"Kimyo va uni o`qitish metodikasi" kafedra mudiri, dotsent kafedrasi dotsenti t f. n

2.2. ORTOFOSFAT TUZLARI VA ULARNING KIMYOVIY XOSSALARI
Fosfat kislota tuzlari fosfatlar deb ataladi.U uch negizli kislota bo`lgani uchun birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi fosfatlar hosil qiladi.
Agar uning tarkibidagi bitta vodorod metal ioniga almashtirilsa, hosil bo`lgan tuz digidrofosfat deb ataladi:
NaH₂PO₄ Ca(H₂PO₄)₂ NH₄H₂PO₄
Agar ikkita vodorod o`rnini metall ioni olsa, hosil bo`lgan tuz gidrofosfat deb ataladi:
Na₂HPO₄ CaHPO₄ (NH₄)₂HPO₄
Agar kislota tarkibidagi uchala vodorod o`rnini metall ioni olsa, hosil bo`lgan tuz fosfat deba ataladi:
Na₃PO₄ Ca₃(PO₄)₂ (NH₄)₃PO₄
Laboratoriyada fosfat anionini bilib olish uchun uning kumush nitrat bilan o`zaro ta`sirlashuv reaksiyalaridan foydalaniladi.Reaksiya natijasida sariq rangli cho`kma – kumush fosfat hosil bo`ladi:
3AgNO₃ + Na₃PO₄ = Ag₃PO₄↓+ 3NaNO₃

