim).
2)belgi bildiruvchi kesimlar kesimlar: Sensan har narsadan mo‘`tabar, aziz (Uyg‘un).
3)Miqdor bildiruvchi kesimlar: Mening bolam bitta, uniki ikkita (S.Zunnunova).
4)Shaxs bildiruvchi kesimlar: G‘afur G‘ulom xalq shoiri («Sharq yulduzi»).. menikidir maktab, ijod, fan (X.Po‘lat).
5)Predmet bildiruvchi kesimlar: Bu xovlining teng yarmi mevazor (P.Tursun).
6)O‘rin-joy bildiruvchi kesimlar: Respublikaning eng obod joyi – Mirzacho‘l (X.Nazir.)
Kesimning tuzilish turlari. Kesim tuzilishi jihatidan sodda, sostavli va murakkab bo‘ladi.
Sodda kesim. Sintaktik shakldagi so‘z bilan ifodalanib, eganing belgisining anglatadigan kesim sodda kesim deyiladi. U ifodalanishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: sodda ot kesim va sodda fe`l kesim.
Sodda ot kesim predmetning doimiy belgisini hozirgi zamon nuqtai nazaridan ko‘rsatish uchun xizmat qiladi va u quyidagi so‘z turkumlari bilan ifodalanadi:
Ot bilan: Xakimzodani faqat ulug‘ shoirgina deyish kifoya emas! U – bastakor, u – dramaturg, u – muallim, u – murabbiy, u – rejisser, u – publicist, u – redaktor, u – jamoat arbobi, u – notiq, u – jangchi, u – masalnavis, u – teatrshunos (M.Shayxzoda).
Sifat bilan: Shirkatning bag‘ri keng, mehnati serbaraka (Oybek).
Son bilan: Haydar cho‘kki bobongiz ham saksonda (G‘.G‘ulom).
Olmosh bilan: Yaxshi niyatli kishilarning ahdi – shu («O‘zbekiston ovozi»). O‘zim har joydaman, ko‘nglim sendadir (Muqimiy).
Ravish bilan: Quloqlaringga tugib olinglarki, dalada ish ko‘p, vaqt oz (Oybek).
Harakat nomi bilan: Hammadan og‘ir narsa sog‘inish (Oybek).
Bor, yuq so‘zlari kesim vazifasida keladi: Qurilish uchun etarli yog‘och bor (Oybek). Hozir raisimiz yuq, tuyga taklif qilingan («Sharq yulduzi»).
Sostavli kesim. Analitik shakldagi qurilmalar bilan ifodalangan kesimlar sostavli kesim deyiladi. Buning tarkibi yetakchi va ko‘makchi elementlardan iboratbo‘ladi: Tog‘ oralig‘i asta-sekin torayib boraverdi (S.Nazar). Yo‘lchi o‘z do‘sti Qoratoy bilan hangomalashib o‘tirar edi (Oybek). Men o‘qituvchi bo‘laman (P.Tursun).
Sosotavli kesimli ifodalanishiga ko‘ra: sostavli fe`l kesim va sostavli ot kesimlarga bo‘linadi³