Kesim va uning ifodalanishi

Sostavli fe`l kesimlar ikki yoki undan ortiq negizdan tashkil topgan fe`llar bilan ifodalanadi. Bunda fe`llarning biri o‘zining leksik ma`nosini saqlab, etakchi fe`l hisoblanadi. Qolganlari etakchi fe`ldan anglashilgan harakatning bajarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan turli qo‘shimcha ma`nolarni ifoda etib, ko‘makchi fe`l hisoblanadi.⁴
Sostavli fe`l kesimlarning etakchi qismi ko‘pincha ko‘pincha ravishdosh shaklida bo‘ladi:
Erta bahor quyoshi kecha yog‘ib o‘tgan yomg‘irning namini erdan sug‘urib olayotir (Oybek).
Sostavli fe`l kesim ba`zan juft fe`llar bilan ifodalanishi ham mumkin: Gapning naq onasini aytdingiz-quydingiz (P.Tursun).
Sostavli ot kesimlar keng ma`nodagi ot bog‘lama yoki to‘liqsiz fe`l tipidagi qurilmalar bilan ifodalanadi. Bunda asosiy ma`no otdan anglashilib kesimning ega bilan moslashuvini ta`minlaydi: Gulnora, mana bu manzara juda chiroyli ekanmi? Gulning to‘ni qirq yamoq, barglari yirtiq bo‘lsa ham, husni toza emasmi?! (Oybek). Kelgan ikki kishi professor ekan (Oybek).
Sostavli ot kesim harakat nomi kerak (zarur, lozim, darkor) tipidagi qurilmalar bilan ham ifodalanadi: El moliga uzatilgan qo‘llarini kesish kerak (Oybek). Har ishni yaxshi bajarish uchun unga ko‘ngil berib kurashmaoq kerak («Sharq yulduzi»). Ishning mana shu ikki tomonini o‘rganishiz, juda yaxshi bilishimiz zarur (A.Qahhor).
Sostavli ot kesim ba`zan chiqish kelishigi shaklidagi so‘z iborat tipidagi qurilmalar bilan ham ifodalanadi: Vazifamiz yig‘im-terimni muvaffaqiyatli yakunlashdan iborat (“Xalq so‘zi”).
Sostavli ot kesim bor, yo‘q so‘zlari va to‘liqsiz fe`l tipidagi qurilmalar bilan ifodalanadi: Maktab xovlisida ta`til bo‘lgani uchun xech kim yo‘q edi (Oybek). Jamongizda ko‘pgina tashabbuskor yoshlar bor ekan (Sh.Xolmirzayev).
Murakkab kesim. Ikki va undan ortiq so‘zlarning grammatik-semantik munosabatidan tashkil topib, bir butan xolda kesim sifatida shakllangan xodisalar murakkab kesim sanaladi. Murakkab kesimlar quyidagicha ifodalanadi:<sup>5</sup>
Turg‘un birikmalar bilan: Bizning Vatanimiz O‘zbekiston Respublikasidir (“Xalq so‘zi”).
Frazeologik birikmalar bilan: Mirzakarimboy ilonning yog‘ini yalagan (Oybek). U tegirmonga tushsa butun chiqadi (Oybek).
Izofa xarakteridagi, ko‘chma ma`noli ko‘rsatkichli birikmalar bilan: Otalar so‘zi – aqlning ko‘zi. (Maqol).
Bog`lanma. Kesimdan keyin kelib, kesimni grammatik jihatdan shakllantirish, uning semantikasini taraqqiy ettrishi, qikrni tgallash, shaxs-son, zamon, modalliq kabi grammmatik ma`nolarni ifodalash, kesimning ega bilan munosabatining ko`rsatish uchun xizmat qiluvchi vositalar bog`lanma sanaladi. U quyidagicha ifodalaninadi:
Edi, ekan, emish kabi to`liqsiz fe`llar bilan: Usta Azim sharqcha binolar ko`rishda mashhur edi (Oybek). Bu chinorning Ochil buvaning uzoq ajdodlaridan biri o`tkazgan emish (A.Muxtor).
Predikativ-modal so`zlar bilan (kerak, zarur, shart, lozim, mumkin): Men ertaga qolib bo`lsa ham, loyihani muhokamaga tayyorlashim shart (A.Muxtor). Klub ishini faqat Bashoratxon bajarishi mumkin (A.Muxtor).
Ko`makchi fe`llar bilan: Noz-ne`mat to`la dasturxon ustida suhbat boshlanib ketdi (Oybek).
Ko`makchilar bilan: Baliqning tirigi suv, odamning tirikligi el bilan (maqol).
Bor, yo`q, emas so`zlari bilan: Uch soatdan beri biron kimsa duch kelgani yo`q (A.Muxtor).
Sanaladi, hisoblanadi, iborat so`zlari bilan: Korxonaning tarixi safarbarlikdan iborat (A.Muxtor).
Predikativlik affikslari bilan: Biz ham inson o`g`limiz (X.X.Niyoziy).
Bog`lamalar tuzilish jihatdan so`z bog`lama va affiks bog`lamaga bo`linadi.