Bu fosfat anioniga sifat reaksiya hisoblanadi.
Fosfat tuzlari bilan boradigan reaksiyalar:
Na3PO4.
1. Na₃PO₄∙12Н₂О = Na₃PO₄ + 12Н₂О (200° С, vak.)
2. Na₃PO_{4 (suy.)} + 12Н₂О = 3[Na(H2OL]⁺ + РО₄^3-
PO₄^3- + H₂O ↔ НРО₄^2- + ОН^-; рKо = 1, 66.
3. Na₃PO₄ + H₂SO_{4 (конц.)} = NaH₂PO₄ + Na₂SO₄.
4. 2Na₃PO_{4 (конц.)} + 2A1 + 8H₂O = 2Na[Al(OH)₄] + 2Na₂HPO₄ + 3H₂
2Na₃PO_{4 (конц.)} + Zn + 4H₂O = Na₂[Zn(OH)₄] + 2Na₂HPO₄ + H₂
5. 2Na₃PO₄ + 3MeCl₂ = Me₃(PO₄)₂↓+ 6NaCl (Me = Ca, Sr, Ba, Ra)
6. Na₃PO₄ + 3AgNO₃ = Ag₃PO₄ + 3NaNO₃.
Na₂HPO₄
1. 2Na₂HPO₄ = Na₄P₂O₇ + H₂O (120-300° С).
2. Na₂HPO₄ • 12Н₂О = Na₂HPO₄ + 12Н₂О (95-100° С).
3. Na₂HPO_{4 (suy.)} + 8Н₂О = 2[Na(H₂O)₄]⁺ + HPO^2-
4. Na₂HPO_{4 (конц.)} + 2НС1 = Н₃РО₄ + 2NaCl↓ (0-10° С, tok НСl).
5. Na₂HPO_{4 (suy.)} + Н₃РО_{4 (конц.)} = 2NaH₂PO₄
6. Na₂HPO_{4 (suy.)} + NaOH _(конц.) = Na₃PO₄ + Н₂О.
7. 2Na₂HPO₄ + NaH₂PO₄ = Na₅P₃O₁₀+2H₂O (50-550° С).
8. 4Na₂HPO_{4 (suy.)} + ЗСаС1₂ = Ca₃(PO₄)₂ ↓+ 6NaCl + 2NaH₂PO₄,
Na₂HPO_{4 (конц.)} + СаСl₂ = СаНРО₄ ↓+ 2NaCl.
9. 2Na₂HPO₄ + 3AgNO₃ = Ag₃PO₄ ↓+ 3NaNO₃ + NaH₂PO₄.
10. Na₂HPO₄ + NaH(PHO₃) = Na₃(P₂HO₆) + H₂O (180° C).
NaH₂PO₄
1. 2NaH₂PO₄ = Na₂H₂P₂O₇ + H₂O (160° С)
NaH₂PO₄ = NaPO₃ (Gremm tuzi) + Н₂О (220—250° С).
2. NaH₂PO₄* 2Н₂О = NaH₂PO₄ + 2Н₂О (100° С, vak.).
3. NaH₂PO_{4 (suy.)} + 4Н₂О = [Nа(Н₂О)₄]⁺ + Н₂РО₄^-
4. NaH₂PO₄ + NaOH _(suy.) = Na₂HPO₄ + Н₂О,
NaH₂PO₄ + 2NaOH _(конц.) = Na₃PO₄ + 2H₂O.
5. NaH₂PO_{4 (конц.)} + NH₃*H₂O _(конц.) = NaNH₄(HPO₄) + Н₂О (0° С).
6. NaH₂PO₄ + Na₄P₂O₇ = Na₅P₃O₁₀ + H₂O (t >120° С).
7. 3NaH₂PO₄ + 3AgNO₃ = Ag₃PO₄↓ + 2NaNO₃ + 2H₃PO₄.
КзРО₄
1. КзРО₄ • 7Н₂О = К₃РО₄ + 7Н₂О (250° С, vak.).
2. КзРО_{4 (suy.)} + 18Н₂О = 3[К(Н₂О)₆]⁺ + РО₄^3- (рН > 7).
3. К₃РО₄ + H₂SO_{4 (конц.)} = КН₂РО₄ + K₂SO₄.
4. 2КзРО_{4 (конц.)} + 2А1 + 8Н₂О = 2К[А1(ОН)₄] + 2К₂НРО₄ + 3H₂
2КзРО_{4 (конц.)} + Zn + 4Н₂О _(iss.) = K₂[Zn(OH)₄] + 2К₂НРО₄ + H₂.
5. К₃РО₄ + 3AgNO₃ = Ag₃PO₄ + 3KNO₃.
К₂НРО₄
1. 2К₂НРО₄ = К₄Р₂О₇ + Н₂О (250° С).
2. К₂НРО₄* ЗН₂О = К₂НРО₄ + ЗН₂О (110— 125° С, vak).
3. К₂НРО₄ + 12Н₂О = 2[К(Н2О)₆]⁺ + НРО^2- (рН > 7).
4. К₂НРО_{4 (конц.)} + 2НС1_(iss.) = Н₃РО₄ + 2KC1 (0-10° С).
5. К₂НРО_{4 (suy.)} + Н₃РО_{4 (конц.)} = 2КН₂РО₄.
6. К₂НРО₄ + КОН _(конц.) = К₃РО₄ + Н₂О.
7. 2К₂НРО₄ + 3AgNO₃ = Ag₃PO₄ + 3KNO₃ + КН₂РО₄.
КН₂РО₄
1. КН₂РО₄ = КРО₃ + Н₂О (> 252, 6° С).
2. КН₂РО₄ + 6Н₂О = [К(Н₂О)₆]⁺ + Н₂РО₄ (рН<7).
3. КН₂РО₄ + КОН _(suy.) = К₂НРО₄ + Н₂О,
КН₂РО₄ + 2КОН _(конц.) = К₃РО₄ + 2Н₂О.
4. КН₂РО₄ + 2К₂НРО₄ = К₅Р₃О₁₀ + 2Н₂О (500—600° С).
5. КН₂РО₄ + 3AgNO₃ = Ag₃PO₄ + 3KNO₃ + 2Н₃РО₄.
Са₃(РО4)₂
1. Са₃(РО₄)₂ + 6HNO_{3 (конц.)} = 3Ca(NO₃)₂ + 2Н₃РО₄.
2. Са₃(РО₄)₂ + 2H₂SO_{4 (конц.)} = Ca(H₂PO₄)₂ + 2CaSO₄.
3. Са₃(РО₄)₂ + 4Н₃РО₄ = 3Ca(H₂PO₄)₂.
4. Са₃(РО₄)₂ + 8С _(кокс) = Са₃Р₂ + 8СО (900— 1000° С),
ЗСа₃(РО4)₂ + 16А1 = ЗСа₃Р₂ + 8А₂О₃ (500° С).
5. 2Са₃(РО₄)₂ + 10 С _(кокс) + 6SiO₂ = 6CaSiO₃ + Р₄ + 10СО (1000° С).
СаНРО₄
1. 2СаНРО₄ = Са₂Р₂О₇ + Н₂О (> 900° С).
2. СаНРО₄* 2Н₂О = СаНРО₄ + 2Н₂О (109° С),
2{СаНРО₄* 2Н₂О} = Са₂Р₂О₇ + 5Н₂О (360-450° С).
3. 7СаНРО₄ + Н₂О —t—» Са₅(РО₄)₃ОН + 2Са(Н₂РО₄)₂
ЗСаНРО4 (_suspenziya) = Ca₃(PO₄)₂ + Н₃РО₄ (qayn.)
4. 2СаНРО₄ + H₂SO_{4 (конц.)} = Ca(H₂PO₄)₂ + CaSO₄.
Digidrofosfat, gidrofosfat, fosfat tuzlari qishloq xo`jaligida eng muhim mineral o`g`itlar sifatida sihlatiladi.Ular ishlab chiqariladigan borcha o`g`itlarning teng yarmini tashkil qiladi.
Bundan tashqari fosfor va uning birikmalari soatsozlikda, metall qotishmalarni tayyorlashda, tish qo`yish texnikasida, gugurt sanoatida, polimerlar sanoatida, rudalarni boyitish va metallarni ekstraksiya usuli bilan ajratishda ishlatiladi. Fosfidlar yarimo`tkazgich materiallari sifatida va metallarni oksidlanishdan himoya qiladigan qoplamalar tayyorlashda ishlatiladi.Fosfor va uning birikmalari biologik sistemalarda katta rol o`ynaydi. Fosfor RNK va DNK dagi fosfat gruppalari tarkibiga kiradi, u oqsil sintezi va nasl(genlar) informatsiyasini saqlashda ishtirok etadi. Ortofosfat kislotasi ishlab chiqarish sanoatida keng miqyosda qo`llaniladi. Kundalik hayorimizda juda ko`p iste`mol qiladigan konservantlarning deyarli barchasi tarkibida ortofosfat kislotasi qo`llaniladi. Asosan kislota rostlagich, yaroqlilik muddatini oshirish, mahsulotga nordon ta`m berish uchun ortofosfat kislotasi va uning tuzlari ancha ommalashgan variantdir. Bir vaqtning o`zida foydaliligi bilan bir vaqtda me`yoridan ortganda haqiqiy zararkunandaning o`zginasi bo`lib ham xizmat qiladi.Ortofosfat kislotasi alkogolsiz gazlangan ichimliklar tarkibida ham mavjutdir. Kislota ichimliklar tarkibida kislota rostlash, nordon ta`m berish va yarioqlilik muddatini oshirish uchun hizmat qiladi.

Kislota mavjudligini bilishning oddiy yo`li gazlangan ichimlik iste`mol qilganda tishlarning uvushganday taasurot qoldirishi. Bu holat kislota tish suyaklaridagi kalsiy bilan ta`sirlashganidan dalolat beradi. Agar me`yoridan ortiq rangli ichimliklar ichilsa nafaqat tishlar, balki, tanadaki barcha suyaklar anchayin mo`rtlashib, zararlanishi tayin.

2.3. ORTOFOSFAT O`G`ITLARI VA ULARNING AHAMIYATI
Fosforning ko`pchilik tuzlari o`g`itlar sifatida ham ishlatilishini aytib o`tdik. Ularni ishlab chiqishda kam eruvchi fosfatlar (apatitlar) qayta ishlanadi.

1. 
   Superfosfat – Ca(H₂PO₄)₂*CaSO₄ tarkibida 50% gacha ballast - CaSO₄ bo`lgani uchun bu o`g`it kam samaralidir.
   

Superfosfat – eng keng tarqalgan oddiy fosforli mineral o`g`it. Superfosfat tarkibidagi fosfor asosan monokalsium fosfor va erkin fosforik kislota shaklida bo`ladi. O`g`it tarkibida gips va boshqa aralashmalar (temir va alyuminiy fosfatlar, ftor aralashmalari va boshqalar mavjud).Oddiy superfosfat deyarli so`rilmaydi, o`rtacha dispersli;o`g`it tarkibida o`simliklar tomonidan o`zlashtirilgan 23-29.5% P<sub>2</sub>O<sub>5</sub> mavjud. Superfosfat granulalari kukunsimon bo`ladi, uni barabanda namlantirganda granulalarga aylantiriladi(diametni asosan 2-4mm). Bu o`gitni keng ko`lamda ishlatish XIX asr oxirlarida ommalashdi. 1840-yilda nemis olimi Yustus fon Libix sinab ko`rdiki, ekinzorlarga sepiladigan suyak kuknini sulfat kislota bilan aralashtilsa unumdorlik sezilarli darajada o`zgaradi. 1842-yilda esa Angliyada bu mahsulot patentlangan va “superfosfat” deb nomlangan ham edi. 1843-yilda Angliyada suyak kukunini qayta ishlovchi zavod ish boshlaydi.AQSH da esa “superfosfat tijorati” 1852-yildan boshlangan.
Olinishi:
Ca₃(PO₄)₂ + 2H₂SO₄ + 4H₂O = Ca(H₂PO₄)₂ + 2[CaSO₄*2H₂O]
Superfosfat asosan ekindan olidin to`shama holidagi o`g`it sifatida ishlatiladi. Asosan asosli va neytral tuproqlarda samarali. Kislotali tuproqda o`g`itning fosfat qodig`i alyuminiy vat emir fosfatlariga aylanadi. Bu holatlarni oldini olish uchun o`g`it sepilishidan oldin ohaktosh, gips, bo`r bilan aralashtirilsa samaradorligi oshadi.

2. 
   Qo`shsuperfosfat Ca<sub>3</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> + 4H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>=3Ca(H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub>)<sub>2</sub> yaxshi eruvchan bo`lib, uni ekinlar yaxshi o`zlashtiradi.